ЁС
Ёлчелеу биримлени халкъла арасы системасы, ЁС (SI, фр. Système International d’Unités) — ёлчелеулени халкъла арасы системасыды, метрлик системаны бусагъатдагъы вариантыды. ЁС дунияда эм кёб хайырланнган ёлчелеу бирим системады. Аны тюз джашауда да, илмуда да, техникада да хайырландырадыла. Алай а электродинамикада илму ишлени асламысы Биримлени Гаусс системасы бла хайырланады. Бусагъатда ЁС дунияны къралларыны асламысында баш бирим ёлчелеу системасыды, кеслерини энчи бирим системалары болгъан къраллада (сёз ючюн АБШ) биримлени ангылатыулары ЁС-ни биримлерини юсю бла ангылатыладыла.
Баш билгиле
тюзетЁС XI Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда къабыл этилгенди, аны ызындан келген талай башха конференция эсе уа ЁС-де талай тюрлендириу этгендиле.
ЁС джети баш эмда къуралгъан физикалыкъ уллулукъну биримин белгилейди , аны тышында префиксле да орун аладыла. Биримлени белгилеуде стандарт къысхартыула бла аладан къуралгъан биримлени джазыууну джорукълары бегитилгендиле.
Баш биримле: килограмм, метр, секунд, ампер, кельвин, моль эмда кандела. ЁС-ни ичинде бир бирим башхадан къуралаллыкъ тюлдю.
Къуралгъан биримле баш биримлелден алгебраик ишлеулени эсебинде къураладыла (юлешиу, керелеу). Бир-бир къуралгъан биримлеге ЁС-де энчи атла берилгендиле.
Индекслени биримлени алларына къошаргъа боллукъду, аны магъанасы- биримни белгили бир сау саннга, 10-ну дараджасына къатларгъа неда юлеширге керекди. Сёз ючюн, "кило" индекс миннге къатларгъа кереклисин белгилейди (километр=1000 метр). ЁС-ни индекслерин дагъыда онлукъ индексле ат бла белгилейдиле.
ЁС-ни биримлери
тюзетЁС-ни бирими гитче харифден джазылады, къысхартылыуундан сора нохта салынмайды.
Баш биримле
тюзетУллулугъу | Ёлчелеу бирим | Белгилениую | ||
---|---|---|---|---|
Россияда аты | халкъла арасы аты | Россия | халкъла арасы | |
Узунлукъ | метр | metre (meter) | м | m |
Масса | килограмм | kilogram | кг | kg |
Заман | секунд | second | с | s |
Токну кючю | ампер | ampere | А | A |
Термодинамика температура | кельвин | kelvin | К | K |
Джарыкъны кючю | кандела | candela | кд | cd |
Затны саны | моль | mole | моль | mol |
Къуралгъан биримле
тюзетКъуралгъан биримле баш биримлени юсю бла къатлауну неда юлешиуню болушлугъу бла чыгъарылыргъа боладыла. Бир-бир къуралгъан биримлеге тынч болур ючюн энчи атла берилгендиле, аллай биримлени атларын математика чыгъарыулада джангы къуралгъан биримле къурар ючюн хайырланыргъа боллукъоду.
Къуралгъан биримни белгелеген физика закондан неда ол белгилеген физика уллулукъну юсю бла математика чыгъарыу къуралады. Мисалгъа, терклик - санны заман биримде ётген аралыгъыды; ол себебден теркликни ёлчелеуню бирими - м/с (секундха метр).
Бир-бирледе бир бирим тюрлю-тюрлю джазылыргъа болады, алай а джашауда эм кёб джюрюген эмда физика магъанасына эм бек келишген аты хайырланады. Мисалгъа, кючню моментин белгилеуде Н·м хайырландырыргъа керекди, м·Н неда Дж хайырланмайдыла.
