Социалист Федератив Республика Югославия

Социалист Федерати́в Респу́блика Югосла́вия (СФРЮ) — Европаны къыбыла-кюнчыгъышнда, Балкан джарымайрымканны арасында 1945—1992 джыллада болгъан къралды. 1963-чю джылгъа дери аты Федератив Халкъ Республика Югославия (ФХРЮ) болгъанды. СФРЮ шимал-кюнбатышда Италия эмда Австрия чекленнгенди, шималда Маджар бла, кюнчыгъышда Румыния эмда Болгария бла, къыбылада Греция бла, къыбыла-кюнбатышда эсе уа Албания бла чеги болгъанды.

Социалист Федератив Республика Югославия серб-хорв. Социjалистичка Федеративна Република Jугославиjа / Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija макед. Социјалистичка Федеративна Република Југославија словен. Socialistična Federativna Republika Jugoslavija Халкъ демократияны къралы (1945—1948) Федератив социалист кърал (1948—1974) Конфедерация ышанлары болгъан социалист кърал (1974—1990) Федератив къатыш республика (1990—1992)
←   ← 29 ноябрь 1945 джыл — 27 апрель 1992 джыл →   →   →   →   →
Байракъ Герб
Девизи Къарнашлыкъ эм бирлик
Гимни «Хей, славяла» серб-хорв. «Хеj, Словени/Hej, Sloveni» словен. «Hej, Slovani» макед. «Еј, Словени»
Ара шахары	Белград
Тил(лер)и	серб-хорват, македон, словен, [маджар тил
Дини	секуляр кърал
Валютасы	югослав динар
Интернет домен	.yu
Джер ёлчеми	255 804 км²
Халкъы	23 724 919 (1989)
Кърал оноууну формасы	бир партиялы парламент республика (1946—1974) кеслерине оноу этген биригулени бирлешиниую (1974—1990) къатыш республика (1990—1992)
Югославияны президенти
- 1953-1980	Иосип Броз Тито
Халкъ Скупщинаны Президиумуну председатели
- 1945-1953	Иван Рибар
Югославияны Президиумуну председатели
- 1980	Лазар Колишевски (биринчи)
- 1991-1992	Бранко Костич (ахыргъы)
Союз толтуруучу вечени председатели
- 1955-1963	Иосип Броз Тито (биринчи)
- 1991-1992	Александар Митрович (ахыргъы)
Телефон код	+38
Башчы партия	Югославияны коммунист партиясы (1945—1952) Югославияны коммунистлерини бирлиги (1952—1990)
Тарихи
- Демократ Федератив Югославиядан джаратылыуу	29 ноябрь 1945
- Югославияны чачылыуу	25 июнь - 27 апрель 1991 - 1992
- Хорватия бла Словенияны айрылыулары	25 июнь 1991
- Македонияны айрылыуу	8 сентябрь 1991
- Босния эм Герцеговинаны айрылыуу	6 апрель 1992
- Союз Республика Югославияны къуралыуу	27 апрель 1992

1990-чы джылгъа дери къралны политика джашауунда бир партиялы система бийлик этгенди, башында да Югославияны коммунистлерини бирлиги болгъанды. Халкъа арасы илешкиледе, кесини тарихини асламы заманын къошулмауну политикасын бардыргъанды.

Физика-географиялыкъ халы

Джерден чыкъгъан джараулу магъаданла

СФРЮ Европада хромитлени, бокситолени, багъырны, къоргъашынны, цинкни, сурьманы, гинасууну эмда аз тюбеген металланы къайнакълары бла алчысы болгъаны себебли джылтырауукъ металлургияны айныуу да мийик дараджада болгъанды.

Климат

Югославия табигъат эмда климат зоналары бла бай болгъанды:

• къралны шималында орта континентли.
• Алашалыкъла бла тау этекледе топракъ къралны башха бёлгелеринден эсе битимлирек болгъанды;
• Таулу районларында (къралны 2/3) климат хыныракъ, топракъла да битимсизирек ;
• Тенгиз джагъа эмда айрымканла тауланы ары джанында болгъанлары себебли Ара Европадан келген климатны кючлю тюрлениулерине ёч болмагъандыла, тенгизле арасы климатха ие болгъандыла.

Халкъы

1991-чи джылгъа дери Югославияны халкъы

Халкъланы картасы, 1991-чи джыл

СФРЮ-ню адам саныны асламысы славян халкъла болгъандыла, алай а Косово автоном крайда албанлыла, Воеводина автоном крайда да иги танг маджарлы джашагъанды.

Югославияны немецлери асламысы бла компакт халда Воеводинада, эмда Словенияны Австрия бла чегинде Кочевье шахарны къатында джашагъандыла, и на границе с Австрией, аланы асламысы къралдан Экинчи дуния къазауатдан сора кетгенди. Далмация бла Истрияны итальянлыларыны асламысы да 1944-1960-чы джыллада кетгендиле.

СФРЮ-да алгъын серб халкъны бёлюмю саналгъан черногор халкъны эмда къазауатха дери Югославияда серблилени бир тюрлюлерине саналгъан, къалгъан дунияда уа болгар халкъны бёлюмюне саналгъан македон халкъ бар болгъанын баямланады. 1944—1945 джыллада македон тил кодификацияны ётеди эмда Македонияда кърал тил болады.

• 1948 — 15 772 098 адам (Экинчи дуния къазауатдан сора биринчи тергеу)
• 1953 — 16 936 573 адам
• 1961 — 18 549 291 адам
• 1971 — 20 522 972 адам
• 1981 — 22 424 711 адам
• 1991 — 23 528 230 адам (адам санны ахыр тергеую)

Кърал алты республикадан къуралгъанды:

• Словения (словенлиле)
• Хорватия (хорватлыла, серблиле)
• Босния эм Герцеговина (боснякла, серблиле, хорватлыла)
• Сербия (серблиле, албанлыла, маджарлыла, черногорлула)
  • Ара Сербия (серблиле)
  • Косово (албанцы, серблиле, черногорлула)
  • Воеводина (серблиле, маджарлыла, словакла, румынлыла, хорватлыла)
• Черногория (черногорлула, серблиле)
• Македония (македонлула, албанлыла, тюрклюле)

Югославияны миллетлеринде къатыш юйдегиледе туугъанла кеслерине «югославенле» дегендиле, эмда 1981 джылда къралда аллай 1 216 463 адам болгъанды (5,4 %).

Аллындан республикаланы чеклери бла этник чекле бир-бирлерине келишмегендиле, алты республикадан къуру экиси моноэтник болгъанды — Словения (1440 минг адамдан 1350 минги словенлиле болглъандыла) эмда Черногория (377 минг адамдан 362 минги черногорлу болгъанды).

Тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Югославия.

