Ямайка
Яма́йка (ингил. Jamaica [dʒəˈmeɪkə]; ям. креол. Jumieka / Jamieka / Jomieka) — Вест-Индияда, Кариб тенгизде Кубадан 145 км къыбылагъа, Эспаньола айрымкандан 191 км кюнбатышха, Кайман айрымканладан 215 км къыбыла-кюнчыгъышха орналгъан, Миллетлени биригиуню къурамында айрымкан кърал.
Ямайка
ингил. Jamaica
ям. креол. Jumieka
исп. Jamaica
 Ямайканы байрагъы |
 Ямайканы гербы |
.svg)
Ямайка дунья картада
| Девиз | Out of Many, One People («Кёбледен - бир миллет.») |
|---|---|
| Гимн | Jamaica, Land We Love («Ямайка, биз сюйген джер.») |
| Оноу формасы | Конституциялы монархия |
|---|---|
| Король | III Чарльз |
| Генерал-губернатор | Патрик Аллен |
| Биринчи-министр | Эндрю Холнесс |
| Тил(лер)и | Ингилиз тил (официал), Ямайканы креол тил |
| Ара шахары | Кингстон |
| Уллу шахар(лар)ы | Кингстон, Портмор, Монтего Бей, |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 10 991 км2 (дунияда 160) |
| Сууну юсю | 2,3 % |
| Сагъат бёлгеси | UTC -5 |
| Эркинлиги | Уллу Британиядан |
|---|---|
| 1962 джылда 6 августда |
| Бютеу халкъы (2019) | 2 930 050 адам (дунияда 139) |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 252 адам/км2 |
| БИП (номинал) (2019) | $ 15 884 млрд доллар (118) |
|---|---|
| БИП (ном.) адам башына (2019) | $ 5826 (102) |
| ААИ (2019) | 0,726 (мийик) (96) |
| Валютасы | ямайканы доллары |
| ISO 3166-1 коду | JM |
|---|---|
| Домен(лер)и | .jm |
| Телефон коду | +1-876 +1-658 |
| Халкъла арасы организациялары | БМО, МБ, ККъА, КБ, ЛАКБ |
1962 джылны 6 августунда Ямайка Уллу Британиядан айрылыб, Британ Миллетлени биригиуню къурамында кърал болады.
Географиясы
тюзетЯмайка айрымкан Уллу Антил айрымканлада майданы бла Кубадан эмда Эспаньоладан сора ючюнчюдю. Ямайкагъа эм къатында тургъан Шимал Американы континентны джери - 630 км узакълыкъда къыбыла-кюнбатышда орналгъан ючгюл джер Кабо-Грасьяс-а-Дьос.
Ямайка кюнбатышдан кюнчыгышгъа 225 км, шималдан къыбылагъа 35 - 82 км созулады. Майданы - 10 991 км². Суу джагъасы - 1022 км.
Климаты
тюзетЯмайка шимал-кюнчыгыш пассат джелле башчылыкъ этген тропик климатда турады. Ол пассатла бла айрымканы рельефи Ямайканы климатына эткили болады. Ара шахарны районда джылгъа орта темературасы 24 - 27 °C ортасында тюрленеди. Ямайкада январьны орта температурасы 24—25 °С, июльну 26—27 °С къымылдайды. Джылгъа джауум Ямайка айрымканы къыбыла суу джагасында - 635 мм, къыбыла-кюнчыгышда орналгъан Джон-Кроу таулада - 7600 мм джетеды. Джангур сезон майдан октябрьгъа барады. Ямайка атлантика уллу джел белибаунда орналады. Эм кюшлю Ямайкагъа ургъан уллу джелле: Чарли (1951), Аллен (1980) и Гилберт (1988) Иван (2004) эмда Дин (2007).
Рельеф
тюзетЯмайканы кёб юсю территориясы 0,5 - 1 км мийиклик бла тытыр сыртлыкты. Кюнчыгъыш джанында къралны эм уллу тау Блу-Маунтин (2256 м) орналады. Къыбыла-кюнбатышда Малверн (725 м) тау турады, кюнбатыш джанында уа Долфин-Хед (545 м) тау. Суу къумну ташыгъан джерле Ямайканы къыбыла эмда кюнбатыш суу джагъасында туралла. Ямайканы бек кесилген къыбыла суу джагъасы барды. Кюнбатыш суу джагъасында, Негрил шахарны къатында коралл кумдан пляж 11 км созулады. Шимал суу джагъасы аз кесилгенды кёб юсю къая кибикти.
