ЁС

Ёлчелеу биримлени халкъла арасы системасы, ЁС (SI, фр. Système International d’Unités) — ёлчелеулени халкъла арасы системасыды, метрлик системаны бусагъатдагъы вариантыды. ЁС дунияда эм кёб хайырланнган ёлчелеу бирим системады. Аны тюз джашауда да, илмуда да, техникада да хайырландырадыла. Алай а электродинамикада илму ишлени асламысы Биримлени Гаусс системасы бла хайырланады. Бусагъатда ЁС дунияны къралларыны асламысында баш бирим ёлчелеу системасыды, кеслерини энчи бирим системалары болгъан къраллада (сёз ючюн АБШ) биримлени ангылатыулары ЁС-ни биримлерини юсю бла ангылатыладыла.

Баш билгиле

ЁС-ни баш неда джангыз бирим система болмагъан къралла: Либерия, Мьянма, АБШ.

ЁС XI Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда къабыл этилгенди, аны ызындан келген талай башха конференция эсе уа ЁС-де талай тюрлендириу этгендиле.

ЁС джети баш эмда къуралгъан физикалыкъ уллулукъну биримин белгилейди , аны тышында индекследа орун аладыла. Биримлени белгилеуде стандарт къысхартыула бла аладан къуралгъан биримлени джазыууну джорукълары бегитилгендиле.

Баш биримле: килограмм, метр, секунд, ампер, кельвин, моль эмда кандела. ЁС-ни ичинде бир бирим башхадан къуралаллыкъ тюлдю.

Къуралгъан биримле баш биримлелден алгебраик ишлеулени эсебинде къураладыла (юлешиу, керелеу). Бир-бир къуралгъан биримлеге ЁС-де энчи атла берилгендиле.

Индекслени биримлени алларына къошаргъа боллукъду, аны магъанасы- биримни белгили бир сау саннга, 10-ну дараджасына къатларгъа неда юлеширге керекди. Сёз ючюн, "кило" индекс миннге къатларгъа кереклисин белгилейди (километр=1000 метр). ЁС-ни индекслерин дагъыда онлукъ индексле ат бла белгилейдиле.

ЁС-ни биримлери

ЁС-ни бирими гитче харифден джазылады, къысхартылыуундан сора нохта салынмайды.

Баш биримле

Уллулугъу	ёлчелеу бирим		Белгилениую
	Россияда аты	халкъла арасы аты	Россия	халкъла арасы
Узунлукъ	метр	metre (meter)	м	m
Масса	килограмм	kilogram	кг	kg
Заман	секунд	second	с	s
Токну кючю	ампер	ampere	А	A
Термодинамика температура	кельвин	kelvin	К	K
Джарыкъны кючю	кандела	candela	кд	cd
Затны саны	моль	mole	моль	mol

Къуралгъан биримле

Къуралгъан биримле баш биримлени юсю бла къатлауну неда юлешиуню болушлугъу бла чыгъарылыргъа боладыла. Бир-бир къуралгъан биримлеге тынч болур ючюн энчи атла берилгендиле, аллай биримлени атларын математика чыгъарыулада джангы къуралгъан биримле къурар ючюн хайырланыргъа боллукъоду.

Къуралгъан биримни белгелеген физика закондан неда ол белгилеген физика уллулукъну юсю бла математика чыгъарыу къуралады. Мисалгъа, терклик - санны заман биримде ётген аралыгъыды; ол себебден теркликни ёлчелеуню бирими - м/с (секундха метр).

Бир-бирледе бир бирим тюрлю-тюрлю джазылыргъа болады, алай а джашауда эм кёб джюрюген эмда физика магъанасына эм бек келишген аты хайырланады. Мисалгъа, кючню моментин белгилеуде Н·м хайырландырыргъа керекди, м·Н неда Дж хайырланмайдыла.

Энчи атлары болгъан къуралгъан биримле

Уллугъу	Ёлчелеу бирими		Белгилениую		Чыгъарыуу
	Россияда аты	халкъла арасы аты	Россия	халкъла арасы
Джассы мюйюш	радиан	radian	рад	rad	м·м−1 = 1
Санлы мюйюш	стерадиан	steradian	ср	sr	м²·м−2 = 1
Цельсийни¹ шкаласы бла Цельсийни¹ температурасы	Цельсийни градусу	degree Celsius	°C	°C	K
Фреканс	герц	hertz	Гц	Hz	с−1
Кюч	ньютон	newton	Н	N	кг·м/c²
Энергия	джоуль	joule	Дж	J	Н·м = кг·м²/c²
Къарыу	ватт	watt	Вт	W	Дж/с = кг·м²/c³
Басыу	паскаль	pascal	Па	Pa	Н/м² = кг·м−1·с−2
Джарыкъ агъыу	люмен	lumen	лм	lm	кд·ср
Джарыкъланыу	люкс	lux	лк	lx	лм/м² = кд·ср·м−2
Электрика заряд	кулон	coulomb	Кл	C	А·с
Потенциалланы башхалыгъы	вольт	volt	В	V	Дж/Кл = кг·м²·с−3·А−1
Къаршчыланыу	ом	ohm	Ом	Ω	В/А = кг·м²·с−3·А−2
Электросыйыныулукъ	фарад	farad	Ф	F	Кл/В = кг−1·м−2·с4·А²
Магнит агъым	вебер	weber	Вб	Wb	кг·м²·с−2·А−1
Магнит индукция	тесла	tesla	Тл	T	Вб/м² = кг·с−2·А−1
Индуктивлик	генри	henry	Гн	H	кг·м²·с−2·А−2
Электрика ётюулюлюк	сименс	siemens	См	S	Ом−1 = кг−1·м−2·с³А²
Активлик (радиоактив)	беккерель	becquerel	Бк	Bq	с−1
Ионландырыуну таякъланыуну джутулгъан мардасы	грэй	gray	Гр	Gy	Дж/кг = м²/c²
Ионландырыуну таякъланыуну эффектив мардасы	зиверт	sievert	Зв	Sv	Дж/кг = м²/c²
Катализаторну активлиги	катал	katal	кат	kat	моль·с−1

