Индейлиле

Индейлиле
Миллетни саны
Миллетни бютеулей саны	60 000 000 аслам (миллет энчилигин тас этгенле бла бирге 75 000 000 чакълы бир)
Джашагъан джерлери
Мексика:10,1 млн         Боливия:7 млн Перу:6 млн              Гватемала:5,4 млн          Эквадор:3,4 млн    АБШ:2,5 млн            Колумбия:1,4 млн        Канада:1,2 млн            Бразилия:700 000     Чили:692 000              Аргентина:600 000                 Венесуэла:<524 000               Никарагуа:443 847           Панама:204 000           Парагуай:95 235                Сальвадор:~70 000              Коста-Рика:60 000       Белиз:~50 000                  Пуэрто-Рико:~20 000       Суринам:5000
Башха билгиле
Тиллери	индей тилле
Расалары	американоидле

Индейлиле — Американы тамырлы халкъларыны ортакъ атыды (эскимосла бла алеутла тышында). Атлары, XV ёмюрню аягъындагъы биринчи европачы тинтиучю-джолоучуланы (Христофор Колумбну эмда башхаланы) ала ачхан Атлантиканы ары джанындагъы джерле Индияды деб джангылыч ангалыгъанындан барады.

Американы джерли халкълары. Швед энциклопедиядан суратлау Nordisk familjebok, 1904 дж.

Антропологиялыкъ типи бла индейлиле американоидледиле. Бусагъатда 1 минг чакълы тюрлю-тюрлю индей халкъла эмда юйюрле бардыла, XV ёмюрню аягъына 2200 болгъандыла. Индейлилени Латин Америкада 1990-чы джыллагъа бютеулей саны 35-40 миллион адам болгъанды, АБШ-да XX ёмюрде — 1,5 миллиондан аслам, Канадада уа— 500 минг индейли бла 30 минг эскимос.

Тарихлери

Бусагъатдагъы индейлиле бла эскимосла генетика джанындан Азияда джашагъанлагъа джууукъдула. Сёз ючюн, Мичиган университетни генетика тинтиулерине кёре, бир къауум индей юйюрлени генотиплери Сибирь халкъладан бир къаууму бла джууукъдула. Ол, бусагъадагъы индейлиле бла эскимосланы ата-бабалары Америкагъа Азиядан кёчгенлерини гипотезасын энтда бир кере бегитеди. Кёчюуню джолларыны бирине «Беринг кёпюр» атны джюрютген Америка бла Азияны арасында, бусагъатдагъы Берингни ачыкъ богъазыны орнунда, 12 минг джыл мындан алгъа джокъ болгъан, кечиу болгъанды.Y-хромосоманы тинтиулери азиячы эмда амеркачы халкъны генетика джанындан айырылыулары, эм кёбю бла 17 000 джыл мындан ары болгъанды<refСкрытая история людей</ref>. 2018-чи джылны генетикалыкъ тинтиуюне кёре, Сибирден Америкагъа кёчгенлени биринчи къаууму 250 адамдан болгъанды. Биринчи кёчгенлени маданият дараджалары Эски Дунияны кеч-палеолит эмда мезолит маданиятларына келишеди. Индейлилени эки континентге джерлешиую мингле бла джылны баргъанды.

Тинтиучюлени халкъла арасы къаууму, Алтай крайдагъы джерли адамланы митохондриялы ДНМ (ДНК) эмда Y-хромосомланы тинтгенинден сора, биринчи америкачыланы генетика джуртуна Алтайны санаргъа боллукъду деген оюмгъа келгенди. 20-25 минг джыл мындан алгъа Алтайда индейлилени ата-бабалары, эмда чукчала, коряккла кибик миллетлени ата-бабалары да чыкъгъанды дерге боллукъду. Сибирде джерлеше-джерлеше ала Берингиягъа дери баргъандыла, ахырында уа Америкагъа да ётгендиле. Къыбыла алтайылыланы Y-хромосомалаларында тинтиучюле къуру джерли америкачыланы ДНМ-ларында (ДНК) Y-хромосомалы гаплокъауум Q1 ат бла белгили болгъан мутациялагъа тюртюлгендиле. Индейлилени кёбюсю Y-хромосомалы гаплокъауум Q1 иедиле (Q1b1a2-Z780 бла Q1b1a1a-M3). Индейлилени минорлу Y-хромосомалы C2b1a1a-P39 гаплокъауумду. Индей эркишилени 17 % бюгюн европачыладан алгъан Y-хромосомалы гаплокъауумлудула (афро-американ эркишилени европачы къатышлары 5-ден 30 % дери болургъа болады)<. Шимал алтайлыланы тинтиулери да ушаш эсеблеге келтиргенди. Тамырлы америкачылада 5 митохондриялы гаплокъауум табылгъанды: C (C1b, C1c, C1d, C4c, C4c1, C4c1a, C4c1b, C4c1c и C4c2), A, B, D эмда X.