Суулары
тюзетКёб гитче суула бла къара суучукъла бардыла Ямайкада. Драй-Харбор таудан Карлайл бухтагъа чабхан эм узун суу — Миньо (93 км). 50 км-ден узун Ямайкада энтеде эки суу барды: Блэк-Ривер (кюнбатыш джанында), Рио-Кобре (Кингстон ара шахарны къатында).
Флора бла Фауна
тюзетXV ёмюрде Ямайка айрымкан кёб юсю чегетле бла джабгъан джери баред. Бу сагъатта уа чегетлени майданны 194 минг гектар болгъанды (1/5 бютеулей джер территориясыны). Эм джайылыу терек - мамукъ терек. Таулада эбен эмда дальбергия терек ёседи. Бамбук, эвкалипт эмда кампеш теректа табыргъа боллукъту. Къыбыла суу джагъасы мангра ёсюмлюк ёседи. Ямайкада бютеулей 3000 гокка хансланы тукъумларындан ёседи.
Джаныуар дунья айрымканда джарлыды: къанатлы, чычханла, юй къоянла, мангустла, джыланла, игуанала, крокодилле, таш макъала эмда биттиркъочланы 20 тукъумлары.
Ямайканы суулары бла тенгиз джагъалары чабакъ бла байдыла. Тузсуз сууда джашагъан чабакъладан кёб юсю ямайкада кефальны табарыкъса.
Тарихи
тюзетБурундан Ямайкада Американы тамырлы халкъларындан индейлиле джашаелле. Европачылагъа айрымканны шпан суу джолоучу Христофор Колумб 1494 джылда ачты. Биринчи испан эл Ямайкада 1509 джылда къуралгъанды. Ямайкада биринчи испанла келген заманда айрымканда аравакъ халкъдан 60 минг адам 200 элледе джашаеды. 1611 джылгъа уа къуру 74 аравакъ къалганет ямайкада. Ишлерге адам аз болуб испанла XVI ёмюрюнден Ямайкагъа африкадан негр кулланы ташыдылла.
Ингилиз-испан урушда (1654—1660) 1655 джылда Ямайканы ингилизле алдыла. 1670 джылда ингилизлени офицал колония болду.
Политика структурасы
тюзет1962 джылгъа дери Ямайка Уллу Британияны колониясы болгъанды, 1962 джылда 6 августа бойсунмагъан кърал болду. Бу сагъатта 1962 джылда къуралгъан конституциясы ишлейди. Аны бла Ямайка короллуг болуб конституционный монархияды. Къралны башчысы - король III Чарльз. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губернатор (26 февралдан 2009 джылдан - Патрик Аллен).
Ямайканы къралны закончыгъарыучу органы — эки палаталы парламентди. Баш палата - Сенатды (21 генерал-губернатор салгъан депутат), тюб палата - Адам келечи палата (63 халкъ хар 5 джыл сайларгъан депутат).
Ямайкада эки баш партия барды: Ямайканы лейбористская партиясы (JLP), Халкъ миллет партиясы (PNP).
Суд системасы инглиз правоны системасында ишлейды.
Административ бёлюнюу
тюзетЯмайка юч тарихли графстволада орналгъан 14 округлагъа бёлюнеди.
| Ямайканы административ бёлюнюу | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Корнуолл графствосу | Адм. арасы | км2 | Мидлсекс графствосу | Адм. арасы | км2 | Сарри графствосу | Адм. арасы | км2 | |||
| 1 | Хановер | Лусеа | 450 | 6 | Кларендон | Мей-Пен | 1196 | 11 | Кингстон | Кингстон | 25 |
| 2 | Сент-Элизабет | Блэк-Ривер | 1212 | 7 | Манчестер | Мандевилл | 830 | 12 | Портленд | Порт-Антонио | 814 |
| 3 | Сент-Джеймс | Монтего-Бей | 595 | 8 | Сент-Анн | Сент-Анс-Бей | 1213 | 13 | Сент-Андру | Хаф-Уэй-Три | 453 |
| 4 | Трелони | Фалмут | 875 | 9 | Сент-Катерин | Спаниш-Таун | 1192 | 14 | Сент-Томас | Морант-Бей | 743 |
| 5 | Уэстморленд | Саванна-ла-Мар | 807 | 10 | Сент-Мэри[en] | Порт-Мария | 611 | ||||
Халкъы
тюзетАдам саны
тюзет2023 джылда Ямайкада 2 825 352 адам джашаед. 2022 джылда джылны юсюне къошулуу 0,08% болду.
