Сербия

Се́рбия Респу́блика (серб. Репу̀блика Ср̀бија) — къыбыла-кюнчыгъыш Европада, Балкан джарымайрымканда, тенгизге чыгъышы болмагъан къралды. Македония бла къыбылада, Болгария эмда Румыния бла кюнчыгъышда, Маджар бла шималда, Хорватия эм Босния эм Герцеговина бла — кюнтабышда, Черногория эм Албания бла — къыбыла-кюнбатышда чеклешеди. Конституциясына кёре, Сербияны ичинде Автоном Край Косово эм Метохия барды, алай а бусагъатда ол джурт бойсунмазлыгъын баям этгенди, бу джарым танылгъан Косово Республика атны джюрютеди.

Сербия Республика

Република Србија


Гимн	Боже правде / Bože pravde

Административ билги
Оноу формасы	Парламент республика
Ара шахары	Белград

География билги
Уллу шахар(лар)ы	Белгрда, Ниш, Нови Сад
Бютеу территориясы	88 361 км² (дунияда 112-чи)
Сагъат бёлгеси	UTC +1

Тарих билги
Эркинлиги	13 июль 1878

Демография билги
Бютеу халкъы (2009)	7,498,001 адам (дунияда 84-чю)
Къалынлыгъы	115 адам/км²

Экономика билги
БИП (номинал) (2008)	$ 48,816 млрд. (95-чи)
БИП (ном.) адам башына	$ 7,000
Валютасы	Серб динар (RSD, код 941)

Башха билги
Домен(лер)и	.rs
Телефон коду	+381

География

Сербияны территориясыны 80 % Балкан джарымайрымкандады. 20 % Паннон тюз алады. Чеклерини узунлугъу 2 027 км. (Румыния бла — 476 км, Болгария бла — 316 км, Македония бла — 221 км, Черногория бла — 203 км, Албания бла — 115 км, Босния эм Герцоговина бла — 302 км, Хорватия бла — 241 км, Маджар бла — 151 км). Не къадар къыбылагъа барсанг, таула о къадар мийик боладыла. Сербияда 2000 метрден мийик 15 тау барды. 4 тау система айырадыла Сербияда — Динар таула, Стара-Планина, Кюнчыгъыш-Серб таула, Рило-Родоп тау система. Эм мийик джер Сербияда Джеравица тауду — 2655 м.

Гидрология

Сербияны асламысы Дунай сууну бассеинине киреди. Талай уллу суу саркъады — Сава, Тиса, Велика Морава.

Къыйыр нохтала

Шимал: 46°11' ш.к. (Хайдуково)
Къыбыла: 41°52' ш. к. (Драгаш)
Кюнчыгъыш: 23°01’кч.у. (Димитровград)
Кюнбатыш: 18°51’кч.у. (Бездана)

Миллет паркла

Аты	Къуралгъан джылы	Джери (га)
Джердапа миллет парк	1974.	93.968
Копаоник миллет парк	1981.	11.810
Тара миллет парк	1981.	22.000
Шар-планина миллет парк	1986.	39.000
Фрушка-Гора миллет парк	1960.	25.393

Тарихи

Серб къраллыкъ IX ёмюрден бери барды..
1217 джылдан королевство, 1346-дан Стефан душанны патчахлыгъы.
1389 — Косово сермешиу: серб аскерлени тюрклюле ууатадыла.
1459-1878 джылла — Осман империяны ичиндеди.
1815 — Сербия автомном халгъа келеди.
1878 — Сербияны бойсунмазлыгъы.
1918-1941 джыллада — Югославия Королевствону кесеги.
1941-1944 — марионет кърал Сербия (1941—1944) (немец администрацияны башчылыгъы бла).
1945-1991 — Социалист Федератив Республики Югославияны ичиндеди (СР Сербия кибик).
1991 — Югославияны чачылуу.
1992-2003 — союз республика — федератив Союз Республика Югославияны члени.
1999 — Косовода къазауат.
2003-2006 — Сербия бла Черногорияны Кърал Бирлиги атлы конфедерацияда.
3-чю июнь 2006 — Черногорияны Сербия бла Черногорияны Кърал Бирлигинден чыгъыуу бла конфедерация чачылады. Сербия бойсунмагъан халгъа де-факто келеди.
17-чи февраль 2008 — Косово бойсунмазлыгъын баям этеди.

Административ бёлюнюу

2009 джылгъа дери

Сары — Воеводина, Джашил — Ара Сербия, Къызылсыман — Косово эм Метохия

Сербияны ичинде эки автоном край бард эди:

Автоном край Воеводина, аралыгъы Нови Сад
Автоном край Косово, аралыгъы Приштина

Эки автономияны тышындагъы джер Ара Сербия атны джюрютеди, алай а административ джанындан къуралыш тюлдю.

