Уллу француз революция

    Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Француз революцияла.

Уллу француз революция (фр. Révolution française) — Францияны тарихинде социал эмда политика системасыны эм уллу трансформациясы, XVIII ёмюрню ахырында болгъанды, эмда аны эсебинде Эски джорукъ къурутулгъанды, Франция монархиядан де-юре эркин эмда тенг гражданланы республикасы болгъанды.

«Адам бла гражданинни хакъларыны декларациясыны» сураты

Революцияны башланыууна 1789 джылны 14-чю июлунда Бастилияны алыуу саналады, бошалыуу уа бир къауум тарихчилеге кёре 1794 джылны 27-чи июлунда (Термидор переворот) неда 1799 джылны 9-чу ноябрында болгъанды (18-чи брюмерни перевороту).

Чурумлары

Франция XVIII ёмюрде бюрократ арачылыкъгъа таяннган эмда дайым аскер бла къорууланнган монархия болгъанды. Патчах власть бла «къаймакъ» къаумну арасында келешиу болгъанды, аннга кёре дин къауум бла акъсюек къауум политика хакъларын дауламагъандыла, кърал власть а уа аланы социал дараджаларын, хакъларын къоруулагъанды.

Талай заманны патчах власть бла буржуазия бир-бирлерин чыдагъандыла, алай а буржуазияны айныуу бла, джамагъатда ролю ёсгенден ёсюб баргъанды, бир джанындан буржуазия, джамагъатда кесине ойнагъан ролюндан эсе магъаналы орун излеген, бир джанындан а уа акъсюек къауум, кесини позциияларын берирге унамагъан, кърал экинчи къауумну джанын алады. Элде эсе феодал экспулатацияны ауурлугъу халкъгъа къыйын тиеди, халкъ къайнайды, алай а бу бютеу проблема кърал джанындан эсленмейдиле. Кърал властны болуму аманнга кетеди, акъсюеклени интереслерин джакъласа, либерал оппозицияны къаршчылыгъына тюртюледи, либерал оппозицияны излемлерин къабыл этсе, консерватив оппозиция къобады.

Патчах власть динчилени, акъсюеклени эмда буржуазияны аллында абырайын тауусады. Халкъны ичинде патчах властны зулмучу болгъан акъыл джайылады. Француз джамагъатны ичинде, артыкъсыз да бек АБШ-ны боусунмазлыгъы ючюн къазауатдан сора джангы идеяланы алгъанды, къралны джангы джорукъла бла оноу этилирге болгъанына ийнаннганды.

Генерал штатланы чакъырыу, эмда Миллет джыйылыуну къурау

Генерал штатланы ачылыуу

1789 джыл XVI-чи Людовик аристократланы джыйыб, джер мюлкден налог джыйылыуун излегенинде, акъсюек къауум парламентни джыйылыуун излегендиле. 1614 джылдан бери джыйылмагъан парламент, акъсюекледен, дин адамладан эмда халкъдан къуралгъан юч палатадан къуралгъанды. Алай а сайлаула туура болмагъандыла, сайланнган келечиле сайлагъандыла депутатланы. Сайлау хакъ бютеу 25 джыл толгъан французлада болгъанды, алай талай шарт бла, сёз ючюн, дайым джашагъан джерлери, эмда налог тёлеу списокда болургъа керек (кёб джарлы налог тёлемегени эмда дайым джерлешиулери болмагъаны себебли, сайлау хакъсыз болгъандыла).

Парламентни джыйылыу, джамагъатда тикликлени ортагъа чыгъаргъанды. Бир джанда акъсюекле бла дин адамланы айырма орунлары, башха джанында буржуазия бла халкъны келечилерини арасында парламентде керти соруула болгъандыла.

