Социализм

Социализм — хайырланы чыгъарыуу бла юлешиуюню процесси джамагъатны сынамында болгъан экономикалыкъ, социал-политикалыкъ системады^[1]. Социалист фикирлени бирлешдирген эм баш категориягъа чыгъарыуну амалларына джамагъат иеликни санаргъа боллукъду, бу иелик энчи иеликни толусу бла, неда асламысы бла алмашдырады.

Айгъакълауу

Марксизм социализмни чыгъарыуну амалларына джамагъат иелиги болгъан джамагъат-экономикалыкъ формацияды. Марксизм-ленинизм социализмге коммунизм биринчи фазасы кибик къарайды.

Социализмни политика идеологиячада кёрюргеда боллукъду, ол заманда аны баш нюзюрю:

адамны адам бла экспулатация этмеген, эмда социал зулмулукъ болмагъан;
социал тенглик бла адиллик болгъан джамагъатды.

Чыгъарыуну амалларына энчи иелик болмау — салыннган нюзюрлеге джетиуню мадарыды.

Чыгъарыуну амалларына иеликни энчи кълладан джамагъат сынамгъа бериую адамны адам бла экспулатациясыны тохтатыр ючюн, адамдан урунуууну эсеблерини сыйырыуну азайтыр ючюн, хайырланы дифференциациясын тюшюрюр ючюн этиледи. Аны тышында социализмне экономикалыкъ тенгсизлик болургъа болады, алай а уллу болмайды эмда башында белгиленнген нюзюрлеге джетиуде тыйгъыч болмазгъа керекди.

Бир-бирде социализмге, социалист джамагъатны къурар нюзюрюрлю идеология да дейдиле.

Бусагъатда социализмде юч баш агъым барды: анархизм, реформизм эмда марксизм^[2].

Анархистлени оюмларына кёре, кърал социализмде экспулатация, адамдан урунуууну эсеблерини сыйырыу эмда проблемала къорамайдыла, ол себебден керти социализм кърал болмаса болургъа боллукъду. Марксистле энчи иелик къурутула тургъан, алай а социал классланы алкъын къурумагъан джамагъатда «къалкъыгъан къралны» къралны юсюнден айтадыла ^[3] (большевиклени оюмларына кёре, пролетариатны диктатурасы да аны ючюн керек болады).

Тарихи

Социализмни айныуунда эм уллу къошакъ къошханлагъа К. Маркс бла Ф. Энгельс (марксизмде), Пьер Жозеф Прудон бла П. А. Кропоткинни санайдыла (анархизмде). Аны тышында социалист идеялагъа уллу къошакъ этген кёб акъылман болгъанды.

Социалист фикирни тамалында европачы культураны гуманист къарамлары барды. Социализмни теориясыны биринчи джилтинлери биринчи социалист-утопистле Томас Мор (1478—1535) бла Томмазо Кампанелланы (1568—1639) ишлеринде кёребиз. Т. Мор айтхан Утопия айрымканда энчи иелик, ачха джюрюу джокъду, тенглик толуду. Джамагъатны тамалын юйдеги эмда урунуу коллектив къурайды. Урунуу барысынада зорунлуду. Энчилик инстинктлени айныуун тыяр ючюн юйдегиле дайым юйлерин ауушдургъанлай турадыла.

Социалист проектлени дагъыда бир джаныуу Кюнбатыш Европада XIX ёмюрню ортасына келеди, эмда Сен-Симон, Фурье эмда Оуэнни атлары бла байламлыды.

XIX ёмюрде огъунакъ анархизм къуралады, аны джаратылгъаны Ингилизде болгъанды, алай аннга байламлы болмай Францияда да чыгъады, бу агъым Россияда да уллу къарыу алады, аны тамалын салгъанлагъа П. А. Кропоткин бла М. А. Бакунин саналадыла. Кечирек, Россияда Л. Н. Толстой анархизмни христиан агъымына тамал салады, атыда — толстойчулукъ (орус. толстовство) болады.

Социализмни тюрлю-тюрлю акъылманла айгъакълагъан ышанлары:

Энчи иеликни къурутуу неда чеклеу;
Бютеулей тенглик;

Адилликге джетдирлик джол кибик а уа тюрлю-тюрлю акъылманла тюрлю-тюрлю амалланы кёргюзгендиле, сёз ючюн:

адамны кесини затындан тышында энчи иеликни къурутуу
капиталист ишлетмелени кооперативле бла алмашдырыу
коммуналаны къурау, аланы ичинде хар неда ортакъ боллукъду (социалист-утопистле)
социал баджарыуну кърал системасын къурау

Джибериуле

Социалист — Россия бла тыш къралдагъы джамагъа-политика эмда гуманитар проблемалагъа аталгъан, дунияда солчу къымылдауну теориясы бла практикасыны сюзген интернет-журнал (орус.)
Орус Социализм (орус.)
Бердяев Н. Демократия, социализм эм теократия (орус.)
Зайцев А. И. Дискуссии о социализме в античности (орус.)
Научный коммунизм: Словарь (1983) / Социализм (орус.)
Российские социалисты и анархисты после октября 1917 года (орус.)
Социализм без ярлыков (орус.)
Росстат: социализм неизбежен (орус.)
Социализм как историческая возможность (орус.)

Белгиле

↑ Социализм: чыгъарыуну бютеу сауутлары, ол демек джер бла капитал (заводла, фабрикала, темир джолла э. б.) уруннганлан ортакъ иеликлери болгъан хаклъ мюлкню системасыды; урунуу бла чыгъарыу, эмда урунууну чыгъармасыны юлешиуню къуралгъан шекили, джамагъатны бир члени, башханы экспулатация этер мадар бермейди: бютеу уруннганла джамагъат урунууда тенг борчлары бла тенг хакълары болгъаны кибик, урунууларыны чыгъармаларыны юлешиудеда тенг хакълары болады. // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
↑ Иосиф Сталин — Социализм или Анархизм?
↑ https://web.archive.org/web/20100424050349/http://alternativy.ru/ru/alternativy/2004_02/pochemu_sovetskoe_obschestvo_ne_bylo_burzuaznym

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Социализм.

[1] Социализм: чыгъарыуну бютеу сауутлары, ол демек джер бла капитал (заводла, фабрикала, темир джолла э. б.) уруннганлан ортакъ иеликлери болгъан хаклъ мюлкню системасыды; урунуу бла чыгъарыу, эмда урунууну чыгъармасыны юлешиуню къуралгъан шекили, джамагъатны бир члени, башханы экспулатация этер мадар бермейди: бютеу уруннганла джамагъат урунууда тенг борчлары бла тенг хакълары болгъаны кибик, урунууларыны чыгъармаларыны юлешиудеда тенг хакълары болады. // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона

[2] Иосиф Сталин — Социализм или Анархизм?

[3] ttps://web.archive.org/web/20100424050349/http://alternativy.ru/ru/alternativy/2004_02/pochemu_sovetskoe_obschestvo_ne_bylo_burzuaznym

[1]

[2]

[3]