1. Цельсийни градусу бир кельвиннге тенгди. Кельвин бла Цельсийни шкалалары бири бири бла былай байланыбдыла: °C = K — 273,15

ЁС-ге кирмеген биримле

ЁС-ге кирмеген талай бирим, Мардала бла ауурлукъланы генерал конференциясыны оноуу бла ЁС бла бирге хайырланыргъа боллукъдула.

ёлчелеу бирим	Халкъла арасы аты	Белгилениую		ЁС-де багъасы
		Россия	халкъла арасы
минут	minute	мин	min	60 с
сагъат	hour	сгъ	h	60 мин = 3600 с
сутка	day	сут	d	24 ч = 86 400 с
градус	degree	°	°	(π/180) рад
Мюйюш минут	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
Мюйюш секунд	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
литр	litre (liter)	л	l, L	1/1000 м³
тонна	tonne	т	t	1000 кг
непер	neper	Нп	Np
бел	bel	Б	B
Электронвольт	electronvolt	эВ	eV	≈1,60217733$\cdot$10-19 Дж
Атом масса бирим	unified atomic mass unit	а. е. м.	u	≈1,6605402$\cdot$10-27 кг
Астроном бирим	astronomical unit	а. е.	ua	≈1,49597870691$\cdot$1011 м
тенгиз миля	nautical mile	миля	-	1852 м
тюйюмчек	knot	уз		1 тенгиз миля сагъатха = (1852/3600) м/с
ар	are	а	a	10² м²
гектар	hectare	га	ha	104 м²
бар	bar	бар	bar	105 Па
ангстрем	ångström	Å	Å	10−10 м
барн	barn	б	b	10−28 м²

Аны тышындада дагъыда бу биримле хайырланадыла: град, джарыкъны джылы, парсек, диоптрия, киловатт-сагъат, вольт-ампер, вар, ампер-сагъат, карат, текс, гал, секундха бурулуу, минутха бурулуу. процент, промилле, фон, октава, декада кибик логарфма биримлени хайырланыргъада болады. Аны тышында кенг джаыйлгъан заман биримледа хайырланадыла, сёз ючюн, ыйыкъ, ай, джыл, ёмюр.

Къат эмда юлюш биримле

Къат эмда юлюш биримле стандарт къатлаучуланы эмда ЁС-ни префикслерини биримге неда аны атына къошуу бла къураладыла.

Биримлени белгилеуню джазыу джорукълары

• Биримлени белгилеуюню тюз шрифт бла джазадыла. Къысхартылыудан сора нохта салмайдыла.
• Белгилеулени сан магъанасындан сора пробел этиб джазадыла, башха тизгиннге кёчюрюрге болмайды . Тизгин башындагъы белгиле болсала пробел салынмайды. Юлгюле: 10 м/с, 15°.
• Сан магъанасы кёнделен сызы бла дробь болса, аны джаякълаб скобкагъа джыядыла, сёз ючюн: (1/60) с^-1.
• Уллулукъланы магъаналырны тюппе-тюз болмаса, аланы джаякълаб скобкалагъа джыядыла : (100,0 ± 0,1) кг, 50 г ± 1 г.
• Къуралыугъа къошулгъан биримлени белгилеулерин бир-бирлеринден орта сызда нохта бла айырадыла (Н·м, Па·с), «×» символ бла белгилерге болмайды.
• Белгилеуледе юлешиу белги кибик горизонтал сызны неда кёнделен сызны хайырландырыргъа боллукъду, тюбюнде биримлени чыгъармалары бар эсе ала скобкала бла джаякъланадыла. Тюздю: Вт/(м·К), терсди: Вт/м/К, Вт/м·К.
• Биримлени белгилеген сагъатда дараджалары болгъан (позитив эмда негатив) шекилде джазаргъа болады: Вт·м^-2·К^-1, А·м². Негатив дараджаланы хайырланнган заманда горизантал неда кёнделен сызны (юлешиуню белгиси) салыргъа болмайды.
• Белгилени хариф ангылатыулар бла бирге джазаргъа болады, сёз ючюн: °/с (секундха градус).
• Биримлени белгилеулери бла толу атларын бирге джазаргъа болмайды. Терсди: км/сагъат, тюздю: км/сгъ.
• Тукъумладан къуралгъан биримлени белгилеую уллу харифден джазылады, ЁС-ни индекслери аллына джазылсада уллу хариф къалады, сёз ючюн: ампер — А, мегапаскаль — МПа, килоньютон — кН, гигагерц — ГГц.

Джибериуле

• Постановление Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879 Об утверждении положения о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации
• SI brochure Описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов
• ГОСТ 8.417-2002. ЕДИНИЦЫ ВЕЛИЧИН. Введён в действие с 1 сентября 2003 г.
• Тюрлю тюрлю къраллада джюрюген ёлчелеу биримле.
• Импер эмда метрик тюрледнириу
• Калькуляторла.
• Тюрлю-тюрлю системаладагъы биримлени онлайн конвертору
• ёлчелеу биримле

Белгиле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: ёлчелеу система.