Заман
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Заман (магъаналары).
| Заман | |
|---|---|
| Символ | , |
| Ёлчемлик | T |
| Ёлчелеу бирим | |
| ЁС | с |
| СГС | с |
Заман — физикалыкъ эмда психикалыкъ процесслени барыууну шекелиди, тюрлениуню болургъа боллугъуну шартыды[1]. Философияны эмда физиканы баш ангыламларыны бириди, бютеу объектлени бар болууларыны узунлугъуну, аланы шартларыны процесследе алмашыуларыны эмда процесслени кеслерини тюрлениулерини эмда айныуларыны ёлчесиди[2].
Философияда — къайтарылмаз агъымды (къуру бир сюремде барады — озгъан замандан, бусагъат заманны юсю бла боллукъ заманнга)[3].
Метрологияда — физикалыкъ уллулукъду, Халкъла арасы ёлчелеу бирим системаны баш джети уллулугъун бириди (ингил. International System of Quantities, фр. Système International de grandeurs, ISQ)[4], заманны ёлчелеу бирими «секунд» — джети тамал биримден бириди (фр. Le Système International d’Unités, SI, ингил. International System of Units, SI).
Лингвистикада (этим) заман, этимни категорияларыны бириди.
Хайырландырылгъан белгилеуле
тюзетЗаманны белгилер ючюн асламысы бла латин алфавитни t харифи хайырландырылады — чыкъгъаны лат. tempus («заман») неда урум алфавитни τ харифи[5]. Математикалыкъ формулалада кёб заманда дифференциация, дифференциация этилген тюрленнгенни башында нохта бла белгиленеди (юлгюге, Лагражианны формуласында анда — бир халгъа келтирилген координатладыла).
Заманны ёлчелеу биримлери
тюзет| Аты | Баргъаны | Белги / Юлгю |
|---|---|---|
| Гигаджыл | 1 000 000 000 джыл | Кюнню эмда Джерни джашау узунлукълары 4,5 гигаджыл чакълы бир болады — 4,5 миллиард джыл |
| Мингджыллыкъ (Миллениум) | 1000 джыл | Орта ёмюрлени баргъаны — 1 мингджыллыкъ чакълы бир. |
| Ёмюр, джюзджыллыкъ | 100 джыл | |
| Индикт | 15 джыл | |
| Онджыллыкъ | 10 джыл | |
| Джыл | ≈ 365,2425 сутка | Джерни Кюнню тёгерегине бир айланыуу |
| Квартал | 3 ай — джылны 1/4 | |
| Ай | ≈ 3 декада | 28-ден 31 суткагъа дери, асламысы бла 30 сутка хайырланадыла |
| Декада | 10 сутка | |
| Ыйыкъ | 7 сутка | |
| Алты кюнлюк | 6 сутка | |
| Беш кюнлюк | 5 сутка | |
| Сутка | ≈ джылны 1/365,2425 | Джерни кеси осуну тёгерегине бир айланыуу |
| Сагъат | сутканы 1/24 | |
| Минут | сагъатны 1/60 | |
| Секунд | минутну 1/60 | |
| Терция | секундну 1/60 | |
| Сантисекунд | секундну 10−2 | |
| Миллисекунд | секундну 10−3 | Окъну къысха аралыкъда барыуу |
| Микросекунд | секундну 10−6 | |
| Наносекунд | секундну 10−9 | Кристаллны юсюнде вакансияланы диффузиясы |
| Пикосекунд | секундну 10−12 | |
| Фемтосекунд | секундну 10−15 | |
| Аттосекунд | секундну 10−18 | |
| Зептосекунд | секундну 10−21 | Ядролу реакцияланы динамикасы |
| Иоктосекунд | секундну 10−24 | Стабиль болмагъан элементар кесекчиклени тууулары/къуруулары |
Белгиле
тюзет- ↑ Смирнов А. В. Время // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.
- ↑ Матяш, 2007, с. 281
- ↑ А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин. Существует ли «стрела времени?» // Философия науки. — 2003. — № 2(17).
- ↑ Международный словарь по метрологии: основные и общие понятия и соответствующие термины = International vocabulary of metrology — Basic and general concepts and associated terms (VIM) / Пер. с англ. и фр.. — 2-е изд., испр. — СПб.: НПО «Профессионал», 2010. — 82 б. — ISBN 978-5-91259-057-3. (Архивйина 2012 шеран 12 ноябрь).
- ↑ Сена Л. А. Единицы физических величин и их размерности. — М.: Наука, 1977. — С. 284.