СФРЮ-ну джаратылыуу

Экинчи дуния къазауатны заманында, 6 апрель 1941 джылда, Югославия короллукъ тамамы бла чачылыб оккупациягъа тюшеди, Гитлерге къаршчы коалицияны къраллары Югославияны кеслери бла бирликчиге, Белграддан къачыб, Лондонгъа джерлешген къысталыуда Югославияны правительствосу уа бютеу къралны законлу правительствосуна саналгъанды. Кертиликде уа Югославияны территориясында юч оноулулукъ болгъанды, бир джанындан Югославияны джарымы чакълы бир джерде къуралгъан эмда "осну" къраллары джанлы Бойсунмагъан кърал Хорватия, башха джанындан партизан кюреш бардыргъан эмда Лондондагъы правительствогъа бойсуннган югослав монархистле эмда ючюнчю кюч (артында барысын да хорлагъан) коммунист партизанла.

Белградны азатлау (октябрь 1944) эмигрант правительствону Титону партизанлары бла иш бирлик этерге зорлайды. 1944-чю джылны 1-чи ноябрында короллукъ правительствону премьер-министри Шубашич эмда Тито коалициялы правительство къураргъа келишедиле, эмда 1945-чи джылны 7-чи мартында къурайдыла. Джангы правительствону 28 къошулгъанындан 6 короллукъ министр, 9 да коммунист болгъанды. Премьер-министр Тито болады. Коалиция кёб джашамайды, 1945-чи джылны августунда-октябрында юч оппозициялы министр (Шубашич да аланы ичинде) отставкагъа кетедиле. 1945-чи джылны 11-чи ноябрында Халкъ Скупщинагъа сайлаула ётедиле - коммунитле асламысы болгъан Югослафияны Халкъ Фронту бютеу мандатланы алады, аны бла бирге баргъан референдумда кёбюсю (6,5 млн сайлаучу) Югославияда монархияны къурутулууун къабыл этеди. Ол джылны 29-чу ноябрында Халкъ Скупщина ФХРЮ-ну къуралыуун баямлайды.

Джаш тёлю урунуу бригада, 1948 джыл

Тито башчылыкъ этген къозгъалыу кёб миллетли болгъаны, аннга онгчулукъ бергенди, башха къозгъалыула айры миллетленики болгъанлары себебли джакълары да чекли болгъанды. Социалист Югославияны миллет къурулушуну моделиние федерализм сайланады. Бу, Югославияны Халкъ Азатланыу Антифашист Вечесини II сессиясында 1946-чы джылны 29-чу ноябрында алыннган "Федератив тамаллада Югославияны къуралыуу" бегими бегитеди. Закон джаны бла федератив къурулуш 1946-чы джылны конституциясында бегитилгенди.

Урушдан сорагъы Югославияны эконмикалыкъ эмда политикалыкъ системалары совет юлгю бла ишлениб башлайдыла, алай а 1948-чи джылда башланнган совет-югослав къаугъа салына тургъан тамалны тюрлендирирге джол алачыда. Бу къаугъадан сора югослав джамагъатны айныуун он джыллагъа аллына тенденциясын кёргюзген закон алынады — "Ишчи коллективле джанындан кърал мюлк предприятиелени эмда баш мюлк биригиулени оноуун этиуню юсюнден баш закон". Бу закон ишчи коллективлеге предприятиеде оноуну джюрютюуде башчылыкъ этген ишчи кенгешни сайларгъа эркинлик бергенди, алай а башха джаны бла къаралса, бу закон Югославияны децентрализациясына джол ачханды.

Бу джолда эндиги атлам «Федератив Халкъ Республика Югославияны джамагъат эмда политикалыкъ къурулушуну эмда властны союз органларыны юсюден закон» болады, ол кеси оноуну принциплерин бегитеди эмда аны политика сферагъа да бир къауум затларын джаяды. Белгиленнге курс Югославияны коммунист партиясыны 1952-чи джылда баргъан 6-чы съездини бегимлери да бегитгенди.

Халкъны ангысында децентрализация курс белгили политикачы Милован Джиласны «Борба» газетде 1953/54 номеринде къралны демократлашыууну андан ары бардырыуун излеб статья да кючлендиргенди. Бу статьяла джамагъатны эсин къозгъагъандыла, кърал башчылыкъда аккыллылыкъ болса да, бу курс андан ары бардырылгъанды.

Социалист Югославия

СФРЮ-ну субъектлери: 1. Босния эм Герцеговина; 2. Хорватия; 3. Македония; 4. Черногория; 5. Сербия (5а — Автоном край Косово; 5b — Автоном край Воеводина); 6. Словения

Люблянада 1-чи май демонстрация, 1961 джыл

1963-чю джыл джангы конституцияны къабыл этиу бла кърал джангы ат алады — Социалист Федератив Республика Югославия (СФРЮ). Республикала бла крайланы хакълары кенгериледи, экономика джанындан кёб эркинлик аладыла.

Алай болса да, Югославияда социал эмда миллет келишмегенликле ёсе баргъандыла. 1968-чи джылны майында Белградда студент демонстрацияла «Къызыл буржуазия къорасын!» лозунг бла баргъандыла. 1968-чи джылны ноябрында косовочу албанлыла Косовода биринчи миллетчи аякъланыулары болгъанды. 1971-чи джылда Хорватияда, республиканы федерацияда хакъларын кенгертиу эмда демократ эмда экономика реформаланы бардырыу нюзюр бла къозгалыу къуралады (Хорват джаз). Алай а хорватланы демонстрациялары чачыу-къучуу этиллгенди, аны ызындан Хорватия бла Сербияны башчылыгъында тазалаула башланнгандыла.

1971-1972-чи джыллада Словения, Хорватия эмда Сербияда республикан коммунист партияланы башчылыгъында реформачы къозгъалыула кюч ала башлайдыла, Тито аланы кесине къоркъуу болгъанын ангылаб, 1971 джылда Хорватияда "миллетчилени", 1972-чи джылда эсе уа Сербияда "либералланы" къаушатады. Талай замандан ол къадар Словениядагъы "технократлагъа" да келеди, Македония бла Босния эм Герцоговинаны коммунистле союзларында реформатарла да къоратыладыла.

1974-чи джылда алыннган конституция союз республикаланы хакъларын кенгертеди, Сербияны автоном крайлары — Воеводина бла Косовону эркинликлери да республикаланыкъына джууукълашады.

Титону 1980-чи джылда ёлюмюнден сора, экономика табсызлыкъларыны шартларында, 1981-чи джылда Косовода конфликт башланады.

Югославияны чачылыуу

Югославияны чачылыуу

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Югославияны чачылыуу.

Югослав федерацияны чачылыууну факторларыны эм башларында Титону ёлюмю, эмда аны ызындан келгенлени экономика эмда миллет политикада джетишимсизликлери, дуния социалист системаны чачылыуу, Европада миллетчиликни баш кёлтюрюую болгъанды. 1990-чы джылда СФРЮ-ну бютеу республикаларында эркин сайлаула ётедиле. Барысында да миллетчи кючле хорлайдыла.

Миллетле арасы татыусузлукъну ёсюую себебли, Титону осияты бла къралда президент къуллукъ къоратылады, къралны башына Президиум келеди, аны къурамындагъыла (союз республикаланы эмда автоном крайланы башчылары) джыл сайын бир-бирлерин алмашдырыб президиумгъа башчылыкъ этгендиле. 1980-чи джылланы арасындагъы къысха экономикалыкъ джашнаудан, терк тыйылмагъан инфляция аны ызындан да экономиканы оюулуу келеди. Бу болум экономика джанындан айныгъан Сербия, Хорватия эмда Словения бла башха республикаланы арасын бузады.