18-чи джюзджыллыкъны башындан бери Франция тыш сатыу-алыууну къат-къат ёсдюргенди, аны бла бирге мюлклю буржуазия къуралгъанды. Бу сыныф энди ие болгъан экономика кюч бла къалмай, политика кюч болургъа да излегенди. Феодал системаны эмда монархияны къачылмазлыкъ эсеби болгъан социал-экономика чеклендириуню къорталыуун излегендиле

1789 джылны 5-чи майында Версальда Генерал штатланы олтуруулары башланды. Башланнганлай олтурууланы бардырыу джорукъларыны юсюнден даулашыула башланадыла. Ючюнчю къауум (сословие), халкъны 96% келечиси болгъаны себебли кесине аслам хакъла излей эди. 17-чи июлда, ууакъ акъсюекле бла дин адамланы бир къауумуну джакълыгъын да алыб, Эммануэля-Жозеф Сийесни теджеую бла кеслерин Миллет джыйылыу баямлайдыла, къалгъан депутатланы да алагъа къошулургъа чакъырадыла. 20-чы июлда тоб оюн бардырылыучу бёлмеде джыйылыб, ючюнчю къауумдан депутатла, конституция къабыл этилгинчи чачылмазгъа ант этедиле. 23-чю июнда, Людовик Генерал штатланы депутатларына къауумлагъа кёре айры олтуруурларын теджегенди. Аннга джууабха, Миллет джыйылыу ауаз бирлиги бла кесини оноуларында кери турмазлыкъларын билдиргенди, ауаз кёблюк бла Оноре Габриел Мирабону, депутатланы тийилмезликлерини юсюнден теджеуюн къабыл этгенди. Ючюнчю къауумну депутатлары кеслери джанлы дин адамланы иги кесегин, эмда ууакъ акъсюеклени тартхандыла.

1789 джылны 9-чу июлунда Миллет джыйылыу кесин Къураучу джыйылыу баямлагъанды. Къралны баш келечилик эмда законкъураучу органы болгъанды. 11-чи июлда Людовик Неккерни отставкагъа ашырыб, Парижден къора буйрукъну бергенди

Къозгъалыу

Бастилияны алыу 14-чю июль 1789

Патчах джанлы къауумну Къураучу джыйылыуну чачыу планлары болгъаны белгили болады. 1789 джылны 12-чи июлунда халкъ бла патчах аскерлени арасында, Парижде биринчи сермешиуле боладыла; Камиль Демулен, шляпасына джашил бусхулчукъну тюйюб, халкъны сауутланыргъа чакъырады. 13-чю июнда Парижде къозгъалыу чакъырыу болады.

14-чю июлну эртденинде Сакъатланы юйюде 12 тоб, 32 минг шкок эмда шкок от кючленеди. Халкъны къалабалыгъы, бир къаууму шкокла бла, бир къаууму сенекле, токъмакъла, балтала бла сауутланыб Бастилиягъа джол аладыла. Бастилия ол заманда Францияны политика тюрмеси болгъанды. Парижде тургъан полкланы абычарлары, кеслерини аскерчилерине ышанмагъандыла. Ала халкъ джанында болгъанлары белгили болгъанды. Бастилия бла байлам юзюлгенди. Сагъат бирлеге, къаланы тоблары халкъгъа атыб башлагъандыла. Алай а халкъ артха турмай алгъа юрюлгенди. Эртден бла Сакъатланы юйюнден кючленнген тобланы Бастилиягъа бургъандыла. Гарнизон къаршчыланыуну магъанасыз болгъанын ангылаб, сагъат бешлеге къаланы халкъгъа бергендиле.

Король Къураучу джыйылыуну болгъанын къабыл этерге керек болгъанды. Ызындан келген кюнледе, революция бютеу къралгъа джайылгъанды. Шахарлада джангы власть органла — муниципалитетле къуралыб башланнгандыла. Джангы сауутлу кюч — Миллет гвардия къуралгъанды. Аякъланнган элчиле сеньёрланы къалаларына от салгъандыла, аланы джерлерин кючлегендиле.

Къураучу джыйылыуну, 4-11-чи августдагъы декретлери бла, феодал бойсунууну, сеньёрлукъ сюдлени, клиса налогну къурутханды. Бютеу халкъны закон аллында тенг болгъанын, эмда тенг налог тёлеригин, граждан, аскер эмда дин къуллукъланы джюрютюрге хар кимни да хакъы болгъанын баямлагъанды.