2009 джылдан сора

2009 джылны июлунда Сербияны Скупщинасы джангы административ бёлюнюуню юсюнден закон алгъында. Аннга кёре кърал джети регионнга юлешинеди:

Округла

Аны бла бирге Сербияны территориясы 29 округ бла Белград шахаргъа юлешинеди. Воеводинада 7 округ, Косово эм Метохияда 5, къалгъан округла ара Сербиядадыла.

Шахарла

Белградны аралыгъы

Ингирде Ниш

Нови-Сад

Сербияда 6 167 адам джашагъан джер барды, аладан 24-сю шахарды:

Халкъы

Адам саны — 7,82 млн адам (2008) . Шахарлада халкъны 52 % джашайды

Миллет къурамы

2022 джылгъа Сербияны этник картасы

Югославияны 1991—1995 джыллада чачылыуу бла, Сербиягъа талай джюз минг къачхынчы келгенди, асламысы Хорватия бла Босниядан. 1999 джыл, Косоводан албанлыла кёб санда къачхандыла, 2000—2001 джыллада уа серблиле Косовадан. Сербияда серблиле — 62 %, албанлыла — 17 %? маджарлыла — 3 %? дагъыда талай миллет азчылыкъ барды (черногорлула, хорватлыла, чыганлыла, румынлыла).

Тил

Къралда официал тилге серб тил саналады. Воеводинада маджар, словак, хорват, румын эмда русин тилле хайырланадыла. Косова эм Метохияда официал эки тил барды — албан эм серб.

Дин

Сербияны конституциясы дин эркинликлени гарантия этеди. Санаугъа кёре (Косовосуз) къралда ортодоксланы саны 6 371 584 адам (58 %), католикле — 410 976 адам (5,5 %), мусульманла — 239 658 адам (3,2 %), протестантла — 80 837 адам (1,1 %).

Кърал белгиле

Сербияны гимни, алгъынгы Сербия Короллукъну «Боже правде» гимниди, 2004 джылны 17-чи августунда къабыл этилген герби эсе уа, Обреновичлени кёзюуюндеги гербди. Официал байракъ ортасында герби бла къызыл-кёк-акъ байракъды.

Политика къурулушу

Кърал къуралыш эмда ич политика

1990 джылны сентябрында джангы серб конституция къабыл этилгенди, ол бир палаталы парламент — Скупщинаны (250 орун) къурагъанды, анда депутатла тёрт джыллыкъ болджалгъа сайланадыла. Сербия Республиканы башчысы — президент беш джылгъа сайланады. Толтуруучу властны баш органы министрлени советиди. Премьер-министр, президент теджеген кандидатураладан парламент бла сайланады. Ол а уа министрлени сайлаб, парламентге теджейди, андада къабыл этиледиле.

2006 джылны 28-29-чу октябрында референдумда джангы конституция къабыл этилгенди. 1990 джылны Баш законун ауушдургъан джангы конституция алыннгандан сора, 2007 джылны январында парламент сайлаула болгъандыла, анда биринчи орунну алгъан миллетчи Серб радикал партия (81 орун) бла Социалист партия оппозициядадыла. Правительствону юч либерал партия къурайды — президент Тадични, премьер-министр Коштуницаны, эмда финансланы министри Динкични партиялары.

2008 джыл кёзюулю президент эмда болджал тышындагъы парламент сайлаула бардырылгъандал. Анда Борис Тадич хорлагъанды, парламентгеда президент джанлы партия. Талай айдан Демократ партиядан, Г17+, эмда Сербияны Социалист партиясындан коалиция къуралгъанды.

Политика партияла

Серб радикал партия, миллетчиле
Демократ партия, либералла
Сербияны Демократ партиясы, консерваторла
Серб прогрессив партия, консерваторла
Г-17, либералла
Сербияны Социалист партиясы, социалистле
Либерал-демократ партия, либералла

**Алчы политика партияла (2008)**
Партия	Партияны башчысы	Парламентде орунла
Блок Демократ партия + Г17+	Борис Тадич	88
Серб радикал партия	Воислав Шешель	58
Сербияны Демократ партиясы	Воислав Коштуница	30
Серб прогрессив партия	Томислав Николич	21
Сербияны социалист партиясы	Ивица Дачич	20
Либерал-демократ партия	Чедомир Йованович	13

Тыш политика

Югославия чачылыб, Воислав Коштуницаны властха келиуу бла Сербия бла европа къралланы асламысыны арасында илишкиле игиге айланнгандыла. Тыш политикасын халландырсакъ былай айтыргъа боллукъду — Европа Бирликге кирирге излеу, эмда Косовону бойсунмазлыгъын дунияда къыбыл этмеу ючюн кюч салыу.

Экономика

Сербияны Ара банкы

Онглу джанлары: 2000—2001 джыллада тыш финанс болушлукъ джангыдан келиб башлагъанды. Дунайны экономика потенциялы.

Къарыусуз джанлары: БМО-ну санкциялары бла НАТО-ну бомбалауундан сора ауур болум. Къаты валютада аз резерв. Специалистлени къралдан кетиую.