Халкъны орта джылы - 30,5 джыл (2023 джылда).
Сабий туугъаны саны кофициенти - 11,4 тууган/1000 адамгъа 2022 джылда.
Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2022 джылда — 2,79 сабий бир тышырыугъа.
Адам ёлгенни саны кофициенти - 7,43 ёллюк/1000 адамгъа 2022 джылда.
Ямайканы бютёу адам санындан шахарлада 57% джашайды.
Ямайкада этник бла раса къаумла: африкачыла 76,3%, 15,1% къатышхан (афроевропачыла), 3,4% кюнчыгыш индиялачыла эмда афро кюнчыгыш индиялачыла, 3,2% европачыла, 1,2% кытайла эм 0,8% башхала.
Тиллери
тюзетЯмайкада официал тил - ингилиз тил. Къралда баш магъаналы сёлешкен тил - ямайка креол тил («патуа»).
Дин
тюзетЯмайкада кёю юсю христианлыкъны тутала, аладан 64,8% протестантла, 2,2% католикле. Башхала: 1,9% иеговистле, 1,1% растафарианла, 21,3% атеистле, айтмадыла 2,3% (2011 джыл). Ямайкада 1513 мусулман джашайды.
Шахарла
тюзетЯмайканы эм уллу шахарларыны тизмеси.
| Аты | Ингилиз аты | Адам саны (2011) | Графствосу |
|---|---|---|---|
| Кингстон | Kingston | 584 627 | Кингстон |
| Портмор | Portmore | 182 153 | Сант Катерина |
| Монтего бей | Montego Bay | 110 115 | Сент Джеймс |
| Спаниш таун | Spanish Town | 147 152 | Сант Катерина |
| Мей Пен | May Pen | 61 548 | Кларендон |
| Мандевил | Mandeville | 49 695 | Манчестер |
| Олд Харбор | Old Harbour | 28 912 | Сант Катерина |
Экономикасы
тюзетЯмайка Кариб регионда уллу турист арасыды. Экономиканы эм баш кесеклери: туризм (20% БИП), шекерни эмда бокситни чыгъаргъан.
Эл мюлкню (6% БИП) баш чыгъаргъан культурала: бананла, шекер къамиш бла кофе.
20% ямайканы БИП-ны тыш къраллада ишлеген ямайкачыла юйге ашыргън ачхасы болады.
Ямайканы номинал БИП 2019 джылда - 15 884 млд доллар болгъанды. Адам башина номинал БИП - 5826 доллар.
Кърал ачханы аты - ямайканы доллары.
Маданияты
тюзетЯмайканы маданияты да музыкасыда бек багъадыла. Менто, ска, регги, рокстеди, даб, дэнсхолл, рагга, рагга джангл бла драм-н-бэйс музыка стилле ямайкада къуралгъандыла. Алая ямайка дуньяда регги стиль музыка бла айтылгъанды. Кёб фахмуллу реггии музыкачила ямайкадан чыкътылла: Боб Марли, The Congos, Lee "Scratch" Perry, Макс Ромео, The Abyssinians, The Heptones, Kiddus I, John Holt, Eek-A-Mouse эмда башхала.
Литературасы
тюзетЯмайканы журналист эмда джазыучу Герберт де Лиссер (1878-1944).
Роджер Мэйс (1905–1955), журналист, назмучу эмда драматург.
Айтылгъан ингилиз джазыучуну Ян Флемингни (1908–1964) ямайкада юйю болуб айрымканда кёб заман джашагъанды. Аны Джейм Бондну юсюнден китабларында кёб кере ямайкада геройлары тургъан джерча айтылады.
Марлон Джеймс (1970), джазыучу, юч роман джазды: «Джон Кроуну шайтаны» (2005), «Кечени къатынланы китаблары» (2009) и «Джети мурдарлыкъны къысха тарихи» (2014), 2015 джылны Букер премияны лауреяты.
Спорту
тюзетЭм белгили спорту Ямайкада - къысха дистанциягъа чабхан.