Американы европачыла кючлегинчи (XV ёмюрге дери) Шимал эмда Къыбыла Американы халкълары бла юйюрлери джамагъат айныуда тюрлю-тюрлю атлауучлада болгъандыла: бир къауумда ана тукъум башда болгъанды (ирокезле, мускогла, хопиле, Амазонканы ёзенинде джашагъан кёб тюрлю юйюрле эмда башхала), башхалада ата тукъум башчылыкъ этгенди (шимал-кюнбатышны эмда Шимал Американы шимал-кюнбатышыны юйюрлери, Къыбыла Американы кёб тайфасы). Халкъланы бир къаууму тукъум къурулуш системадан класс джамагъатха атлауну тюрлю-тюрлю дараджаларында болгъандыла. Ара эмда Къыбыла Американы халкълары уа (ацтекле, майяла, инкле) класс джамагъатла бла джашагъандыла.

Схеманы ангылатыуу: къайсы юйюрден болгъаны
1. Алеутла
2. Тлинкитле
3, 4. Инуитле (эскимосла, тиширыу бла эркиши)
5. Ковичинле (Ванкуверни къаты)
6. Кроу
7. Къараякъла
8. Оджибвеле
9, 10. Пайютла (эркиши бла тиширыу)
11. Шошонла
12. Сиу
13. Пауни
14. Манданла
15. Апачла
16. Пуэбло
17. Мешика (Мексика)
18. Майпуре
19. Камбеба
20. 21. Ботокудола (эркиши бла тишириу)
22. 23. Тукуна (эркиши бла тишириу)
24. Миранья
25. Перучу Серро-де-Паскодан
26. Чиличи-креол Чилоэ айрымкандан
27. Кечуа
28. Абипонла
29. Мохо (Боливия)
30. Пуэльче (Аргентина)
31. Патагонлу
32. Арауканлы
33. Отджерчиле

Маданият-тарих бёлгеле

    Бу теманы юсюнден баш статья: Американы маданият ареаллары

Шимал Америка

Черокилени 1762-чи джылда Уллу Британия бла мамырлыкъгъа къол салгъан келечилери. Суратчы Джошуа Рейнольдс

Окипа — джаш манданланы инициациясыны церемониясы. Суратчы — Джордж Кэтлин, 1832 джыл тёгерекде

Америкада европачы колонизация башланырына, Америкада талай маданият-тарих бёлге къуралыб болгъанды:

1. арктика бёлге - тенгиз уучулукъ (эскимосла бла алеутла);
2. Субарктиканы индейлилери — Канаданы шималы бла Алясканы ич бёлгеси — алгонкин эмда атапаск юйюрле, аланы джашауларыны баш къайнагъы — карибу буугъа уу эмда чабакъ тутуучулукъ;
3. Шимал-кюнбатыш джагъаны индейлилери, чабакъчылыкъ бла тенгиз уучулукъда устала болгъандыла (хайда, тлинкитле, вакашла, салишле э. б.);
4. Калифорнияны индейлилери - чёртлеуюклени джыйыу, уучулукъ эмда чабакъчылыкъ бла кюрешгендиле;
5. Вудлендни индейлилери эм АБШ-ны къыбыла-кюнчыгъышыны индейлилери (Бусагъатдагъы АБШ-ны кюнчыгъыш кесеги) — джерде джашагъан джерчиле (кюнчыгъыш алгонкинле, ирокезле, крикле);
6. Уллу тюзлени индейлилери — Американы ачылыуундан сора тюз зонасында бизонлагъа атлы уучула маданият къуралгъанды (сиула-лакотала, къараякъла, сарсиле, гровантрла, ассинибойнла, кроула, осейджиле, канзала, манданла, хидатсала, арикарала, арапахола, шайеннла, кайовала, кайова-апачиле, команчиле, липанла, пауниле, кэддола, уичитала);
7. АБШ-ны къыбыла кюнбатышыны индейлилери (бусагъатдагъы Нью-Мексико, Аризона, Юта, Колорадо штатла) — бу бёлге сугъарылгъан джерчилик айныгъан бёлге болгъанды (пуэбло, пима); былайда колонизациядан сора навахону малчылыкъ маданияты да джаратылады;
8. Сыртны индейлилери;
9. Уллу бассейинни индейлилери.

