Уллу Британия

Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Уллу Британия (магъаналары).

Уллу Британия (ингил. Great Britain; толу аты — Уллу Британия бла Шимал Ирландияны Бирлешген Короллугъу, ингил. United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, ингилизча кёбюсюне «United Kingdom» — «Бирлешген Королевство» деб къысхартылынады) — Кюнбатыш Европада орналгъан айрымкан къралды, кърал оноу формасы — парламент монархияды. Ара Шахары — Лондонду. Аты ингилизча Great Britain («Уллу Британия») деген сёзледен келеди, «Британия» уа — бритт тайпаны атындан.

Уллу Британия бла Шимал Ирландияны Бирлешген Короллугъу

United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland


Гимн	God Save the Queen/King («Къудай, сакъла Корольну»)

Административ билги
Оноу формасы	Конституцион монархия
Король Премьер-министр	III Чарльз Кир Родни Стармер
Тил(лер)и	ингилиз тил
Ара шахары	Лондон

География билги
Уллу шахар(лар)ы	Лондон, Бирмингем, Глазго, Манчестер, Эдинбург, Ливерпуль
Бютеу территориясы	244 822 км² (дунияда 76-чы)
Сагъат бёлгеси	UTC 0

Демография билги
Бютеу халкъы (2007)	60 776 238 адам (дунияда 21-чи)
Къалынлыгъы	247 адам/км²

Экономика билги
БИП (номинал) (2008)	$ 2,833 трлн. (6-чы)
БИП (ном.) адам башына	$ 46 432
Валютасы	Стерлинглени фунту (GBP)

Башха билги
Домен(лер)и	.uk, .eu (Европа Бирликни члени болгъаны ючюн), .gb (хайырланмайды)
Телефон коду	+44

Британ айрымканла бла Ирландия айрымканны шимал-кюнбатыш кесегинде орналгъанды. Дагъыда кёб тюрлю ууакъ айрымканла бла архипелаглада киредиле, Атлантика океан бла, аны тенгилзери джууады. Бютеулей территориясы — 244 820 км², джери — 240 590 км², ич суулары — 3 230 км². Эм мийик джери — Бен-Невис тау (ингил. Ben Nevis гаел. Beinn Neibhis(1343 м) — Шотландияны шималындады (Грампиан таула), эм тёбен джери — Фенланд (−4 м).

Шимал бла кюнбатышда асламысы бла тау рельефди — Шимал-Шотланд таула (1343 метрге дери), Пеннин таула бла Кембрий таула; къыбылада эмда къыбыла-кюнчыгъышда — дуппурлу тюзледиле. Климаты орта океанлыкъды, мылыды. Январны орта температуралары 3-ден 7-ге дери чыгъадыла, июлну 11—17 °C; джауум — кюнбатышда джылгъа 3000 мм, къыбыла-кюнчыгъышда 600—750 мм. Баш суулары: Темза — 334 км, Северн — 310 км, Трент — 298 км, Мерси — 109 км, Клайд — 170 км. Эм уллу кёллери: Лох-Несс (56 км²), Лох-Ней (396 км²). Чегетлери (чынар, эмен, къайын) джерини 9 % алады.

Административ бёлюнюу

Уллу Британия 4 административ-политика бёлюмден (тарих провинцияладан) къуралады:

Ингилиз (39 графство, 6 метрополитен графство эм Уллу Лондон) — административ аралыгъы Лондон
Уэльс (22 унитар къуралыш: 9 графство, 3 шахар бла 10 графство-шахар) — административ аралыгъы Кардифф
Шотландия (12 область: 9 округ бла 3 баш территория) — административ аралыгъы Эдинбург
Шимал Ирландия (26 округ) — административ аралыгъы Белфаст

Ара шахарлары бла бойсуннган территорияла:

Британ айрымканла

Мэн айрымкан (Дуглас)
Норманд айрымканла
- Гернси (Сент-Питер-Порт)
- Джерси (Сент-Хельер)