1991-чи джылдагъы политикалыкъ кризисни баргъанында алты республикадан тёртюсю айрылады: Словения, Хорватия, Босния и Герцеговина, Македония.

Тыш политика

СФРЮ-ну тыш политикасы коммунист эмда капиталист лагерлени арасында табсызлыкъла бла хайырланыб, эмда проблемаладан джанлау болгъанды. Ол себебден, Москва бла арасы игирек болса Вашингтон бла арасы аманыракъ, неда терсине болгъанлай тургъанды. 1948-чи джылгнъа дери Белград СССР-ге джууукъ болгъанды, алай а Москва бла илешкилерини юзюлюую бла(1949—1955) Югославия АБШ-ха джууукълашханды, Тюрк эмда Греция бла бирликчи кесаматха къол да салгъанды. Кесаматха кёре юч къралны бирине чабылса, къалгъан эки къралгъа да чабылгъаннга саналгъанды. Сталинни ёлюмюнден сора, 1955-чи джылдан башлаб Югославия бла СССР-ни арасы энтда джылына башлайды: югослав борч эсебден чыгъарылады, Израиль эмда ФРГ бла илешкиле кесиледиле. Алай а Тито бла румын лидер Чаушеску, Чехословакиягъа Варшава Кесаматны аскерлерин киргизиуге къаршчы чыгъадыла. Алай бла кёзюу-кёзюу Белградха АБШ да, СССР да болушлукъ этгенлей тургъандыла. СФРЮ Варшава Кесаматны Организациясыны къошулургъа унамайды, эмда НАТО бла аннга къаршчыгъа Къошулмауну къозгъалыуун къурайды. Тито башчылыкъ этген джыллада Югославия Кюнбатыш бла маочу Къытай эмда полпотчу Кампучияны арасында келечилик этгенди.

Болалмагъан «Уллу Югославия»

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Балкан Федерация.

Къазауатдан сора Иосип Броз Тито Балкан Федерация аты бла Уллу Югославия къурар муратлы болгъанды, Сталин эмда Димитров бла бирге бу оноу сюзюлгенди. Тито Белградда аралыгъы болгъан Югославия эмда федерал республикала болуб Болгария бла Албанияны бирлешдирирге излегенди. Аллында югослав-албан эмда югослав-болгар экономика-таможня бирликле къурулгъандыла, алай а артдан не Уллу Югославия, не Албанияны къошулуу, не Болгария бла бирлик болуналмагъанды, Албанияны эмда Болгарияны башчылыкълары бла къарамлары келишмегени себебли, бу проект къагъытда къалгъанды, кечирек Сталин бла айрыллгъанындан сора уа ахыры бла тарихге кёюмлгенди бу идея.

Совет-югослав илешкиле

СССР, ФХРЮ-ну АБШ-дан алгъа, 1945-чи джылны 19-чу декабрында таныйды.1946—1947 джыллада Москва Югославиягъа аскер эмда экономикалыкъ болушлукъну иги уллу ёлчемде этгенди, ФХРЮ-ну тыш сатыу-алыуунда алчы орун алгъанды.

1948-чи джылда Югославияны Компартиясыны башчылары бла Сталинни арасында Югославияны Балкан федерациягъа къошулуууну юсюнден ангылашынмау болгъанды, андан сора СССР бла партияла арасы илешкиле кесиледиле. 1949-чу джылда совет башчылыкъ Югославия бла СССР-ни арасында шохлукъну эмда иш бирликни юсюнден кесаматны тохтатады. Югослав башчылыкъны дискредитация этер нюзюр бла пропаганда компания башланады. Югославияда "фашист типли антикоммунист режим" барды деб айтылгъанлай турады. Официал совет басма ол заманда «Тито-Ранковични къанлы кликасы» деген ат берилгелей тургъанды, Титогъа Уллу Ата Джурт къазауатны заманында фашистлеге этилген карикатура стилде этилгенди; бир къауум билгилеге кёре, совет энчи къуллукъла Титону ёлтюрюрге излегендиле, алай а Сталинни ёлюмю бла тохтатылгъанды.

1950-чи джыллада эки къралны арасында илешкиле орнуна келедиле, Белград Москвадан джангыдан болушлукъ ала башлайды, Югославияны эски борчлары да хыйсабдан чыгъарыладыла. Андан ары совет пропагандада Югославия, Варшава кесаматны организациясына кирмесе да, СЭВ-ге да сынчы член болгъанына да къарамай, социалист къралгъа саналгъанды. Сёз ючюн, 1967-чи джылда араб-израиль къаугъада СССР-ча Мисир джанлы болуб, Израиль бла илешкилерин кеседи. Территориясын совет сауутну Мисирге транзитге берирге да разы болалды. Алай а Тито 1956-чи джылда совет аскерлени Маджаргъа киргизиуюню, эмда 1968-чи джылда ВКО-ну кючлерин Чехословакиягъа киргизиуюн айыблагъанды.

Американ-югославские илешкиле

ФХРЮ-ну баямлау, джангы режим коммунист эмда СССР-ге джууукъ болгъаны себебли, сескекли тюбелгенди. 1945-чи джылны 22-чи декабрында АБШ-ны официал келечиси ФХРЮ-ну таныгъанларын билдиргенди. Алай а талай шартны белгилегенди: "Югославияда болгъан режим бла дипломатлыкъ илешкилени къуруу, аны политикасын, халкъгъа этилген контролну эмда югослав инсанлагъа сёз берилген энчи эркинликлени гарантиясын тындырмауну къабыл этгеннге саналмайды". Баргъанды бу таныу де-факто болгъанын, де-юре танылыр ючюн Белград кесини халкъла арасы борчларын тындырлыгъын гарантиясын берирге кереклиси билдирилгенди. Титочу режим мычымай бу шартланы унагъанды, 1946-чы джылны 2-чи апрелинде ФХРЮ-ну властлары алгъыннгы югослав властланы бютеу борчларын тындырыргъа разылыкъларын билдиргендиле. Джууабха АБШ ФХРЮ-ну 1946-чы джылны 16-чы апрелинде де-юре таныгъанды.

Алай болса да, американ-югослав илешкиле 1946—1947 джыллада кесилирге джетгендиле. АБШ эки кере официал халда четниклени алчысы Михайлович джанлы болгъанды, аны титочу властла 1946-чы джылда тутуб, сюдге бергендиле, сора ёлтюргендиле. Вашингтон сюд, четникле къутхаргъан американ пилотланы сюдде шагъатлыкъ этерлерин излегенди. 1946-чы джыл Белград бла Вашингтонну арасында шпион скандалла бла ётгенди. ЮНРРА-ны 10 къуллукъчусу тутулгъанды. Ол джылны августунда Югославияны АХК-лары бир амеркан аскер-улоу самолётну урадыла (экипажы ёледи) бирин да зор бла чёкдюредиле. 1946-чы джылны 16-чы июлунда югослав-австрия чекни ётерге излеген американ аскерчи Р. Стокел тутулады. Ол джылда огъунакъ юч америкалы дипломат Югославияда персона нон грата баямланыб, къралдан къысталадыла. 1946-чы джылны 31-чи декабрында-1947-чи джылны 4-чю январында АБШ джанлы шпионаж бла терслениб 8 югославха сюд этиледи. Югославияны таукеллигини юсюнден, сюд этилгенлени ючюсю 14-чю январда асылгъанлары да кёргюзеди (аланы ичинде американ дипломат келечиликни тылмачы). 1947-чи джылны майындан башлаб Вашингтонда ауур американ-югослав кёрюшюуле бардырылгъандыла.

