Европа

Европа — дунияны алты кесегинден бири, Азия бла бирге Евразия континентни къурагъан. Джер ёлчеми 10 млн км², адам саны 733 млн.

Чеклери

Буруннгу грекле алгъа Европаны энчи материкге санагъандыла, Азиядан Эгей бла Къара тенгизле айыргъан, Африкадан а — Джерле арасы тенгиз (орус. Средиземное море). Европа, бусагъатда Евразия делиннген, уллу континентни гитче кесеги болгъанын ангылагъанларын да, антик джазыучула Европаны кюнчыгъыш чегине Дон сууну санаб башлагъандыла. Ол ангылам эки минг джыл чакълы бир тургъанды. Сёз ючюннге, Меркатор Европаны кюнчыгъыш чегин Дон суу бла бардыргъанды, аны башындан шималгъа Акъ тенгизге (орус. Белое море) дери.

В. Н. Татищев 1720 джылда Европаны кюнчыгъыш чегин Уралгъа дери кёчюрюрге салгъанды. Аз-аздан джангы чек Россияда, андан сора уа саулай дунияда бегигенди.

Бусагъат заманда Европаны чегин былай чертедиле: шималда — Шимал Бузлауукъ океан бла; кюнбатышда — Атлантика океан бла; къыблада — Джерле арасы, Эгей, Мермер, Къара тенгизле бла эмда Уллу Кавказ тау аркъа бла Каспий тенгизге дери; кюнчыгъышда — кёбюсюне Урал тау аркъаны кюнчыгъыш этеги, Эбма суу бла Каспий тенгизге дери. Европагъа къатындагъы айрымканланы да къошадыла.

Географиясы

Европа космосдан

Европаны Атлантика бла Шимал Бузлауукъ океанла эмда аланы тенгизлери джууудыла.

Айрымканларыны майданлары 730 минг км² чакълы бир болады. Джарымайрымканла Европаны майданында 1/4 боладыла (Скандинав, Пиреней, Апеннин, Балкан дагъыда башхала).

Орта мийиклиги 300 метр чакълы бир, максимал мийиклиги — 5642 метр (Минги Тау), минимал мийиклиги — -28 метр (Каспий тенгиз).

Кёбюсюне тюзледиле Европаны юсю (аладан эм уллула — Кюнчыгъыш-Европа, Орат-Европа, Орта эмда Тёбен-Дунай, Париж тюзле), таула 17 % чакълы бир боладыла (башла — Альп, Кавказ, Карпат, Пиреней, Апеннин, Урал, Скандинав таула, Балкан джарымайрымканны таулары). Къайнай тургъан вулканла Исландияда эм Джерле арасы тенгизни тёгерегинде бардыла.

Европаны джерлерини кёбюсюнде климат сабырды (кюнбатышда — океан климат, кюнчыгъышда — континент климат къарлы эм сууукълу къышлары бла), шимал айрымканлада — субарктика эм арктика климат, Къыбыла Европада — джерле арасы тенгиз климат. Арктика айрымканлада, Исландияда, Скандинав, Альп, Кавказ таулада — бузлауукъла (майданы 116 минг км² чакълы бир)

Баш суула: Итил (орус. Волга, эм узун сууду Европада, къуру бир къралны юсю бла ётеди), Дунай, Урал, Эмба, Днепр, Дон, Печора, Кама, Ока, Белая, Днестр, Рейн, Эльба, Висла, Тахо, Луара, Одер.

Уллу кёлле: Ладога, Онега, Чудь, Венерн, Балатон, Женева.

Шимал
Бузлауукъ
океан

Шимал
Атлантика
океан

Шимал
тенгиз

Норвег
тенгиз

Гибралтар
ачыкъ богъаз

Арктика айрымканлада эмда Шимал Бузлауукъ океанны джагъасында — арктика тюзле эм тундра, андан къыбылада — чегет-тундра, тайга чегетле, къатыш эм кенгчапракъ чегетле, чегет-аулакъла, аулакъла, субтропик джерле арасы тенгиз чегетле эмда кёкенле; къыбыла-къюнчыгъышда — джарым къум тюзле.

Тарихи

Адам къайдан келгени Европагъа даулаш сорууду. Адам чыкъгъан джер болмагъаны Европаны белгилиди къуру. Биринчи адам маталлыла Европагъа Индиядан келгендиле деген версия барды. Алай а андан тюзюрек гипотеза биринчи адам маталлыланы Европагъа Африкадан Ал Азия бла келтиртеди. Ол виллафранк заманны ортасында болгъан болурду дейдиле.

Бюгюннгю физика типли адамла (Homo sapiens) Европагъа 35 минг джыл мындан алгъадан джашагъанлары белгилиди. 28 минг джыл мындан алгъа уа неандертал адам джокъ болгъанды.

Этимологиясы

«Европа» сёз ассирийча «erp» сёзден келеди (биринчи мингджыллыкъ б. э. дери). Ол «ингир», «кюн батхан джер», «Кюнбатыш» деген магъаналаны тутханды. Анга кёре, сёз ассирийча «джарыкъ», «танг», «кюн чыкъгъан джер», «Кюнчыгъыш» деген магъаналаны тутханды.

Финикийлилени юслери бла «erp» сёзню бурунгугрекле кеслери джашагъан джерге хайырландыргъандыла.

Европаны къраллары

Европада къралланы саны Европаны чеклерине, къралланы бойсунмагъанлыкъларына кёре саналыргъа керекди. Бойсунмагъан 46 кърал барды Европада, ала:

Европаны къраллары

Европа бла Азияны география чеклерине Кавказ тау аркъа бла Босфор эмда Дарданелла богъазла саналгъанлары ючюн, Азербайджан, Гюрджю, Кипр, Къазакъстан, Туркия эм Эрмения Европа къраллагъа эм алгъа политика, экономика эм культура ангыламла ючюн къошуладыла. Хаманда къошулмайдыла бу къралла Европагъа.

Европада Джерде эм гитче бла эм уллу къралла да орналыбдыла, ала — Ватикан бла Россия.