Европа

Гибралтар (Гибралтар)

Америка

Ангилья (Валли)
Бермудла (Гамильтон)
Британ Виргин айрымканла (Род-Таун)
Кайман айрымканла (Джорджтаун)
Монтсеррат (Плимут)
Тёркс эм Кайкос (Кукбурнтаун)
Фолкленд (Мальвин) айрымканла (Порт-Стэнли)
Къыбыла Георгия эм Къыбыла Сандвич айрымканла

Атлантика океан

Сыйлы Еленаны айрымканы (Джеймстаун) эмда аны бойсуннган территориялары

Океания

Питкэрн айрымкан (Адамстаун)

Индий океан

Индий океанда британ территорияла — архипелаг Чагос

Халкъы

Адам саны

Уллу Британияны 1900 джылдан 2009 джылгъа дери адам саны:

Джыл	Саны (адам)
1900	35405900
1949	50300000
1959	51900000
1976	55900000
1998	59100000
2004	59834900
2005	60441457
2007	60776238
2009	61 млн.

Адам саны эм кёб Европа Бирликни джангы къралларындан ишлерге келген мигрантланы кючю бла ёседи. Къралда туугъанланы саны, ёлгенледен асламды. Бютеулей адам саны (2008) — 61 113 205. Джыл структурасы: 14 джылгъа дери — 16,7 %, 15-64 — 67,1 %, 65-ден эмда тамада — 16,2 %. Эркишилени орта джылы — 39 джыл, тиширыуланы — 41 джыл. Адам саныны ёсюую — 0,279 %, туугъанны дараджасы — 10.65/1,000; ёлюмню дараджасы — 10.05/1,000. Кирсиз миграцияны дараджасы — 2.16 мигрант/ 1,000. Халкъны 90 % шахарлада джашайды, джыл сайын — 0,5 % ёседи. 100 мингден артыкъ адам болгъан шахарлада къралны халкъыны джарымы джашайды. Адам саны бла эм уллу шахарла: Лондон (6803000 адам), Бирмингем (935000 адам), Глазго (654000 адам), Шеффилд (500000 адам), Ливерпуль (450000 адам), Эдинбург (421000 адам), Манчестер (398000 адам), Белфаст (280000 адам).

Этник къурамы

Джерли адамла къарлны халкъыны 92 % аладыла (2001), аладан:

ингилизлиле — 83,6 %,
шотландлыла (асламысы Шотландияда) — 8,5 %,
валлийлиле (асламысы Уэльсде) — 4,9 %,
ирландлыла (Асламысы Шимал Ирландияда, ольстерчиле) — 2,9 %.

Иммигранла бла аланы сабийлери асламысы бла Уллу Лондонну, Кюнбатыш Мидлендни эмда Мерсейсайдны шахар агломерациясында джашайдыла

Индиядан, Пакистандан эмдаи Бангладешден чыкъгъанла — 3,6 %,
Къытайны халкълары — 0,4 %,
Африканы халкълары — 0,8 %,
Кариб тенгизни айрымканларындан чыкъгъан къаратерилиле — 1 %

Британ миллет

1. Британ миллетни къуралыуу бир башха джол бла баргъанды, ол не фрацуз, неда немец моделлеге ушамайды.

2. XIV—XV ёмюрледе, уллу географиялыкъ ачылыуланы кёзюуюнде, Уллу Британияда миллет экономика баш роль алады, къралны адамларын бирикдиреди.

3. Уллу Британия, башха европа къраллача болмай, бир джаякъланыбды.

4. Британ миллетни бирикдириуде уллу орун диндеда барды. XVIIёмюрде — дин чурумгъа салыныб революция болгъанды (католикле протестантлагъа къаршчы).

5. Британ миллетни къуралыуунда, халкъны шахарланыууда уллу роль ойнагъанды. Элледен келгенле, шахарлада бир-бирлерине къатышхандыла.