Шимал Американы индейлилерини, европачыла бла тюбешгинчи юйдгелерини орта ёлчеми 7,5 адам деб ёлчеленеди. У Pamah Навахо юго-запада США рождаемость оценивается в 6,5 детей на среднюю женщину в 1844—1894 годах. 1894-чю джылны тинтиулерине кёре, 577 таза къанлы 40 джылдан тамада индейли тиширыуну орталама 5,9 сабийи болгъанды, 141 къатыш къанлы тишириулада уа 7,9 сабий тергелгенди. 2001-чи джылгъа американ индейлиледе сабий туууу орталама 1,75 ТСК болгъанды.

Латин Америка

Къыбыла Американы этносларыны биринчи кере суратлагъан «Перуну хроникасы» китабны биринчи кесеги (1553)

1. Колумбгъа дери Америкада, айныуунда эм алгъа баргъан Ара Америка бла Андланы индейлилери болгъандыла. Бу районлада джерчилик бек джайылгъанды эм тюз джерчиликден башлаб (майя) къыйын джерчилик (ацтекле) эмда тапхыр джерчиликге дери болгъанды (Инклени империясы); бурундан маис, къудорулула, къаб, чёблеу, какао, агава, тютюн, мамукъ, Андлада — гардош ёсдюрюлгенди. Мында малчылыкъ (Андлада лама эмда альпака) эмда металлургия айныб башлагъанды. Мийик маданиятны оджакълары къуралгъандыла, уллу къул тутхан шахар къралла къуралгъандыла.
2. Къыбыла Американы тропика кесеклеринде (Амазонка бла Оринокону бассейнлери эмда Бразилия сыртлыкъ) чага джерчилик бла кюрешген (асламысы бла маниок бла маис ёсдюргене), эмда уучулукъ эм джыйыучулукъ бла кюрешген индейли юйюрле джашагъандыла (аравакла, карибле, тупи-гуараниле, желе).
3. Шималамерика тюзлени индейлилерини маданиятлары бла бек кёб ортакълыгъы аргентиначы Пампада эмда Патагония сыртлыкъда джашагъан, XVII—XVIII ёмюрледе гуанаколагъа атлы уучула болгъан индейлилени болгъанды.
4. Къыбыла Американы къыйыр къыбыласында эмда Отлу Джерни айрымканларында джерли индейлиле (она, ямана, алакалуфла) джарым кёчюучю джашауну бардыргъандыла.

Эски мезоамерикачы джамагъатлада сабий туууу минг адамгъа 55—70 туууу тёгерекде болгъанды неда бир тиширыугъа 8,8 бала. Быллай мийик туууу узун заманны баргъанды. 19-чу ёмюрде туууу тиширыу башына Чиапаса бла Мехикода 8,5 болады, 1990-чы джылда уа школгъа джюрюмеген мексикан тиширыула орталама 7,5 сабийлери болгъанды. Чилини аймараларында орталама туууу, 45 джылдан тамада тиширыугъа 1965—1966-чы джыллада 6,9 болгъанды, Къара карибледе 1954—1955-чи джыллада орталама тиширыуда 5,4 сабий, Бразилияны [Каинганг]]ларында 1958-чи джылда 6,1 сабий, Мартинигуэледе 1914—1928-чи джыллада 5,4 сабий.

Субарктика

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Субарктиканы индейлилери.

Калифорния

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Калифорнияны индейлилери.

