Хорватия

Хорватия (хорв. Hrvatska), Хорватия Республика (хорв. Republika Hrvatska) — Ара Европаны къыбласында эмда Балкан джарымайрымканны кюнбатышында орналгъан къралды, Югославияны къурамында болгъан республикаланы бириди. 1991 джыл бойсунмазлыгъын баям этиб, Югославияны къурамындан чыкъгъанда. Кърал оноу формасы бла демократ респбуликагъа саналады. Аты хорватлыла деген этнонимден къуралгъанды. Ара шахары да, эм уллу шахары да Загребди. Шимал-кюнбатышда Словения бла, шимал-кюнчыгъышда Маджар эмда Сербия бла, къыбылада — Босния эм Герцоговина эмда Черногория бла чеклешеди; кюнбатышда Адриатика тенгиз джууады. Миллет валютасы — Хорват кунады. БМО-гъа, ЕКъИО-гъа (ОБСЕ), Европаны Кенгешине киреди. НАТО-гъа 2009 джылны 1-чи январында киргенди.

Хорватия Республика

Republika Hrvatska


Гимн	Lijepa naša domovino

Административ билги
Оноу формасы	парламент республика
Президент Премьер-министр	Степан Месич Ядранка Косор
Тил(лер)и	хорват тил
Ара шахары	Загреб

География билги
Уллу шахар(лар)ы	Загреб, Сплит, Риека, Осиек
Бютеу территориясы	56 542 км² (дунияда 123-чю)
Сагъат бёлгеси	UTC 1

Демография билги
Бютеу халкъы (2007)	4 555 000 адам (дунияда 117-чи)
Къалынлыгъы	81 адам/км²

Экономика билги
БИП (номинал) (2004)	$ 52,05 млрд. (72-чи)
БИП (ном.) адам башына	$ 11 577
Валютасы	Хорват куна (HRK)

Башха билги
Домен(лер)и	.hr
Телефон коду	+385

Тарихи

Римге дери кёзюуде, Адриатиканы джагъасында талай белгили, магъаналы индоевропалы болмагъан археология культура болгъанды, аланы ичинде эм буруннгу «импрессоды». Доммакъ ёмюрню эпохасында Адриатика джагъалада «импрессо» культураны адамлары джашагъандыла, ала кеслерини керамикалары бла белгилидиле. Бутмир культура, кечирек а уа — кастельер культура, ол культураладан джюзден артыкъ бегитилиген джашау джер къалгъанды. Бизни эраны башына, бусагъатдагъы Хорватияны джери (эскиде — Либурния) римлиле бла хорланыб, къолгъа алыннганды.

Отон Ивекович, хорватлыланы Адриатика тенгизни джагъасына джетгенлери

Дубровникни къаласы

Хорват миллетге атын берген хорват атлы славян тайпала, Адриатиканы кюнчыгъыш джагъаларына VII ёмюрде кёчгендиле. Кечирек, Хорват Патчахлыкъ регионда эм кючлю кърал болгъанды. 1102 джыл Трпиморович династия тауусулуб, хорват корона династиялыкъ уния бла Маджар Патчахлыкъ бла бирлешгенди. XV ёмюрню ортасында, къралны шималында маджар иелик, тюрк иеликге орнун къойгъанды, ол заманлада Хорватияны бир кесеги — Далмация Венеция республикагъа киреди. Дубровник республика уа кесини эркинлигини асламысын сакълагъанды.

1526 джыл, Сыйлы Рим империяны императору Фердинанд I-ни таб династия некяхы маджар эм хорват коронаны къолгъа алады. Габсбургла ие боладыла бу эки къралгъа. XX ёмюрни аллына дери ала болгъандыла Хорватияда иеле. Венеция Республиканы къуругъанындан сора (1797), Габсбург монархияны джерлерине Истрия, Далмация бла Дубровник (1809-13 дждж. — наполеон Францияны Иллирия провинциясы) къошулгъандыла.

Биринчи дуния къазауатдан сора 1918 джыл Хорватия Серблилени, Хорватлыланы эмда Словенлилени Королевствосуна киреди, алай а тенгиз джагъала — Истрия, Риека бла Задар) Италиягъа Венеция-Джулия атлы провинция болуб къошуладыла. 1929 джыл кърал Югославия Королевство атны алады. 1939 джылны 26-чы августунда Цветковични-Мачекни келишиуюню тамалында, Хорватия, королевствону ичинде айры бановина болуб, автономия алады.