1789 джылны 26-чы августунда Къураучу джыйылыу «Адам бла гражданинни хакъларыны декларациясын»  къабыл этгенди, бу документ буржуазия-демократ конституционализмни биринчи документине саналады. Къауумла бийлик этген, властланы чексиз кючю болгъаны «эски режимге» джангы, бютеу барысыны да законну аллында тенглиги болгъан, адамны тамал хакъларыны сыйырылмазлыгъы, халкъ суверенитет, къарамланы эркинлиги, «закон бла джасакъланнмагъан, хар неда эркинди» принцип къаршчысын тургъанды. Декларация энчи иеликни да тамал хакъланы бири этиб бегитгенди.

5-чи октябрда, корольну резиденциясы, Версальгъа джюрюш башланнганды. Халкъ XVI-чы Людовикни Декларация бла декретлени къабыл этерин даулагъанды. Аны бла бирге Миллет джыйылыу Лафайетге, Миллет гвартдияны башчысына, гвардиячыланы Версальны къуршоуларгъа буйрукъ бергенди. Бу джюрюшден къоркъуб, король Версальны къоюб, Парижге, Тюильри къалагъа кёчеди.

Къураучу джыйылыуну иши

Ол заманда Къураучу джыйылыуну законкъураучу иши тохтаусуз баргъанды. Биринчи болуб административ реформа бардырылгъанды: провинцияла 83 департаментлеге бирлешдирилгендиле.

Граждан тенгликни принципге таяныб, Джыйылыу къауум айырычылыкъны, осуй акъсюекликни, акъсюек титулланы эмда герблени къурутханды.

Экономикалыкъ либерализмни принципи бегитиле башлагъанды: сатыу-алыуда бютеу чеклениулени къоратыргъа оноу алыннганды;

1790 джылны июлунда, Миллет джыйылыу клиса реформаны бошагъанды, аннга кёре бютеу 83 департаментге да епископла салыннгандыла; дин адамла энди къралда джал алыб башлагъандыла. Миллет джыйылыу дин адамланы энди Римли Папагъа тюл, къралгъа ант этерлерин излегенди. Бу атламгъа джангыз 7 епископ баргъанды. Папа бу оноуну унамагъанды, эмда француз революциягъа, Миллет джыйылыуну бютеу реформаларына, артыкъсыз да бек — «Адам бла гражданинни хакъларыны декларациясына» къаршчы чыкъгъанды.

Биринчи конституция

1791 джылны 20-чы июнунда, король къралдан къачаргъа кюрешгенди, алай а чекде, Вареннде почта къуллукъчу таныб, Парижге къайтарылгъанды.

1791 джылны 3-чю сентябрында Миллет джыйылыу, Европаны тарихинде экинчи (Речь Посполитаныкъындан сора) эмда дунияда ючюнчю (Биринчи АБШ-ны 1787 джылдагъы конституциясы болгъанды) конституцияны къабыл этгенди. Аннга кёре Закончыгъарыучу джыйылыуну — бир палаталы парламетни сайларгъа теджегендиле. Сайлау хакъла, мюлк бла байламлы болгъандыла, мюлксюзлеге сайлау хакъ берилмегенди. Алай бла сайлаучуланы саны 4,3 млн болгъанды, депутатланы сайлагъан келечилени саны уа — 50 минг. Джангы парламетге Миллет джыйылыуну депутатлары сайланыргъа болмагъандыла. Закончыгъырыучу джыйылыу 1791 джылны 1-чи октябрында ачылгъанды. Аны бла къралда чекленнген монархия болгъаннга санаргъа болады.

Законкъураучу джыйылыуларында Европада къазауат ачыуну сорууу салыннганды, къазауатла ич проблемаладан чыгъышха саналгъандыла. 1792 джылны 20-чы апрелинде Францияны королю джыйылыуну теджеуу бла Сыйлы Рим империягъа къазауат ачханды. 1792 джылны 11-чи июлунда Закончыгъарыучу джыйылыу «Ата Джурт къоркъуудады» лозунгну баямлагъанды.