Аннга да къарамай, асламысы бла американ спонсорлукъ бла аякъда тургъан ЮНРРА 1945—1947 джыллада Белградха 415,6 млн долларгъа экономикалыкъ болушлукъ этгенди.

1948-чи джылда Москва бла къаугъа американ-югослав илешкилени мычымай игилешдиргенди, аралары бирликчи кибик болгъанды. Коминформбюрону Югославияны компартиясын хыртха ургъан резолюцияны басмалауундан сора юч ыйыкъдан АБШ бла ФХРЮ-ну правительстволары талай сорууда араларында дауланы тюзетген келишиуге къол салгъандыла. Вашингтон, Белградха алгъаракъ бузлатылгъан югослав активлени къайтаргъанды (47 млн. чакълы бир), Белград а уа алгъаракъ Югославияда национализация болгъан американ мюлклени иелерине коменсация бергенди (17 млн. доллар). 1950-чи джылда Югославияны къургъакълыкъ къысханында АБШ-ны конгресси "Югославиягъа кёзюусюз болушууну юсюнден законну" къабыл этгенди, аннга кёре 1950-чи джылны 1-чи ноябрындан 1951-чи джылны сентябрына дери АБШ 70 млн 639 минг доллар болушлукъ этгенди. 1951-чи джылда Белградха адамла да энчи болушлукъ этгендиле. 1952-чи джылны 8-чи январында Югославия бла АБШ-ны арасында экономикалыкъ келишиуге къол салыннганды, аннга кёре АБШ Югославиягъа экономикалыкъ болушлукъ этерге борчланнганды, Югославия а уа промышленность эмда эл мюлкню "саулукълу экономикалыкъ тамалда" айнытыр ючюн мадарла этерге керек болгъанды эмда Маршаллны планы бла болушлукъ алгъан къралла бла илешкилерин айнытыргъа сёз бергенди.

Югославия, 1950-чи джылланы аллында АБШ-да иги танг аскер болушлукъ да алгъанды. АБШ бла ФХРЮ-ну арасында аскер болушлукъ юсюнден келишиу 1951-чи джылны 14-чю ноябрында 1 джыллыкъ болджалгъа бегитилгенди, аннга кёре Югославия 60 млн доллар багъасына аскер-техникалыкъ болушлукъ алгъанды. Аны юсюне, Югославия АБШ-ны бирликчилери бла да джууукълашханды, 1949-чу джылны 10-чу июлунда Титот урум коммунист партизанлагъа чеклени джабханын баямлагъанды. 1950-чи джылны 8-чи ноябрында югослав властла 57 джесир урумлуну джуртларына къайтаргъанды, андан сора Югославия бла Грецияны арасында дипломатиялыкъ илешкиле орнуна салыннганды. 1954-чю джылда Италия бла чекдеги проблема да тюзетилгенди - Эркин территория Триест эки къралны арасында юлешиннгенди.

СФРЮ-ну президенти Иосип Броз Тито бла АБШ-ны президенти Р. Никсон юй бийчелери бла Акъ юйню балконунда, 1971 джыл

Андан ары баргъанда да АБШ Югославиягъа иги танг болушлукъ этиб тургъанды, аланы нюзюрлери СССР-ге бой бермеген, кючлю Югославия болгъанды. 1984-чю джылда Рейган "АБШ-ны Югославияны юсюнде политикасы" директивагъа къол салады, анда Кюнбатышны интереслеринде бирикген, экономикалыкъ айныгъан эмда аскер джаны бла Югославия болгъаны джазылгъанды.

Урунуу миграция

Миграция законлары джумушакъ болгъаны себебли, югославиядан кёб адам Кюнбатыш Европа бла Скандинавияда ишлегенди. 1970-чи джыллада резервдеги аскер борчлу эркишиле болуб кюнбатыш европачы къраллада миллион тёгерекде адам ишлегенди. Аладан 296 минги ФРГ-да, 700 минги да Швейцарияда, Бенилюксну эмда Скандинавияны къралларында болгъандыла.

Ич политика болум

СФРЮ-да бир партиялы система къурулгъанды. Къралда джангыз бир башчы партия болгъанды - Югославияны коммунистлерини бирлиги (1990-чы джылда республикалада кёб партиялы тамалда сайлаула ётгюнчю)). Оппозиция эсе уа басдырылгъанлай тургъанды. Коммунистлени бирликлерин башха джамагъат къуралышла бойсуннгандыла — Югославияны урунуучу халкъыны социалист бирлиги (Социјалистички савез радног народа Југославије, 1953-чю джылгъа дери — Югославияны халкъ фронту (Народни фронт Југославије), 1945-чи джылгъа дери Югославияны бирикген халкъ-азатланыу фронту (Јединственни народноослободилачки фронт Југославије)) къурамында Югославияны социалист джаш тёлюсюню бирлиги (Савез социјалистичке омладине Југославије) (1962-чи джылгъа дери — Югославияны халкъ джаш тёлюсю (Народна омладина Југославије)), Тиширыуланы антифашист фронту (Антифашистички фронт жена), Югославияны профсоюзларыны бирлиги (Савез синдиката Југославије) (1948-чи джылгъа дери — Югославияны ишчи эмда урунуучу профсоюзланы бирлешиую (Јединственни синдикати радника и намештеника Југославије)), Халкъ-азатланыу къазауатны кюрешчилерини биригиулерини бирлиги (Савез удружења бораца Народноослободилачког рата Југославије). 1953-чю джылда Югославияны халкъ джаш тёлюсюню уставы алынады, аннга кёре ол Югославияны коммунистлерине бойсунмагъанды.

Югослав оппозиция къауумланы эки къауумгъа юлеширге боллукъду - миллетчиле (серб четникле, хорват усташла эмда башхала) эмда демократла. Кёб оппозициялыкъ къауумла эмигрант къауум бла байламлы болгъандыла.

Демократ оппозиция

Демократ оппозиция 1950-чи джылланы башында Лондонда Югослав халкъ комитетге бирлешеди, башчылыкъ да Слободан Йованович эетди. Бу къуралыш 1958-чи джылгъа дери «Порука» газетни чыгъаргъанды. Парижде «Наше теме» атлы либерал журнал басылгъанды . 1958-чи джылда Югославияда властны кюч бла тюшюрюрге излеген терслеу бла къауумгъа сюд этилгенди (Б. Крекич, Д. Странякович, А. Павлович эм М. Жуйович), ол къауумдагъыланы титочу властла четникле бла иш бирлик этгенлери бла терслегендиле, алай а ала демократ оппозицияда болгъанлары ишек барды. 1968-чи джылны ноябрында либерал къарамлары бла белгили М. Никезич Сербиян коммунистлерини бирлигине башчы болады, алай а 1972-чи джылны октябрында отставкагъа кетеди, эмда тыш идеологияны джюртюучюсю кибик терсленеди.

