Ёлчелеу бирим

Ёлчелеу бирим (уллулукъну бирими, бирим, физикалыкъ уллулукъну бирими) (ингил. Measurement unit, unit of measurement, unit; фр. Unité de mesure, unité) — $1$ магъанагъа ал келишиу бла шартлы болуб тенг болгъан белгиленнген ёлчелеуде физикалыкъ уллулукъду. Физикалыкъ уллулукъну ёлчелеу бирими бла ол тукъумлу уллулукъну тенглешдириб, аланы илешкилерин сан кибик кёргюзюрге боллукъду. аны бла бир тукъумлу уллулукъларын санын белгилер ючюн хайырландырыладыла. ёлчелеу биримлени келишиуле бла бегитилген атлары эмда белгилеулери барды^[1]^[2]^[3].

ёлчелеу бирими белгиленнген санлагъа атлы санла дейдиле.

Тамал эмда алыннган биримлени айырадыла. Белгили бирим системада тамал неда баш биримле ол физикалыкъ уллулукъланы системасында тамал биримле болуб сайланнган физикалыкъ уллулукълагъа бегитиледиле. Сёзге, Халкъла арасы бирим системаны (ЁС) тамалы Уллулукъланы халкъла арасы системасыны тамалында къуралгъанды (ингил. International System of Quantities, ISQ), анда джети тамал уллулукъ барды: узунлукъ, масса, заман, электрикалыкъ агъым, термодинамикалыкъ температура, затны саны эмда джарыкъны кючю. Ол себебден, ЁС-де тамал биримлеге башында белгиленнген биримле саналадыла.

Тамал биримлени ёлчелеулери хар бирим системаны чеклеринде келишиу бла белгиленедиле эмда не эталонланы (прототиплени) болушлукълары бла, неда тамал физикалыкъ дайымлылыкъланы сан магъаналары бла бегитиледиле.

Алыннган биримлени тамал биримлени юслери бла, физикалыкъ уллулукъланы системалараныда бегитилген физикалыкъ уллулукъланы араларында байламланы хайырланыу бла белгилейдиле.

Бир-биринден тамал салгъан бирим системалары, тамал биримлери бла айрылгъан бек кёб бирим система барды.

Кёбюсюн кърал закон бла хайырландырыллыкъ бирим системаны бегитеди. Россия Федерацияда, Россия Федерацияда хайырланыргъа амал берилген уллулукъ биримлени болумуна кёре ЁС-ни системасыны уллулукъ биримлери хайырландырыладыла^[4]. Ол болумда огъунакъ ёлчелеу биримлени хайырландырыуу бла байламлы джорукъла бегитилгендиле. Метрология таймаздан ёлчелеу биримлени эмда тамал биримле бла эталонланы маджаллашдырыуу ючюн ишлейди.

«ёлчелеу бирим» термин норматив документлеге кёре ^[4] метрологиялыкъ басма чыгъармаланы теджеулерине кёре джорукъ тышындады^[5], алай болса да илму эмда болушлукъ адабиятда бу джазылыу кенг джайылыбды^[1]^[6].

Тарих

Ёлчлеу биримле адамла къурагъан адырланы эм эртдегилерини бириди. Буруннгу адамла кюнлюк джумушларын, сёз ючюн, юй ишлер, кийим тигер, азыкъ продуктланы алмашдырыр ючюн ёлчелеге керекли болгъандыла.

Тарихде эм эски бирикген ёлчелеу системала бизни эрагъа дери 4-чю эмда 3-чю мингджыллыкълада Месопотамияны, Мисирни, Инд ёзенни буруннгу халкълары бла болдурулгъанды дерге боллукъду. король Джерсиз Иоанн Ингилизни баронларыны арасында 1215-чи джылдагъы Эркинликлени уллу хартиясыны 35-чи пунткунда былай белгиленеди: «Чагъырны ёлчеси бютеу короллугъубузда бир болсун, сыраны да бир ёлчеси, гырджынны да бир ёлчеси, айырыб лондончу кварта болсун, кюбеле ючюн боялгъан къумачны да, боялмагъан къумачны да бир эни болсун, ол эки къыйырындан экишер къары болсун; бу ёлчелени юсюнден болгъан, базманлада да болсун». Башха халкъладача къарачайлыла бла малкъарлыланы кеслерини ёлчелеу биримлери болгъанды, ала тамамланнган система болаламасала да турмуш джашауларында кереклилерин метрлик системагъа кёчгеннге дери баджарыб тургъандыла. Ол биримлени бир къауумлары:эли, къары, къарыш, къулач д. а. к.

Метрлик системаны киргизиу

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Метрлик системаны тарихи.

XXI ёмюрню башында дунияда алкъын кёб тюрлю бирим система хайырландырылгъанды: британ, халкъла арасы система э. б. Барысына да келишген бирим системаны болдурургъа тырмашыу 1790-чы джылдан башланады, ол заманда Францияны миллет джыйылыуу Француз илму академияны универсал бирим система къурау бла джумушландырады. Бу система метрлик системаны прототипи болады, ол Уллу француз революцияны джетишимлерини бириди.