Тилле

    Бу теманы юсюнден баш статья: Индей тилле

Индей тилле бек чачылышыбдыла, илмугъа белгили тил юйюрлени саны 200 джетеди.

Колонизация

Мексикада джашагъанланы тюрлю-тюрлю ёлетлени эсебинде ал колониялыкъ кёзюуюнде азалыуу.

Бразилияда индей резервацияла.

Европачы колонизация индейлилени кеслерича айныуларыны барыуун бузгъанды. Шимал Америкадагъы индейлилени асламысы тышындан келген аурууладан эмда колонизаторланы къоллары бла къырылгъанды, кёб индей халкъ джашагъан джерлеринде къобарылыб АБШ бла Канадада резервациялагъа кёчюрюлгендиле.

[Шимал Америка]]ны кюнбатыш джагъасында XVII ёмюрде джерлешимле къуралыуу кючлю чечек ёлетлени келтиргенди аллай ауруулагъа иммунитети болмагъан индейлилеге ол ауур уруу болгъанды. Биринчи ингилиз колония болгъан Плимутну (Массачусетс) орналыу орну, индейлилени арасында кючлю чечек ёлет бла 1617—1619-чу джыллада "бошалтылгъанды". XVI ёмюрню арасында  — ичге кирген тели аурууну ёлетинден  — 15 млн ацтек ёлгенди, ол Мексианы ол замандагъы халкъыны 80 % болгъанды.

Колонизаторла бла сатыу-алыу индей юйюрлени арасында конкуренцияны кючлендиргенди, эмда араларында XVII ёмюрде къанлы къундуз къазауатлагъа чурум болгъанды.

1825-чи джылда АБШ-ны баш сюдю бегимлерини биринде Ачылыуну доктринасын белгилейди, аннга кёре "ачылгъан" джерлеге хакъ, джерлени "ачханланыкъы" болгъанды, джерлиле уа ол джерледе джашаргъа эркин болгъандыла, алай а джерге иелик хакълары болмагъанды. Бу доктирнаны тамалында АБШ-ны Конгресси, 1830-чу джылда Индейлилени кёчюрюуню юсюнден закон чыгъарады, аннга кёре Атлантика джагъадагъы индейлиле Оклахомагъа кёчюрюледиле, анда уа кёбюсю ачлыкъдан эмда аурууладан ёледиле. АБШ-ны халкъны тергеу бюросуну официал тергеулерине кёре 1775-чи бла 1890-чу джылланы арасында Индей къазауатлада 45 000 индейли ёлгенди. Бусагъатдагъы АБШ бла Канаданы территориясында индейлилени саны европачы кёбчюлюк колонизациягъа дери 2-4 миллиондан, XX ёмюрню башына 200 мингнге дери азайгъанды. Къуру континентни къыйыр шималындагъы индейлиле кеслерини буруннгу джарым кёчюучю джашауларына андан ары бардырадыла: джаныуар тутууучулукъ бла кюрешедиле, эмда тыйын алыучуланы берген багъаларына кёре джашау бардырадыла. АБШ-ны индейлилерини уллу кесеги американлыла джанындан ассимиляция этилгенди. Латин Америкада кёб индей тайфала джокъ этилгендиле (Вест-Индияны, Уругвайны, Аргентинаны индейлилери). Къуру бир кесек индейли кеслерини джашау турмушларын сакълаялгъандыла (Амазонканы бассейининде тыш дуния бла чырт байламы болмагъан джамагъатла бардыла). Бир къауум латин-американ къралда бусагъатдагъы миллетлени къурауда индейлиле уллу компоненти болгъандыла (мексикалыла, гуатемалалыла, парагуайлыла, перулула э.б.). Бир къауум къралда индейлилени тиллери испан тил бла тенг барады (кечуа — Перуда, Боливияда, Эквадорда; гуарани — Парагуайда экинчи официал тил тилди).

Маданият

Шимал Америкада индейлилени 400 чакълы тайфа джашагъанды. Ала барысы да кеси тиллеринде сёлешгендиле, джазмалары болгъан эсе да пиктографикалыкъ джазмалары болгъанды. Алай болса да 1826-чы джылда черокилени бачамасы — Секвойя — бёлюм джазманы тамалында чероки джазма къурайды, 1828-чи джылда уа чероки тилде «Чероки Феникс» газет чыгъарыб башлайды. Тюздеги индейлиле пиктографиялыкъ джазма хайырланнгандыла. Аны тышында юйюрле арасы жаргонла да болгъандыла, аланы бири чикасону ортакъ сауда жаргону — «мобиле». Бир къауум юйюрле "сигналланы тили" бла кенг хайырланнгандыла.