6. Ингилизде башха европа къралладан алгъа Библия ингилиз тилге кёчюрюлгенди; ол себеден бютеу британлылагъа бир ингилиз тил къуралгъанды.

7. Британлыла кеслерини къалгъан этносладан башха санагъандыла:

а) Британия эм кючлю, эм уллу колониялы империя болгъанды дунияда. Алай болсада британлыла кеслерин башха халкъладад айырма санагъадыла. б) Испан неда француз колониял политикача болмай, британлыла колонияларындагъы халкъланы ассимилияция этерге кюрешмегендиле. Алай а, империяны чачылыуу бла, адамланы ангыларында тюрлениуле башланнгандыла, кюнден кюннге кеслерин британлы тюл: шотландлы, валлийли, ирландлы санагъан адамланы саны ёсюб барады. Аны къой, бардырылгъан соруулагъа кёре, Ингилизде джашагъанларыныда къуру юч этиб бириси санайды кесин британлыгъа. Кёб джылланы бу адамланы бирикдирген факторла (протестантлыкъ, властны институтларыны патриархлыгъы, монархия, империя) алгъынча ишлемейдиле. Анга шагъатлыкъ болуб, сёз ючюн, 2001 джылдан бери Миллет статистиканы бюросуну джыллыкъ китабында «Британия» сёз «Бирлешген Королевствогъа» ауушдурулгъанды.

Тарихи

Британ айрымканла V—VI ёмюрледе англосаксла бла алыннгандыла. 1066 джыл Ингилизни нормандла бла алыныуундан сора феодаллашыуну процесси, къралны политикалыкъ биригиую бошалады. XIII ёмюрню экинчи джарымында ингилиз парламент къуралгъанды. Товар-ачха илишкилени айныуу бла элчилени кюреши (Уот Тейлорну къозгъалыуу, дагъыда башхала) XV ёмюрде элчилени энчи бойсунууларын къурутханды, эркин этгенди. Алай а элчиле джерсиз къалгъанлары себебли, ала къызыу пролетарлашыб башлагъандыла. Реформацияны кёзюуюнде, 1534 джыл Инглизни Клисасы къуралгъанды. Ингилиз революция (XVII) капитализмни бегитгенди. XVII ёмюрню ахырында политика партияла къуралгъандыла — тори эмда виги (XIX ёмюрню ахырында ала Консерватив бла Либерал партия болгъандыла. 1707 джыл, Шотландияны къошхандан сора (1649—1651 Ирландияны алгъандыла) бирлешген королевство джангы ат алгъанды- Уллу Британия XVIII ёмюрню ахырында — XIX ёмюрню биринчи джарымында къралда промышленность кючлю ёсгенди (индустриал революция). Британ Ост-Инд Компания бла бай Бенгалияны бойсундургъандан сора, британ колониял империяны къуралыуу башланады. Ол заманны ингилизи инвестицияларыны юч этиб бири индий тамырлы болгъанды. 1830 джыллада чыгъарыуну фабрикалыкъ системасы орналады. 1830— 1840-чи джыллада пролетариятны биринчи кёбчюлюк бирлешиую башланады — чартизм. 1840-лада Ирландияны бир миллиондан артыкъ адам къурман болгъан, ачлыкъ басады. 1868 джыл Британ конгресс къуралады (тред-юнионла). 1900 джыл Лейборист партия къуралады. XIX ёмюрде Уллу Британия дунияны эм уллу колониал къралы болады (Британ империя). Экинчи дуния къазауатны заманында Уллу Британия гитлерге къаршчы коалицияны алчы къралларыны бири болгъанды. Британ колониал империя чачылгъанында 1970-чи джыллада ингилиз колонияланы асламысы эркин боладыла. Экинчи дуния къазауатдан сора Уллу Британияны правительствосун бир-бирин алмашдыра лейбористле бла консерваторла къурагъандыла.

Политика структурасы

Уллу Британия — парламент монархияды, башчысы король (королевады).