Миллетчиле

Дагъыда къара: Хорват джаз

СФРЮ-да эм белгили миллетчиле албан, серб эмда хорват миллетчиле болгъандыла, аланы къаршчы акциялары 1960-чыладан 1970-чи джылланы башына дери бек кёрюнедиле. 1968-чи джылда албанлыланы Косово бла македон Тетовда къозгъалыулары болады, 1969-чу джылда албан сохталаны албан байракъла эмда Скандербегни портретлери бла, черногор Ульцинде демонстрациялары ётеди. Титону ёлюмюнден сора кёб турмай, 1981-чи джылда Косовода джангыдан албан къозгъалыула башланадыла.

1972-чи джылда миллетчи къозгъалыула {Хорватиягъа да джайыладыла. Андан сора, Хорватияда уллу ауурлугъу болгъан Матица хрватска организация джабылады, 1972-чи джылда 947 коммунист сюдге бериледи, 741 адам да Югославияны коммунистлерини бирлигинден къысталады.

Серб миллетчилик, 1966-чы джылда Къоркъуусузлукъ къуллукъну башчысы А. Ранковични къуллугъундан къоратыуну эмда Косово бла Воеводинагъа кенг хакъла берилгенин ауурсуннган серб интеллигенцяны арасында бек джайылгъанды. 1980-чы джылланы башында серб миллетчилик ёлген Титону сёгюу бла белгили болгъанды. Югослав властла серб миллетчиликге джумушакъ къарагъанды, эм ауур айыбха джолукъдуруу талай айгъа тюрмеге олтуртуу болгъанды.

Административ бёлюнюу

СФРЮ социалист республикаладан къуралгъанды (1963-чю джылгъа дери халкъ республикаладан); аны тышында къурамында эки социалист автоном край болгъанды .

Официал аты	Ара шахары	Байрагъы	Герби	Джери, км²	Адам саны, минг адам (30 июнь 1976 джылгъа)
Социалист Республика Босния эм Герцеговина	Сараево			51 129	4021
Социалист Республика Македония	Скопье			25 713	1797
Социалист Республика Сербия	Белград			88 361	8843
Социалист автоном край Воеводина	Нови-Сад			21 506	1989
Социалист автоном край Косово	Приштина			10 887	1429
Социалист Республика Словения	Любляна			20 251	1782
Социалист Республика Хорватия	Загреб			56 538	4514
Социалист Республика Черногория	Титоград*			13 812	563
Социалист Федератив Республика Югославияны федератив къурамы СР Босния эм Герцеговина СР Македония СР Сербия СР Словения СР Хорватия СР Черногория САК Воеводина САК Косово БЕЛГРАД Загреб Сараево Любляна Скопье Титоград Нови-Сад Приштина

* Бусагъатда — Подгорица

Сауутлу кючле

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Югославияны сауутлу кючлери.

СФРЮ-ну сауутлу кючлери Югослав Халкъ Аскер (ЮХА) бла Бёлге къоруулаудан къуралгъанды. Югослав халкъ аскер кеси да Джаяу аскерледен, Аскер-тенгиз кючледен эмда хаугъа къаршчы аскерле бла бирлешген Аскер-хауа кючледен къуралгъанды. Бёлге къоруулау Сауутлу кючлени айры тюрлюсю болгъанды.

Конституция

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: СФРЮ-ну конституциясы.

Югослав Федерал Джыйылыуну алгъыннгы мекямы

Югославияны коммунистлерини бирлиги биринчи сайлаулада хорлайды. Аны къурамында хар союз республиканы айры коммунист партясы болгъанды. 1946—1953 дждж. кърал властны баш органы Халкъ Джыйылыу болгъанды (серб. Народна скупштина), 2 палатадан къуралгъанды — Халкъ Вече (серб. Веће народа) бла Союз Вече (серб. Савезно веће — эмда халкъ бла туурадан сайланнганды). Халкъ Джыйылыуну дайым ишлеген органы — Халкъ Джыйылыуну Президиуму (серб. Президијум Народне скупштине). Баш толтуруучу орган — Правительство (серб. Влада) — Халкъ Джыйылыу къурагъанды. Бютеу чакъырыуланы Халкъ Джыйылыуларында асламысы коммунистле болгъандыла. Югославияны территориясы халкъ республикалагъа бёлюннгенди, халкъ республикала областлагъа (серб. области), областла округлагъа (серб. округа), округла шахарла (серб. градова) бла эллеге (серб. села) бёлюннгендиле. Кърал властны джерли органлары халкъ комитетле болгъандыла, толтуруучу органла — толтуруучу комитетле, аланы халкъ комитетле къурагъандыла. Сюд органла — Баш сюд (Врховни суд) (Халкъ Джыйылыу сайлагъанды), республикаланы баш сюдлери (врховни судови република) (республикаланы халкъ джыйылыуларлы сайлагъандыла), автоном областланы баш сюдлери (врховни судови аутономних област) (автоном областланы халкъ джыйылыулары бла сайланнганды), округ сюдле (окружни судови) (округ халкъ комитетле сайлагъандыла), уезд сюдле (срески судови) (уезд халкъ комитетле сайлагъандыла).

1952-чи джылда халкъ комитетледе экинчи палатала - чыгъарыучуланы советлери къураладыла, 1953-чю джылда аллай советле республикаланы халкъ джыйылыуларында да, ФХРЮ-ну Халкъ Джыйылыуунда да къуралгъандыла, ахыргъы атын Федерал Халкъ Джыйылыугъа тюрлендирилгенди, Миллетлени советини ролу бош депутат къауумгъа дери тюшюрлгенди, Халкъ Джыйылыуну Президиуму къоратылгъанды, Президент къуллукъ къуралгъанды, Правительство Союз толтуруучу советге атын аушдургъанды, Югославияны коммунист партиясы Югославияны коммунистлерини бирлигине тюрлендирилгенди.

1963-чю джылда джангы Конституция алынады, кърал властны баш органы Федерал Джыйылыу баямланады, ол 5 палатадан къуралады — Союз совет, Мюлк совет, Джарыкълау-культура совет, Социал-саулукъ сакълау совет, Къуралыш-политикалыкъ совет, 1967-чи джылдан алтынчы - Миллетлени совети къошулгъанды, республикаланы кърал органны баш органлары социалист республикаланы халкъ джыйылыулары болгъандыла, аланы къурамында Республикан совет, Мюлк совет, Джарытыу-культура совет, Социал-саулукъ сакълау совет, эмда Къуралыш-политикалыкъ советле болгъандыла. Джамагъат халкъ комитетле джамагъат джыйылыула болгъандыла (општинска скупштина), аланы хар бири джамагъат советге, урунуу биригиулени советине юлешиннгенди, уезд халкъ комитетле уезд джыйылыула болгъандыла (среске скупштине).