Индейлилени турмушлары эмда мюлклери климатны эмда джашагъан джерлерини шартларына, айныу басхычда алгъан атлауучларына байламлы болгъандыла. Индейлиле уучулукъ, джыйыучулукъ бла кюрешгендиле, джерде джашагъан юйюрле джерчилик бла да кюрешгендиле. Шимал регионлада индейлиле тенгиз джаныуарлагъа уугъа джюрюгендиле. Европачыланы келиулери бла, индейлиледе атла бла отлу шкокла чыгъадыла, ол бизонлагъа ууну дженгил эмда тынч этеди. Бек джайылгъан азыкъланы бири, къуру тиширыула этген пеммикан болгъанды.

Индейли эл мюлк ёсюмлюклени эмда юй хайыуанланы ёсдюргендиле (асламысы бла Мексика эмда Къыбыла Америка цивилизацияла).

Перуда урарина халкъдан шаман, 1988-чи джыл.

Индейлилени дин ийнанчлары эскиде — тюрлю-тюрлю тукъум къультла (шаманизм, джакъчы-рухлагъа ийнаныу, тотемизм э. б.). Бу сагъатдагъы индейлилени эски ийнанчлары Американы джетишмез джерлеринде джашагъанларында къалгъанды (Амазонканы бассейининде э.б.), кёбюсю эсе уа христианлыкъгъа кёчгенди: Къыбыла Америкада асламысы католицизмге, Шимал Америкада уа - протестантизмге.

Иуидей индейлиле да тюбейдиле, ол индейлилени чууут тамырларыны юсюнден гипотезагъа да бир заманлада джол ачханды. Аны юсюнден Милослав Стингл "Томогавксыз индейлиле" китабында сагъынады. Аллай индей отомий элге (Ара Мексикада Вента Приета ) Эгон Эрвин Киш джолоучулукъ этиб, кесини «Мексикада табышла» китабында хапар айтады («Objevy v Mexiku»). Индейлиле, андан да кёб метисле (артыкъсыз да Мексикада) Муссаны динин латин-амеркачы шахарладан, антисемит къозгъалыуладан къачыб индей элледе букъгъан чууутлуладан алгъандыла.

Индейлилени кюйген къошун затла этгенлери Шимал, Ара эмда Къыбыла Америкалада да европачылагъа къатышхынчы кёб заманны алгъа башланнганды, керамиканы джерли стиллери уа бек кёб эмда энчи болгъанды. Алай бла бирге Колумбха дери маданиятладан бирисинде да къошун чарх болмагъанды, аны индейлиледе чарх болмагъаны бла байларгъа боллукъду. Ол себебден, бютеу археологла эмда этнографлагъа белгили индей керамика юлгюле къол бла джабышдырылгъандыла. Керамика сауутланы тышында индей маданиятла къошун статуячыкъла, маскала эмда башха ритуал затла этгедиле.

Палеоиндей кёзюуде — Аляскада Ненана бла Денали комплексле. Архаика кёзюуден башлаб, Арктикагъа кечирек миграция бла келген арктика расаны келечилери джерлешедиле: алеутла, инуитле, инупиатла эмда юпикле.

Санат

Ара Америка бла Андланы бёлгесинде европачы колонизация башланыр заманнга мийик айныгъан суратлау маданият болгъанды, аны барысын да колонизаторла джокъ этгендиле ( Мексика, Гватемала, Гондурас, Панама, Колумбия, Перу, Боливия, Ацтекле, Инкле, Майя, Миштекле, Ольмекск маданият, Сапотекле, Тольтекле).

Ал башлагъан джамагъат къурулушда джашагъан кёб юйюрню санатлары турмуш бла байламлы болгъанды; ол уучуланы, чабакъ тутуучуланы, джерчилени мифологиялыкъ къарамларын эмда оюу фантазияларыны байлыгъын кёргюзгенди.