Монархияны къоратыу

1792 джылны 10-чу августуну Къозгъалыуу

XVI-чи Людовикни асыу

1792 джылны 10-чу августунда 20 минг адам патчах къаланы къуршоулагъандылда. Штурм кёб бармаса да къанлы болгъанды. Чабханланы къаршчысында талай минг швейцар гвардиячы болгъанды, ала барысы да Тюильрини къатында джан бергендиле. Бу штурмдан сора XVI-чы Людовик тахындан кетеригине разы болады эмда Лафайет эммиграциягъа кетеди.

Августну ахырында, прусс аскер Парижге атланады, 2-чи сентябрда Верденни кючлейди. Джамагъатда эски заманлагъа къайтыуну къоркъуу, сентябрны аллында «сентябрь мурдарлыкълагъа» себеб болады, аны заманынды тюрмеде олтургъан аристократла бла швейцар гвардияны аскерчилери ёлтюрюледиле.

20-чы сентябрда генерал Дюмурье Валмиде сермешиуде пруссланы хорлаб, алгъа юрюледи. Французла къралны ариулагъан бла къоймай талай джерни да кючлейдиле (Бельгия, Рейнни сол джагъасы бла Савойя, Ницца).

1792 джылны 21-чи сентябрьында Парижде кесини олтурууларын Миллет конвент башлайды. Конвент юч фракциягъа юлешиннгенди: солчула — монтаньярла, Дантонну, Робеспьерни эмда Маратны башчылыгъы бла, онгчула — жирондистле, Бриссону алчылыгъында, эмда арачыла. Монархистле Конвентге алынмагъандыла.

Конвентни оноуу бла, Людовик Капетге (Францияны алгъыннгы королу XVI-чы Людовикге) къаршчы сюд иш башланады. Баш терслеучу Луи Антуан Сен-Жюст болады. 1793 джылны 21-чи январьында Людовик «джуртуна къаршчы болгъаны эмда властны узурпация этгени» ючюн асылгъанды.

1793 джылны февралыны ахырында — мартыны башында Конвент Ингилиз бла Нидерландлагъа, кечирек Испаниягъа къазауат баямлайды.

Якобин диктатура

Санкюлот (Louis-Léopold Boilly)

1793 джылны мартында революциягъа къаршчы Вандей мятеж башланады. Революцияны къоруулар ючюн, 1793 джылны 6-чы апрельинде Джамагъат къутхарыуну комитети къуралады, аны биринчи башчысы Дантон болады.

1793 джылны апрелинде Робеспьер бла Демулен жирондистлелени терслейдиле. Талай жирондист тутулады, алай а кёбюсю къачыб къутулады, эмда провинциялада Конвентге къаршчы къозгъалыу къурайдыла. 10-чу июнда Миллет гвардияны кючю бла якобин диктатура бегитиледи. 13-чю июлда жирондист тиширыу Шарлотта Корде къама бла Маратны ёлтюреди; аннга джууабха якобинчиле революцион террорну башлайдыла.

Жирондистлени къурутхандан сора, Робеспьер бла Дантонну арасында ангылашмагъанлыкъла чыгъадыла, 1794 джылны джазында Эбер бла аны джанлыла, кечирек Дантон бла Демулен тутуладыла, эмда революцион сюдню оноуу бла асыладыла. Бу асмакъладан сора Робеспьер оноуну джангыз кесини къолларында тутады.

Магъанасыз террорну кючлениую, Колло д’Эрбуа бла Баррасны башчылыгъында Конвентни членлерини бир къаууму Миллет гвардияны болушлугъу бла 1794 джылны 27-чи июльунда термидор переворот этедиле. Робеспьер эмда джюзге джууукъ джандашы, аланы ичинде Кутон бла Сен-Жюст да, тутулуб асыладыла.