1967-чи джылда Миллетлени совети орнуна салыннганды, республиканы дараджасында джамагъатланы совети, джамагъатланы дараджасында - джерли биригиулени совети къуралгъанды, уездле къоратылгъандыла.

1968-чи джылда Союз совет эмда Къулашы-политикалыкъ совет Джамагъат-политикалыкъ советге бирлешгендиле, республикан советле бла къурулуш-политикалыкъ советле - Республиканы джамагъат-политикалыкъ совети, джамагъат советле джамагъат-политикалыкъ советле болгъандыла.

1974-чи джылда энтда бир конституция алынады, аннга кёре кърал эки палаталы закон чыгъарыучу органнга къайтханды — СФРЮ-ну Джыйылыуу, ол эки палатадан къуралгъанды — республикала бла крайланы джыйылыулары сайлагъан Республикала бла крайланы совети бла кесине оноу этген организацияла, бирлешиуле, джамагъат-политика биригиуле сайлагъан Союз совет, къралны коллектив башчысы къуллукъ СФРЮ-ну Президиуму къуралады, анга хар республика бла крайны джыйылыуу сайланнган биришер келечи джиберилгенди, аны бла бирге Президент къуллукъ да къалгъанды, ол СФРЮ-ну Президиумуну председатели болады. 1980-чы джылгъа дери Президент къуллукъда Иосип Броз Тито тургъанды, аны ёллюмюнден сора 1980-чи джылда Президент къуллукъ къоратылгъанды, аны функциясы СФРЮ-ну Президиумуну председателине кёчгенди, ол да 1 джылгъа сайланнганды. Толтуруучу орган болуб Союз толтуруучу совет къалгъанды. Социалист республикалагъа Югославияны къурамындан чыгъар хакъ берилгенди. Хар автоном регион республикала бла тенг ауазгъа ие болгъандыла, алай ала республикача айрылыргъа эркинликлери болгъанды. Джамагъатланы келечилик органлары джамагъат джыйылыула къалгъандыла.

Экономика

Орталама ангылатыуу

Социалист планлы экономика бла капиталист сауда экономиканы къатышы болгъан, бирине да ушамагъан югослав социал-экономикалыкъ модель бу принципледе тамал салгъанды:

• Урунуу бла капиталгъа сауда илешкилени либерал модели болмагъалай товарланы эркин саудасы.
• Экономиканы оноуун этиуде къралны административ оноуу болмай, урунуу къурулушланы араларында иш бирлик, джерли властланы экономика джанындан оноу алыуда уллу автономиялары.

Югослав властла аллында промышленностну национализацияны бардырыб, джауну эмда аны эгерлерини, къралда болмагъанланы мюлклерин сыйыргъанды (аны этген къыйын болмагъанды, кёб ие оккупантла бла иш бирликде болгъандыла неда эмиграциягъа кетгендиле). Хакъ джанындан национализация законну тамалында этилгенди. 1946-чы джылда бютеу кърал мюлк планны эмда планлашыуну кърал органларыны юсюнден закон алынады.

Индустриализация этиу, Югославиядан кёб ачха излегенди. Аны табар ючюн СССР-ни юлгюге алгъандыла, эмда халкъдан ёнгкюч алыу башлагъанды. 1948-чи джылда 3,5 млрд динаргъа халкъ заём баямланнганды, 1950-чи джылда энтда 3 млрд динар. Биринчи бешджыллыкъ план (1947—1952 джылла) созулгъанды. Алай болса да, югослав индустриализация терк тохтатылгъанды. 1955-чи джылны 28-чи сентябрында Югославияны коммунистлерини бирлигини АК-ни толтуруучу комитети алгъан бегимле талай магъаналы промышленность объектни къурулушуну тохтатханды.

Быллай модель теорияда джамагъатны экономиканы, уруннганланы да урнуу шартларыны эмда эсеблерини контроль этерге амал бергенди. Быллай экономикалыкъ модель джетишимли болгъанды - 1952-1980-чы джыллада экономиканы ёсюую орталама джылгъа 9,1 % болгъанды. Алай а 1970-чи джылланы аягъында -1980-чы джылланы башында Югославияны экономикасы ауур кризисге тюшгенди. Аны чурумлары халкъла арасы саудада нефтни багъа болуу, ол себебден къралда нефть дыккылыкъ, экономиканы айныуууну планларыны уллулугъу, аланы финансла бла баджарыр ючюн ачха эмиссия эмда тыш борчланыу этерге керек болгъанды, эсебинде ол инфляциягъа эмда тыш борчланыуну ёсюуюне келтиргенди, илмуну кереклисича финанс баджарылмагъаны, тышындан технологияланы киргизирге керекли этгенди, урунууну иш къоратыуну мийик болмагъаны, табсыз экономикалыкъ оноуланы тюзетирге керексиз кърал гарантияла болгъандыла. Артыкъ да уллу джюк болуб тыш борч тюшгенди, 1970-чи джыллагъа мазаллы санлагъа чыкъгъанды, 1971-чи джылда тыш борчу 1,2 млрд доллар болгъан эсе, 1976-чы джылгъа 7,93 млрд долларгъа джетгенди, 1980-чы джылгъа уа 20,0 млрд долларны озгъанды. В 1980-е годы в стране существовала огромная увеличивающая год от года инфляция: рост цен составил 30 % в 1982 году, 80 % в 1985 году, 92 % в 1986 году, 167 % в 1987 году. К этому добавилась высокая безработица — 15 % на конец 1985 года.

СФРЮ-да регионнга кёре айныу бек белгили болгъанды. Югославияда официал халда "айнымагъан территорияла" деген ангылам болгъанды, ала федерал аралыкъдан иги танг болушлукъ алгъанлай тургъандыла. Аллай территориялагъа сау республикала да, айры территорияла да киргендиле. "Айнымагъан территорияланы" къурамы 1947—1990 тюрленнгенлей тургъанды, алай анда таймаздан Македония (бусагъатдагъы Шимал Македония) эмда Черногория болгъандыла. Артдаракъ быллай регионланы санына Косово (1957—1990 джылла), Босния эм Герцеговина (толусу бла 1947—1957 эмда 1965—1990 джыллада, юлюшлю 1961—1965 джыллада), Хорватияны бир къауум районлары (1961—1965 джыллада) эмда Ара Сербияны бир-бир бёлгелери (1961—1965 джыллада). Иги айнымагъан территориялагъа болушлукъ айныгъанладан джыйылгъан ачхагъа этилгенди. Сёз ючюн, 1952-чи джылда Сербия кесини кереклисине 162,2 млрд динарны къоюб, федерал бюджетге 152,2 млрд динар джибергенди, Словения эсе кесине куру 42,3 млрд къоялгъанды, федерал бюджетге уа 97,1 млрд динар джибергенди.

Югославияны таб ЭГБ-сы болгъанды:

1. Уллу кеме джюзер суу — Дунай
2. Тенгизге чыгъыуу (алай болса да таулу джерле болгъаны себебли аннга джетишген къыйыныракъ болгъанды)
3. Айныгъан экономикалыкъ моделлери болгъан кёб хоншу кърал:
   • социалист блокну къраллары (Албания, Болгария, Венгрия, Румыния)
   • капиталист къралла (Греция, Италия, Австрия)

Бу барысы да Югославиягъа социалист эмда капиталист къралланы арасында келечилик этерге таб амал бергенди..