Индейлилени юйлерини кёб тюрлюлюгю: джатмала, бетджанла, тёгерекбаш чадырлары (Канада чегет уучуланы вигвамлары), Канада бла АБШ-ны Уллу тюзлерини индейлилерини бутакъла бла, чапракъла бла, таякъла бла, четенле бла, териле бла джабылгъан джитибаш чадырлары (типи) из жердей, крытых ветками, листьями, циновками, шкурами и т. д.; Къыбыла Америкада саз неда таш юйле; Шимал Американы шимал-кюнбатышында юйюр барысы да джашагъан къаннга юйле; Уллу кёллени къатында терек къабукъ бла джабылгъан "узун юйле"; Шимал Американы къыбыла-кюнбатышында таш неда саз юйле (пуэбло) .

Агъачны кесиб оюу салы артыкъсыз да бек Шимал Американы шимал-кюнбатыш джанында болгъанды (тотемлени къабыр башы сын агъачланы), Къыбыла Америкада бир къауум халкълада да тюбегенди. Аны тышында эшиу, согъуучулукъ, оюуу тигиу, тюкледен затла этиу, кюйген къошундан эмда агъачдан сауут этиу да болгъанды. Суратлауландырыулада сейирлик джаныуарла, бай геометриялыкъ накъышла эмда уудан эмда къазауатдан сахнала бардыла. Энчиликли индей санат бир къауум къралда (АБШ, Канада, Уругвай, Аргентина э. б.) бюгюннге джокъну орнунда болгъанды; башха къраллада уа (Мексика, Боливия, Гватемала, Перу, Эквадор э. б.) колониялыкъ кёзюуню эмда джангы заманны халкъ санатыны тамалы болуб андан айры айныгъанды.

Калифорниячы индейлиле. 1916 джыл.

Мифология

    Бу теманы юсюнден баш статья: Индейлилени мифологиялары

Инджиден этилген ягуар. уичолилени бусагъатдагъы санатлары

Ара Американы мифологияларында ара орун отну, адамланы эмда джаныуарланы джаратылыуларыны юсюнден мифле болгъандыла. Кечирек аланы маданиятларында кайманны — ашарыкъны, сууну, иги ишлени, ёсюлюени джакъчысыны юсюнден мифле къошулгъандыла, аны тышында бютеу мифледе болгъанча - дунияны джаратылыууну юсюнден мифле да болгъандыла.

Индейлиле джерчиликде маисны хайырланыб башлагъанларындан сора баш тиширыу къудай — «эшмели къудай» да чыгъады. Бу тиширыу къудайны аты болмагъанды. Аны тюрсюню индейлилени хансланы эмда джаныуарланы рухларыны юсюнден къарамларын бирлешдиргенди. «Эшмели къудай» бир заманда джерни, кёкню, джашауну эмда ёлюмню кёргюзюмю болгъанды.

Индейлилени дуния цивилизациягъа къошумлары

Дунияны халкълары индейлиледен нартюхню (маисни), гардошну, томатны, чёблеуню, маниокну, какаону, мамукъну (Индияда да болгъанды, алай а джерли тюрлюлери алай джайылалмагъадыла), тютюнню, шибижини, къудоруну, арахисни, агаваны, къудоруланы бир къаумун, къабчыкъланы эмда башха ёсюмлюклени алгъанды. Нартюх, къудору эмда къаб бла бирге, бир къауум халкъла аланы бирге ёсдюрген «юч эгеч» атлы агротехниканы да алгъандыла.

Гардошну Европада джайылыуу, ачлыкъны азайтханды, нартюх эсе уа малгъа азыкъ базаны бегитгенди.

Индейлиле, бусагъатда бютеу дунияда джайылгъан джаныуарланы да тутхандыла, сёз ючюн, курий, мускус бабуш. Ала аралан юй джаныуарла этгендиле, улоу бла джюню ючюн ламаланы эмда альпакаланы тутхандыла, кеслерини ит тюрлюлери да болгъанды, аланы бир къаууму джокъ болгъанды, башхалары тюрлю-тюрлю къралла бардыла.

Бир къауум эскиден келген индей культурала, Эски Дуниядан келген культурала бла алмашдырылгъандыла, сёз ючюн, ангурия — наша бла.