Термидориан Конвент

9-чу термидордан сора Якобин клуб джабылады, Конвентге, сау къалгъан жирондистле къайтадыла. Термидорианлыла якобин дикататураны заманындагъы къралны экономикагъа къатышыргъа эркинлик берген законланы къоратадыла. Аны эсебинде багъаланы ёрге чыгъыуу, инфляция, азыкъ бла баджарыудан джетишимсизликле боладыла. Джарлыланы андан да джарлы болгъанларына къаршчы, джангы саудюгер класс байдан бай болгъанды, ала кеслерини байлыкъларын джашырыргъа кюрешмегендиле, тамам терсине махтаннгандыла. 1795 джылда якобинчилени джандашлары эки кере «конституция» излеб аякъланнгандыла, алай а эки къозгъалыуну да Конвент аскер кюч бла джатдыргъанды.

Ол джылны джайында Конвент джангы конституцияны къурайды, «III-чю джылны Конституциясыа» деб белгили болгъан конституциягъа кёре законкъураучу власть энди эки палатагъа бериледи — Бешджюзню кенгеши бла Къартланы Кенгешине, сайлау хакълада мийик мюлк чеклениу салынады. Толтуруучу власть Директориягъа — Бешджюзню кенгеши теджеб Къартланы кенгеши сайлагъан беш директордан къуралгъан органнга бериледи. Джангы законкъураучу кенгешлеге сайлаулада республикагъа къаршчыланы саны кёб болурундан къоркъуб, конвент «бешджюз» бла «къартланы» юч этиб экиси конвентни членлеринден къуралгъанын бегитеди.

Бу оноу халкъгъа билдирилгенинде, роялистле Парижни кесинде къозгъаладыла. 13-вандемьерде (5-чи октябрь 1795 джыл) мятеж чыгъады; конвент Бонапартны аскер фахмусу бла къутхарылады да, ол инсургентлеге чечме бла тюбегенди. 1795 джылны 26-чы октябрьында Конвет кеси оноуу бла чачылады, аны орнуна властха бешджюзню кенгеши бла къартланы кенгеши эмда директория келедиле.

Директория

Къысха заманны ичинде Карно талай аскер къурайды, ары джамагъатны хар къауумундан да тири адамла юрюнедиле. Аскерге джуртларын къорууларгъа излегенле да, республикан системаны бютеу Европагъа джаяргъа излегенле да, Франциягъа къазауат бла джангы джерле кючлерге излегенле да, кеслерине махтау алыргъа излегенле да баргъандыла. Джангы демократ аскерде башчы орунлагъа къайсы къауумдан болса да чыгъар мадар берилгенди, кёб белгили аскер башчы тюз аскерчиледен чыкъгъанды.

Аз-аз революцион аскер джангы джерлени кючлер ючюн хайырланыб башлагъанды. Директория тыш къазуатла бла джамагъатны къралны ичинде проблемаладан эсин бёлюрге излегенди. Итальян аскерни башына джаш генерал Бонапарт келеди, ол 1796—97 джыллада Сардиниядан Савойяны сыйырады, Ломбардияны кючлейди, Пармадан, Моденадан, Папа областдан, Венециядан эмда Генуядан контрибуция алады, Ломбардиягъа Папа областдан джерлени къошуб Цизальпин республика къурайды. Австрия мамырлыкъ тилейди. Австрия бла ишин битдириб, Бонапарт директориягъа Мисирде Ингилизни урурларын теджейди, ары аны башчылыгъында экспедиция джибериледи.

Алай бла революцион къазауатланы эсебинде Франциягъа Бельгия, Рейнни сол джагъасы, Савойя эмда Италияны талай кесеги къалады, аны тышында Францияны тёгерегинде, аны кючю бла къуралгъан республикала болгъандыла. Ол заманда огъунакъ, Франциягъа къаршчы Австриядан, Россиядан, Тюркден эмда Сардиниядан къуралгъан джангы коалиция къуралады. Император I-чи Павел Италиягъа Суворовну джибереди. Ол французланы талай кере дженгиб, 1799 джылны къачына Италияны бютеулей ариулайды.