Халкъны урунуу структурасы

1950-чи — 1970-чи джыллада халкъны урунуу структурасы терк тюрленнгенди. 1953-чю джылда эл мюлкде СФРЮ-ну халкъыны 60,9 % уруннган эсе, 1979-чу джылда эки къатха аз — 29,3 % уруннганды. Аны бла бирге къралда ишсизликни дараджасы бек мийик болгъанды — 1979-чу джылда 15,52 %. Ол себебден югославланы иги кесеги тыш къраллада ишлегендиле.

Эл мюлк

Къуралгъан джылларында Югославия асламысы бла аграр кърал болгъанды. 1945-чи джылда Аграр реформаны эмда колонизацияны юсюнден закон чыгъады, аннга кёре банкланы, предприятиелени, дин джамагъатланы эмда джер иелени (45 гектардан аслам болса) джерлери конфискация этиледи. Сыйырылгъан джерлени джарымы элчилеге берилгенди (къазауатны ветеранларына, ёксюзлеге эмда башха джакъсыз къалгъан категориялагъа), башха джарымында кърал эл мюлк предприятиеле эмда элчи урунуу кооперативле къураладыла. "Джауладан" сыйырылгъан джер мюлкле да (сёз ючюн, Воеводинада немецледен сыйырылгъан джерле) экиге юлешиннгедиле.

Социалист къурулушха кёчюу бла эл мюлкню коллективизациясы да ётеди. Башланыуун Югославияны Компартиясыны АК-ны II пленуму салады (28 — 30 январь 1949 джыл), анда коллектив урунуу задругала къураргъа бегим алынады (КТЗ, серб. колективне задруге), ол совет колхозлагъа ушаш къуралыш болгъанды. Кертиликде элчилени кёбюсюне зор бла коллектив урунуу задругалагъа киргизгендиле. Джууабха 1950-чи джылда Хорватияда, Сербияда, Македонияда эмда Боснияда элчи къозгъалыула башланадыла. Козгъалыугъа къошулгъанланы сюдге бередиле, бир къауумун асадыла, Югославия эсе уа кёб заманны мюрзеуню тышындан киргизирге керек болады (1951—1955 джыллада ФХРЮ-гъа джыл сайын 80 минг вагон мюрзеу киргизилгенди). Югослав властла ашыгъыш коллективизацияны тохтатыргъа керек боладыла. 1953-чю джылны 30-чу мартында «Мюлк илешкилени эмда эл урунуу задругаланы бир тюрлю къурауну юсюнден» бегим чыгъады, аннга кёре элчилеге задругаладан чыгъаргъа эркинлик бериледи. Алай бла къралда задругаланы кёбюсю чачылады. 1953-чю джылда Югославияда 1258 задруга болгъанды, 1955-чи джылда -896, 1960-чы джылда эсе уа къуру 147 задруга къалгъанды. Коллективизацияны эм джетишимли заманында да джерни асламысы задругалада болмагъанды. Сёз ючюн, 1951-чи джылда сюрюлген джерни 20 % задругалада болгъан эсе, 1956-чы джылгъа къуру 2 % къалгъанды.

Алай болса да, югослав властла коллективизацияны къуру да тохтатыб къояргъа излемегендиле. 1953-чю джылны 22-чи майында чыкъгъан законнга кёре бир къолда 10 гектар джерден къалгъанын джер фондха сыйырылыб кърал эл мюлк предприятеле къуралгъандыла (10 гектардан артыкъ къуру джер битимсиз джер болса неда юйюр задруга къуралса). Бу закон блы сыйырылгъан джерле Бютеу халкъ мюлкню фондха берилгендиле. Бютеулей 66 459 энчи мюлкден сыйырылыб, фондха 275 900 га берилгенди.

Джерчилик

Эм бек джайылгъан мюрзеуле — будай бла нартюх, ала асламысы бла эм битимли джерлери болгъан шимал бёлгеледе ёсдюрюлгендиле.

Воеводинада Дунай — Тиса — Дунай мелиорация система ишленнгенди , ол уллу эл мюлк джерлени сугъаргъанды.

Югославияда дунияны эм уллу эрик бачхалары болгъанды — 72 млн кёгет берген терек.

Къыбыла районлада (Македония бла Герцеговина) тютюн ёсдюрюлгенди.

Тенгизле арасы климатлы джерледе (Адриатика тенгизни джагъасы эмда айрымканла) олива, инджир, бадем эмда башха субтропик культурала ёсдюрюлгендиле.

Малчылыкъ

Малчылыкъ джерчиликден эсе аз джайылгъанды.

Югославияда малчылыкъ джайылгъан эки зона белгилерге боллукъду:

• Тууарла бла атла, тонгузчулукъ, къанатлычылыкъ — шималда, бу тюрлю малла мюрзеу кёб ёсген джерде иги айныгъанды
• экстенсив тау-джайлыкъ къойчулукъ — Македония бла Черногорияны таулу районларында джайылгъанды.

Промышленность

Къазауатха дери Югославия асламысы бла аграр кърал болгъанды. Югослав промышленностну къурар ючюн, титочу властла къазауатдан сора биринчи джыллада джаш тёлю урунуу бригадала къураб, аланы кючлери бла 500-ден артыкъ объект ишлейдиле (Никшичде металлургия комбинат, Добой — Баня-Лука темир джол эмда башхала).

1975-чи джылгъа промышленностну БИП-де юлюшю 50 % джетгенди.

Металлургия

Джылтырыауукъ металланы магъаданлары болгъанын джылтырауукъ металлургияны айныууна джол ачханды. Дженгил металланы чыгъарыуу электрокъууатны къайнакъларыны джуугъунда орналады. (Словенияны уллу туч чыгъаргъан аралыгъы (Дравада ГЭС каскадланы къатында ) эмда Адриатика тенгизни джагъасында).

Къара металлургияны аралыгъы Босния эм Герцеговина болады, анда Югославияны эм уллу металлургия комбинаты ишленеди (Зеница шахар).

Машина ишлеу

Машина ишлеуню баш аралыкълары:

• Загреб
• Белград
• Любляна
• Марибор
• Крагуевац
• Мостар
• Сараево

Машина ишлеуню баш тюрлюлери:

• электротехникалыкъ затла (экспортха да)
• эл мюлк машинала
• улоу
  • аны ичинде тенгиз кемеле (экспортха да) (баш аралыкълары — Риека бла Сплит)
• Югославияда кёб тюрлю аскер техника бла сауут чыгъарылгъанды.

Химиялыкъ промышленность

Баш тюрлюлери — Газ бла нефтни тазалау.

Агъач хазырлау эмда агъач ишлеген промышленность

СФРЮ-ну чегет промышленностуну тамалы (асламысы бла агъач хазырлагъан, целлюлоза-къагъыт промышленность) СР Босния эм Герцеговинада болгъанды; аны тышында агъач ишлеген промышленностну районларындан эм магъаналысы Словенияда болгъанды.