Психология бла социологияда тамаллы ачылыуладан сора, индейлилени маданиятларына интерес ёсгенди. Француз антропологла Леви-Брюль эмда Леви-Стросс индейлилени юсю бла адамны ангысын тинтгендиле. Карл Густав Юнг эмда аны джолун тутханла (Джозеф Кэмпбелл) индей мифлени тамалында ангы тюбню эмда архетиплени тинтиуюн бардыргъанды. Индей маданиятны белгили этиуде трансперсонал болумну тинтиучюле Гроф, Кастанеда эмда башхала уллу юлюш къойгъандыла. Психоделика революцияны фонунда, галлюциногенле кючлю хайырландырылгъан эски маданиятлагъа интерес кючлю ёсгенди.

Шимал-америкачы индейлиле, тюрсюнлери бла адабиятда эмда кинода романтика жанрда уллу юлюш къойгъандыла (вестерн).

Индей эсгертмеле

• Къутургъан атны эсгертмеси

Галерея

• 
  «Индейлилени бизонлагъа уугъа чыгъыулары»
  суратчы Ч.Расселл
• 
  Секвойя — чероки халкъны бачамасы
• 
  Оцеола — семинолаланы бачамалары
• 
  Къызыл Чыпчыкъ — виннебагону бачамасы, 1908
• 
  виннебаго къыз миллет кийимде
• 
  лакота юйюрден индейли, ~1899
• 
  Капитан Джек — модокланы бачамалары
• 
  Олтургъан Бугъа — хункпапаны бачамасы
• 
  Олтургъан Бугъа бла Баффало Билл, 1885
• 
  Къызыл Томагавк
• 
  «Индей аскерчиле Аргентинада»,
  Йоганн Мориц Ругендас
• 
  Амазонияны индейлилери
• 
  Сабийчиги бла кечуа тиширыу, Перу
• 
  миштекле, Мексика
• 
  контактха кирмеген халкъла, Бразилия

Индей халкъла

Регион	Халкъла
Субарктика зона	кучинле, коюконла, ингаликле, танаина, танана, небесна, атна, слейви, тличо, чипевайан, часть кри, инну э. б.
Шимал-кюнчыгъыш чегетле	гуронла, ирокезле, оджибве, оттава, майами, могиканла, делаварла, шауни эмда кёб башха
Къыбыла-кючныгъыш чегетле	чероки, чокто, чикасо натчез, крикле, семинолла эмда кёб башха
Уллу тюзле	къараякъла, шайеннла, команчла, пауни, сиу, арапахо, кайова э. б.
Шимал-кюнбатыш джагъа	тлинкитле, цимшианла, хайда, нутка, квакиутлла, джагъадагъы сэлишле эмда башхала
Къыбыла-кюнбатышны дангыллары	апачи, навахо, пуэбло (хопи, зуни э. б.), пима, папаго эмда башхала
Ара Америка	майя, сапотекле, пурепеча, ацтекле, тотонакла, миштекле
Къыбыла Америка	инкле (кечуа, аймара), гуарани, арауканла, чибча (муиски), шипибо-конибо, теуэльче, варао, ботокудо, уарпе эмда башхала

Дагъыда къара

• АБШ-ны тамырлы халкълары

Литература

• Индейцы Америки. Этнографический сборник. — М.: Изд-во Академии Наук СССР, 1955. — 264 с.
• Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». Расы и народы. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2007. — 640 с. — ISBN 978-5-373-00654-5
• Стельмах В. Г., Тишков В. А., Чешко С. В. Тропою слёз и надежд: (Книга о современных индейцах США и Канады). — М.: Мысль, 1990. — 316 с. — ISBN 5-244-00330-5
• Уайт Д. М. Индейцы Северной Америки. Быт, религия, культура / Пер. с англ. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2006. — 251 с. — ISBN 5-9524-2347-7
• Куприенко С.А. Источники XVI-XVII веков по истории инков: хроники, документы, письма / Под ред. С.А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 418 б. — ISBN 978-617-7085-03-3.
• Талах В.Н., Куприенко С.А. Америка первоначальная. Источники по истории майя, науа (астеков) и инков / Ред. В. Н. Талах, С. А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 370 б. — ISBN 978-617-7085-00-2.
• Индейцы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.