Европада бола тургъанланы эшитиб, Бонопарт Франциягъа ашыгъады. 18-чи брюмерде (9-чу ноябрь) къралда переворот болады, аны эсебинде юч консулдан — Бонапартдан, Роже Дюкодан, Сийесден къуралгъан правительство къуралады. Бу кърал переворотну, француз революцияны ахырына санайдыла.

Литература

• Адо А. В. Крестьяне и Великая Французская революция. Крестьянские движения в 1789-94 гг. М.: Изд-во Моск. ун-та, 2003.
• Актуальные проблемы изучения истории Великой французской революции (материалы «круглого стола» 19-20 сентября 1988 г.). М., 1989.
• Бачко Б.. Как выйти из Террора? Термидор и Революция. Пер. с фр. и посл. Д. Ю. Бовыкина. М.: BALTRUS, 2006.
• Бовыкин Д. Ю. Ревоюция окончена? Итоги Термидора. М.: Изд-во Моск. ун-та, 2005.
• Гордон А. В. Падение жирондистов. Народное восстание в Париже 31 мая — 2июня 1793. М.: Наука, 2002.
• Дживелегов А. К. Армия Великой французской революции и её вожди: исторический очерк. М., 2006.
• Исторические этюды о французской революции. Памяти В. М. Далина (к 95-летию со дня рождения). Институт всеобщей истории РАН. М., 1998.
• Захер Я.М. «Бешеные», их деятельность и историческое значение// Французский ежегодник, 1964. М., 1965
• Карлейль Т. Французская революция: история. М., 2002.
• Кошен О. Малый народ и революция. М.: Айрис-Пресс, 2003.
• Кропоткин П. А. Великая Французская революция. 1789—1793. М., 2003.
• Левандовский А. Максимилиан Робеспьер. М.: Молодая гвардия, 1959. (ЖЗЛ)
• Левандовский А. Дантон. М.: Молодая гвардия, 1964. (ЖЗЛ)
• Манфред А. З. Внешняя политика Франции 1871—1891 годов. М.: Изд-во АН СССР, 1952.
• Манфред А. З. Великая французская революция. М., 1983.
• Манфред А. З. Три портрета эпохи Великой Французской революции (Мирабо, Руссо, Робеспьер). М., 1989.
• Матьез А. Французская революция. Ростов-на-Дону, 1995.
• Минье Ф. История Французской революции с 1789 по 1814 гг. М., 2006.
• Олар А. Политическая история Французской революции. М., 1938. Ч. 1, Ч. 2 Ч. 3 Ч. 4
• Попов Ю. В. Публицисты Великой французской революции. М.: Изд-во МГУ, 2001.
• Ревуненков В. Г. Очерки по истории Великой французской революции. Л., 1989.
• Ревуненков В. Г. Парижские санкюлоты эпохи Великой Французской революции. Л., 1971.
• Собуль А. Из истории Великой буржуазной революции 1789—1794 гг. и революции 1848 г. во Франции. М., 1960.
• Собуль А. Проблема нации в ходе социальной борьбы в годы Французской буржуазной революции XVIII века. Новая и новейшая история, 1963, № 6. С.43-58.
• Тарле Е. В. Рабочий класс во Франции в эпоху революции
• Токвиль А. Старый порядок и революция. Пер. с фр. М. Федоровой. М.: Моск. философский фонд, 1997.
• Тырсенко А.В. Фейяны: у истоков французского либерализма. М., 1993.
• Фридлянд Г. С. Дантон. М. 1965.
• Фюре Ф. Постижение Французской революции. СПб., 1998.
• Хобсбаум Э. Эхо «Марсельезы». М., «Интер-Версо», 1991.
• Чудинов А. В. Французская революция: история и мифы. М.: Наука, 2007.

Джибериуле

• Уллу француз революция эмда Джарытыуну ёмюрю. Документле (шагъатлыкъла, мемуарла, мектубла, декретле), имлу, публицист эмда суратлау литература. (орус.)
• Уллу француз революция. Энциклопедияладан статьяла, революцияны хроникасы, картала. (орус.)

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Уллу француз революция.