1875-чи джылда 17 къралны арасында Метрлик конвенцияны юсюнден кесаматха къол салынады. Бу кесаматха къол салыу бла Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу эмда Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы комитети къуралады эмда тёрт джылда бир кере джыйылыучу Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференциягъа тамал салынады. Бу халкъла арасы органла бусагъатдагъы ЁС-ни къурагъандыла. Бу вариантда ЁС 1954-чю джылдагъы 10-чу конференцияда джаратылады, 1954-чю джылдагъы 11-чи конференацияда уа бегитиледи.

2018-чи джылны 16-чы ноябрында Версалдагъы Конгрессни къаласында 26-чы МАГК-ны 26-чы сессиясында ЁС-ни халкъла арасы бирим системасыны белгилеулерини (килограммны, амперни, кельвинни эмда молну) тюрлендириулерин бегитгенди, эмда ЁС-ни кескин материал объектге — халкъла арасы килограммны платина-иридий прототипинден байламны кесгенди (1889-чу джылдан бери болгъан).

Ёлчелеу биримлени системалары

Метрлик системала

Физика уллулукълагъа кёре къауумланнган ёлчелеу биримле

Белгиле

↑ ^1,0 ^1,1 Международный словарь по метрологии: основные и общие понятия и соответствующие термины / Пер. с англ. и фр.. — 2-е изд., испр. — СПб.: НПО «Профессионал», 2010. — Б. 20. — 82 б. — ISBN 978-5-91259-057-3. (Архивйина 2012 шеран 12 ноябрь).
↑ РМГ 29-99. Метрология. Основные термины и определения..
↑ Чертов А. Г. Физические величины (Терминология, определения, обозначения, размерности, единицы). — М.: «Высшая школа», 1990. — Б. 12. — 335 б. — ISBN 5-06-001011-2.
↑ ^4,0 ^4,1 Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации (орус.) Архивная копия от 2 ноябрь 2013 на Wayback Machine Утверждено Постановлением Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879.
↑ «Физикалыкъ уллулукъну бирими неда бирим орнуна физикалыкъ уллулукъну ёлчелеу бирими неда ёлчелеу бирими терминлени хайырландырыргъа болмайды, ёлчелеу, бирим ангыламны юсю бла белгиленеди. Джазылыргъа кереклиси: ампер — токну кючюню бирими, квадрат метр — майданлыкъны бирими эмда былай джазаргъа болмайды: ампер — токну кючюн ёлчелеу бирими, квадрат метр — майданлыкъны ёлчлеу бирими» (Словарь-справочник автора / Сост. Л.А.Гильберг и Л.И.Фрид. — М.: Книга, 1979. — Б. 98–99. — 304 б.).
↑ Аллай талай вариантлыкъ тыш кърал терминологияда да барды. Сёзге, ингилиз тилде unit термин бла бирге unit of measure(ment) термин да хайырландырылады: Are, a metric unit of measurement, equal to 100 square metres (Concise Oxford English Dictionary, 11th edition, 2004).

Литература

Сена Л.А. Единицы физических величин и их размерности. — 2000.
Чертов А.Г. Единицы физических величин. — Москва: Высшая школа, 1977. — 288 б.
Система единиц // Большая Советская энциклопедия (в 30 т.) / А. М. Прохоров (гл. ред.). — 3-е изд. — М.: Сов. энциклопедия, 1976. — Т. XXIII. — Б. 465. — 640 б.

Джибериуле

[Словарь-1] 1,0 ^1,1 Международный словарь по метрологии: основные и общие понятия и соответствующие термины / Пер. с англ. и фр.. — 2-е изд., испр. — СПб.: НПО «Профессионал», 2010. — Б. 20. — 82 б. — ISBN 978-5-91259-057-3. (Архивйина 2012 шеран 12 ноябрь).

[2] РМГ 29-99. Метрология. Основные термины и определения..

[Чертов2-3] Чертов А. Г. Физические величины (Терминология, определения, обозначения, размерности, единицы). — М.: «Высшая школа», 1990. — Б. 12. — 335 б. — ISBN 5-06-001011-2.

[Пост-4] 4,0 ^4,1 Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации (орус.) Архивная копия от 2 ноябрь 2013 на Wayback Machine Утверждено Постановлением Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879.

[5] «Физикалыкъ уллулукъну бирими неда бирим орнуна физикалыкъ уллулукъну ёлчелеу бирими неда ёлчелеу бирими терминлени хайырландырыргъа болмайды, ёлчелеу, бирим ангыламны юсю бла белгиленеди. Джазылыргъа кереклиси: ампер — токну кючюню бирими, квадрат метр — майданлыкъны бирими эмда былай джазаргъа болмайды: ампер — токну кючюн ёлчелеу бирими, квадрат метр — майданлыкъны ёлчлеу бирими» (Словарь-справочник автора / Сост. Л.А.Гильберг и Л.И.Фрид. — М.: Книга, 1979. — Б. 98–99. — 304 б.).

[6] Аллай талай вариантлыкъ тыш кърал терминологияда да барды. Сёзге, ингилиз тилде unit термин бла бирге unit of measure(ment) термин да хайырландырылады: Are, a metric unit of measurement, equal to 100 square metres (Concise Oxford English Dictionary, 11th edition, 2004).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]