Закончыгъарыучу органы — эки палаталы парламентди (Общинле палатасы эмда Лордла палатасы). Парламент бютеу территоряда баш власт органды. Правительствогъа башчылыкъ премьер-министр этеди.

Эм сейири Уллу Британияда баш закон джокъду, не конституция джазылмагъанды. Халкъ бла правительствону арасындагъы илишкилени бирем бирем чыгъарылгъан законла тюзетедиле.

Гражданлыкъ

2005 джылны 1 ноябрндан башлаб британ гражданлыкъ алыргъа излегенле тестни берирге кередиле «Life in the UK» ала тарихни, маданиятны, адетлени билгенлерин сынар ючюн бериледи. Андан сора ингилиз тилни сынауун бередиле, сора Уллу Британя урунуу усталыкъларында осмакълайды иммигрантланы.

Экономика

Уллу Британия — Европада сатыу-алыуну алчысыды, эмда уллу финанс аралыкъгъа саналады. Эки онджыллыкъны ичинде, правительство энчи секторну азайтыб, социал программаланы кенгертгенди. Эл мюлк мийик интенсивлиди. 60 % азыкъны, 2 % иш кючню хайырландырыб чыгъарады. Промышленностну алгъа баргъан санагъатлары — нефть, табигъат газ чыгъарыу, мешинаишлеу, химия эмда нефтхимия, къара металлургия, нефтьджараштырыу. Уллу Британия — мийик айныгъан индустриал къралды, хазыр промышленность продкцияны дуния саудагъа экспортчусуду.

Маданият

Бирлешген Королевствону маданияты байды. Дуния масштабда уллу ауурлугъу барды. Уллу Британия эски колониялары бла байламлыды, артыкъсызда ингилиз тил кърал тил болгъан колониялада.

Миллет газетле

The Times, The Guardian, The Independent, The Daily Telegraph, The Observer, The Financial Times, The Daily Express, The Sun, The Mirror, The People.

Дин

Вестминстр аббатлыкъ — британ монархланы тахтагъа ие болгъан джер — ала Инглизни клисасыны башчыларыдыла

Баш динле: христианлыкъ (42 079 000) — 71,6 %, буддизм (152 000) — 0,3 %, индуизм (559 000) — 1 %, иудейлик (267 000) — 0,5 %, ислам (1 591 000) — 2,7 %, сикхизм (336 000) — 0,6 %, башха динле (179 000) — 0,3 %, атеистле (9 104 000) — 15,5 %, джууаб бермеген (4 289 000) — 7,3 %.

Сауутлу кючлери

Уллу Британияны дунияда эм технологиялы кёлтюрюлген эмда эм юреннген армиясы барды эмда 2008 джылда халгъа кёре бютеу дунияда 20 чакълы аскер базасы болгъанды. Тюрлю-тюрлю къайнакълагъа кёре, аскерини санына кёре 27-чи орунну алгъанлыкъгъа Британияны дунияда ючюнчю неда тёртюнчю аскер джоюму барды. Бютеу аскер джоюму къралны БИП-ден 2,5 % чакълы бир бола кетеди. Британ армия, Патчах аскер-хауа кючле эмда Патчах аскер-тенгиз флот биргелей Уллу Британияны сауутлу кюлерин къурайдыла, ала уа официал халда Аны Уллулугъуну сауутлу кючлери деген атны джюрютедиле. Армияланы бары юч тюрлюсюне да Къоруу министрлик башчылыкъ этеди эмда Къорууну Кърал Секретарыны башчылыгъында энчи Къоруу кенгеш контроль этеди. Британ сауутлу кючлени Баш командующийи британ монарх — королева II Елизаветады.

Дагъыда къарагъыз

Джибериуле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Уллу Британия.

Бу статья, Википедияны къарачай-малкъар тилде бёлюмюню «иги статьяларыны» санына киреди.
Къошакъ информация табар ючюн, статьяны сюзюу бетине эмда иги статьяла айырылгъан бетге къарагъыз.