1941 джыл усташла, Анте Павелични башчылыгъы бла нацистле джанлы Бойсунмагъан кърал Хорватия къурайдыла. Иосип Броз Тито башчылыкъ этген, коммунист кёллю партизан отрядланы басыуу бла, Павелични къралы къуруйду, Социалист Федератив Республика Югославия неда СФРЮ къуралады, аны ичине башха беш республика бла бирге Хорватияда киреди.

1991 джыл, Хорватия бойсунмагъанын баям этеди, ол джыл огъунакъ дуния джамагъат аны баямын къабыл этеди. 1991-1992 джылладан 1995 джылгъа дери баргъан бойсунмазлыкъ ючюн къазауат башланады. Хорватия бла Словенияны СФРЮ-дан айрылыулары, къралны чачылыууна себеб болгъанды. Хорватия къралны бирлигини тамамы бла 1998 джыл орнуна келгенди, биринчи президенти Франьо Туджман болады.

Политика структурасы

Хорватияны парламентини мекямы

Хорватия президент кърал оноу формасы болгъан парламент республикады, унитар къралды. Закончыгъарыучу власть 2001 джылдан бери бир палаталы Парламент (Сабор) бла келечиленеди. 1991-2001 джыллада парламент эки палаталы эди.

Къралны башчысы — президент Степан Месичди (Хорват халкъ партия) (5 джылгъа сайланады). Правительствону башчысы — премьер-министр Ивица Рачанды.

Хорватияны территориясы 21 жупаннга, 122 шахаргъа эмда 424 общинагъа бёлюнюбдю. Жупан статус Хорватияны ара шахары Загребде да барды. Конституциясы 1990 джыл алыннганды, Югославиядан бойсунмайлукъ 1991 джылны 25 июнунда баямланнганды. Конституциягъа: 1) азчылыкъ хакъланы юсюнден, 2) джарымпрезидент оноу моделни, парламент кърал оноуну моделине кёчюрюу, 3) парламентни реформасыны юсюнден. Парламенти бир палаталыды (асламысы партия списокладан сайланады, бир бёлеги миллет азчылыкъладан). 2001 джылгъа дери округланы палатасыда болгъанды.

Политика партияла: Хорват демократ биригиу, Хоравтияны социал-демократ партиясы, Хорват халкъ партия, Хорват элчи партия, Хакъны хорват партиясы, Истрия демократия бирлешиу, Либра.

Географиясы

Хорватияны картасы

Хорватия къыбыла-кюнчыгъыш Европада орналгъанды. Джери - 56 542 км², суу акваториясы — 33 200 км². Акваторияда бек кёб айрымкан барды, бютеулей саны 1185-ди, аладан 67-де адам джашайды. Эм уллу айрымканла — Крк бла Цресди.

Хорватия шималда Словения (670 км), шимал-кюнчыгъышда Маджар бла (329 км), кюнчыгъышда Сербия бла (241 км), къыбылада Босния эм Герцоговина бла (932 километр) эмда Черногория бла (25 км) чеклери барды. Кърал эки бёлекден къуралады — континентлик, асламысы бла Сава сууну бассеининде; эмда адриатикалыкъ - Адриатика тенгизни джагъасы бла узун тар джер.

Экономикасы

Баш санагъатлагъа: кеме ишлеу, машина ишлеу, химия, азыкъ, текстиль, агъач, электротехника эмда электроника, фармацевтика саналады. Туризмда къралны экономикасында уллу орун алады.

Халкъы

Адам саны — 4 млн 700 минг. 2001 джылда санаугъа кёре миллет къурамы:

хорватлыла (89,6 %),
серблиле (4,5 %),
боснийлиле (0,5 %),
Маджарлыла (0,5 %),
словенлиле (0,3 %),
румынлыла (0,2 %),
албанлыла (0,1 %),
черногорлула (0,1 %)
башхала (4,1 %).

Дин —

католикле (87,8 %),
ортодоксла (православие) (4,4 %)
башха христианла (0,4 %)
муслиманла (1,3 %)
башхала (0,9 %)
дин тутмагъанла (5,2 %)

Культура

Хорватияда кърал тил хорват тилди. Бир-бир тарих шахарларында итальян тилни официал статусу барды. Миллет азчылыкъланы тиллери да конституция бла сакъланады. Истрия джарымайрымканда эки къуруй тургъан роман тил барды — истророман тил эмда истрорумын тил. Хорватияда кёб тюрлю фестиваль ётеди. Быллай къалын маданият джашау, тенгиз, джумушакъ климат джыл сайын мингле бла туристлени келиулерине себеб болады.

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Хорватия.

Бу статья, Википедияны къарачай-малкъар тилде бёлюмюню «иги статьяларыны» санына киреди.
Къошакъ информация табар ючюн, статьяны сюзюу бетине эмда иги статьяла айырылгъан бетге къарагъыз.