Тыш сатыу-алыу

Экспорт этилген продукция:

• джылтырауукъ металлургияны продукциясы
• машинала бла оборудование
• текстиль эмда аякъ кийим
• азыкъ
• мебель

Импорт этилген продукция:

• промышленностха керек сырьё
• машинала
• минерал семиртгич

Экономикалыкъ партнерлери:

• Асламысы капиталист къралла болгъандыла(Италия, ФРГ, США, Уллу Британия)
• Тыш сатыууну 1/3 социалист къралла бла
• Аны тышында Африка эмда Латин Американы къраллары бла да сатыу этилгенди

Туризм

Туризм Югославияны экономикасыны магъаналы юлюшю болгъанды. Сёз ючюн, 1975-чи джылда къралгъа 5 млн тыш кърал турист келгенди.

Кърал рекреация къайнакъла бла бай болгъанды, терен тарихи, Адриатика тенгизни джагъасында джумушакъ климат, тау туризм къралгъа туристлени тартханлай тургъанды.

Улоу

Темир джолла

Югославияда, артыкъсыз да шималында темир джолла бек джайылгъандыла. Темир джол аулауну узунлугъу 10 минг км болгъанды.

Автомобиль улоу

Автомобиль транспорт артыкъсыз да таулу регионлада бек уллу магъана джюрютгенди.

• Бютеулей — 105 минг км.
  • Къаты юслю — 45 минг км.
  • Къаты юссюз — 60 минг км.

Суу улоу

Югославияда айныгъан тенгиз флот блогъанды. Кеме джюрюрча суу джолланы узунлугъу 2 минг километрден аслам. Эм уллу тенгиз портла Риека бла Сплит болгъандыла.

Суу кемечилик

Дунай — баш кемечилик суу.

Дин

Джангы коммунист властла аллындан да къралда атеизмни бегитир муратлы болгъандыла, алай бла бютеу дин къуралышланы къарлгъа бойсундуруу политиканы бардыргъандыла. Югославияны къуралууна къралда юч конфессия бек джайылгъанлалдан болгъанды — ортдоксла (Сербия, Черногория, Македонияны асламысы, Босния бла Хорватияны бир кесеги), католицизм (Словения, Хорватиияны асламысы, Герцеговина бла Воеводинаны иги кесеги) эмда ислам (Боснияны иги кесеги, Косово, Сербияны, Черногорияны эмда Македонияны бир къауум районлары). Югославияды католикле Ватиканнга бойсуннганларын да эсге алыргъа керек болгъанды.

1945-чи джылны августунда Болджаллы халкъ скупщина Аграр реформа эмда колониязацияны юсюнден закон алады, аннга кёре дин джамагъатланы джерлери экспроприация этилгенди. Аннга джуубха 1945-чи джылны 20-чы сентябрында католик епископат ийнаннганлагъа "сюрюучюню мектубун" джазгъанды, анда "аллахсыз материлизмни" айыблагъанды, эмда дин окъууну ызына къайтарылырын, дин некяхны танылырын даулагъанды. 1946-чы джылны сентябрында титочу властла коллаборационизм бла терслеб хорват католиклени архиепископу А. Степинацены 16 джылгъа тюрмеге олтуртадыла. Словен католиклени башчылары, епископ Г. Рожман 1945-чи джылны майында эмиграциягъа кетеди, кечирек Рупникни иши бла 1946-чы джылны августунда заочно сюд этиледи.

Кёбчюлюк информацияны мадарлары

Югослав радио эм телевидение (серб-хорв. Југословенска радио-телевизија / Jugoslovenska radio-televizija, JRT) — республикан эмда край радителецентрлени ишлерин координация этгенди. 1944-чю джылда къуралгъанды, 1952-1958 дждж. -ФХРЮ-ну радиостанцияларыны ассоциациясы (Udruženje radiostanica FNRJ), 1958-чи джылдан 197-чи джыллагъа дери - Югослав радио - ФХРЮ-ну радио бериу ассоциациясы (Jugoslovensku radiodifuziju - udruženje radiodifuznih ustanova FNRJ, JRD). Телебериулени радителецентрле эки канал бла бергендиле,радиобериу да 2-3 программа бла. 1992-чи джылда кеси оноуу бла джабылгъанды.

Югослав радио эм телевидение коммунист блокдан биринчи эмда джангыз бериу аулау болуб Европа бериучю бирликге киргенди (тамал салгъанланы бири болгъанды).

Радио- эм телецентрле

Организацияны къурамында сегиз республикан эм край радио- эм телецентр болгъанды

СФРЮ-ну субъекти	Аты	Открыт	тили
Социалист Республика Босния эм Герцеговина	Радио-телевидение Сараево	1969 (1-чи программа) 1977 (2-чи программа) 1989 (3-чи программа)	сербохорватский
Социалист Республика Хорватия	Радио-телевидение Загреб	1956 (1-чи программа) 1972 (2-чи программа) 1988 (3-чю программа)	серб-хорват
Социалист Республика Македония	Радио-телевидение Скопье	1964 (1-чи программа) 1978 (2-чи программа) 1991 (3-чю программа)	македон, албан, тюрк
Социалист Республика Черногория	Радио-телевидение Титоград	1965 (1-чи программа) 1984 (2-чи программа)	черногор
Социалист Республика Сербия	Радио-телевидение Белград	1958 (1-чи программа) 1971 (2-чи программа) 1989 (3-чю программа)	серб-хорват
Социалист Республика Словения	Радио-телевидение Любляна	1958 (1-чи программа) 1969 (2-чи программа)	словен
Социалист автоном край Косово	Радио-телевидение Приштина	1975 (1-чи программа) 1984 (2-чи программа)	серб-хорват, албан
Социалист автоном край Воеводина	Радио-телевидение Нови-Сад	1975	серб-хорват, маджар, словак, румын, русин
СФРЮ	Югославияны халкъла арасы радиосу		албан, ингилиз, араб, болгар, урум, испан, немец, орус эм француз

• Округ радиостанцияла:
  • Radio Koper
  • Radio Maribor
  • Radio Sljeme
  • Radio Rijeka
  • Radio Pula
  • Radio Osijek
  • Radio Split
  • Radio Zadar
  • Radio Dubrovnik
  • Radio Zenica
  • Radio Smederevo
  • Радио Србобран
  • Радио Сомбор
  • Радио Студио Б
  • Radio Subotica
  • Радио Крагуеваца
  • Радио Шабац
  • Радио Панчево

Саулукъ сакълау

Тито къралгъа башчылыкъ этген джыллагъа СФРЮ медицинаны айныуунда уллу джетишимле этгенди. Сёз ючюн, сабий ёлюуню дараджасы 1952-1979 джыллада 3 къатдан асламгъа азайгъанды: 1000 адамгъа 105,1 адамдан 32,2 адамгъа дери.

Дагъыда къара

• Югославия
• Югославия короллукъ
• Союз Республика Югославия
• Югославия
• Югослав къазауатла

Джибериуле

• Югославия // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Югославия, Социалистическая Федеративная Республика Югославия, СФРЮ
• Государства мира
• Экономическая география СФРЮ
• Награды СФРЮ
• Милан Николич «1968: студенческий протест в Югославии»