Уллугъу | Ёлчелеу бирими | Белгилениую | Чыгъарыуу | ||
---|---|---|---|---|---|
Россияда аты | халкъла арасы аты | Россия | халкъла арасы | ||
Джассы мюйюш | радиан | radian | рад | rad | м·м−1 = 1 |
Санлы мюйюш | стерадиан | steradian | ср | sr | м²·м−2 = 1 |
Цельсийни¹ шкаласы бла Цельсийни¹ температурасы | Цельсийни градусу | degree Celsius | °C | °C | K |
Фреканс | герц | hertz | Гц | Hz | с−1 |
Кюч | ньютон | newton | Н | N | кг·м/c² |
Энергия | джоуль | joule | Дж | J | Н·м = кг·м²/c² |
Къарыу | ватт | watt | Вт | W | Дж/с = кг·м²/c³ |
Басыу | паскаль | pascal | Па | Pa | Н/м² = кг·м−1·с−2 |
Джарыкъ агъыу | люмен | lumen | лм | lm | кд·ср |
Джарыкъланыу | люкс | lux | лк | lx | лм/м² = кд·ср·м−2 |
Электрика заряд | кулон | coulomb | Кл | C | А·с |
Потенциалланы башхалыгъы | вольт | volt | В | V | Дж/Кл = кг·м²·с−3·А−1 |
Къаршчыланыу | ом | ohm | Ом | Ω | В/А = кг·м²·с−3·А−2 |
Электросыйыныулукъ | фарад | farad | Ф | F | Кл/В = кг−1·м−2·с4·А² |
Магнит агъым | вебер | weber | Вб | Wb | кг·м²·с−2·А−1 |
Магнит индукция | тесла | tesla | Тл | T | Вб/м² = кг·с−2·А−1 |
Индуктивлик | генри | henry | Гн | H | кг·м²·с−2·А−2 |
Электрика ётюулюлюк | сименс | siemens | См | S | Ом−1 = кг−1·м−2·с³А² |
Активлик (радиоактив) | беккерель | becquerel | Бк | Bq | с−1 |
Ионландырыуну таякъланыуну джутулгъан мардасы | грэй | gray | Гр | Gy | Дж/кг = м²/c² |
Ионландырыуну таякъланыуну эффектив мардасы | зиверт | sievert | Зв | Sv | Дж/кг = м²/c² |
Катализаторну активлиги | катал | katal | кат | kat | моль·с−1 |
1. Цельсийни градусу бир кельвиннге тенгди. Кельвин бла Цельсийни шкалалары бири бири бла былай байланыбдыла: °C = K — 273,15
ЁС-ге кирмеген биримле
тюзетЁС-ге кирмеген талай бирим, Мардала бла ауурлукъланы генерал конференциясыны оноуу бла ЁС бла бирге хайырланыргъа боллукъдула.
ёлчелеу бирим | Халкъла арасы аты | Белгилениую | ЁС-де багъасы | |
---|---|---|---|---|
Россия | халкъла арасы | |||
минут | minute | мин | min | 60 с |
сагъат | hour | сгъ | h | 60 мин = 3600 с |
сутка | day | сут | d | 24 ч = 86 400 с |
градус | degree | ° | ° | (π/180) рад |
Мюйюш минут | minute | ′ | ′ | (1/60)° = (π/10 800) |
Мюйюш секунд | second | ″ | ″ | (1/60)′ = (π/648 000) |
литр | litre (liter) | л | l, L | 1/1000 м³ |
тонна | tonne | т | t | 1000 кг |
непер | neper | Нп | Np | |
бел | bel | Б | B | |
Электронвольт | electronvolt | эВ | eV | ≈1,60217733 10-19 Дж |
Атом масса бирим | unified atomic mass unit | а. е. м. | u | ≈1,6605402 10-27 кг |
Астроном бирим | astronomical unit | а. е. | ua | ≈1,49597870691 1011 м |
тенгиз миля | nautical mile | миля | - [1] | 1852 м |
тюйюмчек | knot | уз | 1 тенгиз миля сагъатха = (1852/3600) м/с | |
ар | are | а | a | 10² м² |
гектар | hectare | га | ha | 104 м² |
бар | bar | бар | bar | 105 Па |
ангстрем | ångström | Å | Å | 10−10 м |
барн | barn | б | b | 10−28 м² |
Аны тышындада дагъыда бу биримле хайырланадыла: град, джарыкъны джылы, парсек, диоптрия, киловатт-сагъат, вольт-ампер, вар, ампер-сагъат, карат, текс, гал, секундха бурулуу, минутха бурулуу. процент, промилле, фон, октава, декада кибик логарфма биримлени хайырланыргъада болады. Аны тышында кенг джаыйлгъан заман биримледа хайырланадыла, сёз ючюн, ыйыкъ, ай, джыл, ёмюр.
Къат эмда юлюш биримле
тюзетКъат эмда юлюш биримле стандарт къатлаучуланы эмда ЁС-ни префикслерини биримге неда аны атына къошуу бла къураладыла.
Биримлени белгилеуню джазыу джорукълары
тюзет- Биримлени белгилеуюню тюз шрифт бла джазадыла. Къысхартылыудан сора нохта салмайдыла.
- Белгилеулени сан магъанасындан сора пробел этиб джазадыла, башха тизгиннге кёчюрюрге болмайды . Тизгин башындагъы белгиле болсала пробел салынмайды. Юлгюле: 10 м/с, 15°.
- Сан магъанасы кёнделен сызы бла дробь болса, аны джаякълаб скобкагъа джыядыла, сёз ючюн: (1/60) с-1.
- Уллулукъланы магъаналырны тюппе-тюз болмаса, аланы джаякълаб скобкалагъа джыядыла : (100,0 ± 0,1) кг, 50 г ± 1 г.
- Къуралыугъа къошулгъан биримлени белгилеулерин бир-бирлеринден орта сызда нохта бла айырадыла (Н·м, Па·с), «×» символ бла белгилерге болмайды.
- Белгилеуледе юлешиу белги кибик горизонтал сызны неда кёнделен сызны хайырландырыргъа боллукъду, тюбюнде биримлени чыгъармалары бар эсе ала скобкала бла джаякъланадыла. Тюздю: Вт/(м·К), терсди: Вт/м/К, Вт/м·К.
- Биримлени белгилеген сагъатда дараджалары болгъан (позитив эмда негатив) шекилде джазаргъа болады: Вт·м-2·К-1, А·м². Негатив дараджаланы хайырланнган заманда горизантал неда кёнделен сызны (юлешиуню белгиси) салыргъа болмайды.
- Белгилени хариф ангылатыулар бла бирге джазаргъа болады, сёз ючюн: °/с (секундха градус).
- Биримлени белгилеулери бла толу атларын бирге джазаргъа болмайды. Терсди: км/сагъат, тюздю: км/сгъ.
- Тукъумладан къуралгъан биримлени белгилеую уллу харифден джазылады, ЁС-ни индекслери аллына джазылсада уллу хариф къалады, сёз ючюн: ампер — А, мегапаскаль — МПа, килоньютон — кН, гигагерц — ГГц.
Джибериуле
тюзет- Постановление Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879 Об утверждении положения о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации
- SI brochure Описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов
- ГОСТ 8.417-2002. ЕДИНИЦЫ ВЕЛИЧИН. Введён в действие с 1 сентября 2003 г.
- Тюрлю тюрлю къраллада джюрюген ёлчелеу биримле.
- Импер эмда метрик тюрледнириу
- Калькуляторла.
- Тюрлю-тюрлю системаладагъы биримлени онлайн конвертору
- ёлчелеу биримле
Белгиле
тюзет- ↑ Навигацияда уллу M джазылады. Къара: NOAA Chart 1 — Nautical Chart Symbols, Abbreviations, and Terms., B, p.11.
Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: ёлчелеу система. |