Литр
Литр (л, l, L, ℓ) — толулукъну метрик ёлчем биримиди. Литр ЁС-ге кирмейди, алай а сагъат неда сутка кибик «ЁС-ге кирмеген, алай а ЁС-деги биримле бла хайырланыргъа болгъан бирим» кибик ангылатылады. ЁС-де стандарт толулукъ бирим — кублу метрди (м³)[1].
Литрни уллулугъу
тюзет1901 джылда 3-чю Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференциясында, литр - нормал атмосфера басымда (760 гс.шк.мм) эмда сууну эм уллу тыкълыгъында температурасы (3,98 °C) болгъан 1 кг кирсиз сууду. Алай бла 1 литрни толулугъу 1,000028 дм³ болады.
1964 джылда 12-чи Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференциясы бу ангылатыуну тюрлендириб, 1 литр бир кублу дециметрге тенг болургъа керекди деген бегимни алады: 1 л = 1 дм³.
Аты бла белгилеуюню джаратылгъаны
тюзетТарихден «литр» сёз бусагъатдагъы литрни 0,831018 тенг эски француз толулукъ бирим «литрондан» (французча — litron) чыкъгъанды, ол сёзню тамалы уа урум-латин тамыр «litra».
Литрни белгиси гитчие «л» харифди (Эресейде), гитче латин «l» хариф (Европада) неда уллу «L» (АБШ, Австралия эм Джангы Зеландия)[2]. Гитче латин «l» харифни «1» цифра бла аджаштырыргъа тынч болгъаны себебли талай миллет метрология организция, литрни белгисин къуру уллу хариф («L») болурун излегендиле[3]. Аны ючюн болмагъан адам — Клод Эмиль Жан-Батист Литр огъунакъ джаратылгъанды, литр деген сёз аны тукъумундан келгенди дерча (дуния джорукълагъа кёре энчи атладан къуралгъан ёлчем биримле къуру уллу харифле бла белгиленедиле), алай а бу алдауукъ дженгил белгили болгъанды.
1 цифрадан айры болур ючюн бир-бирледе ℓ символда хайырланады (U+2113, script small L).
Литр бла байламлы тарихде болгъанла
тюзет- 1793 джылда Францияда литр Республикан конвент бла къабыл этилиб, джангы «Республикан ёлчем биримлени» бири болуб джюрютюлюб башлагъанды, кесиде бир кублу дециметрге тенг болгъанды.
- 1879 джылда Мардала бла ауурлукъланы Халкъла арасы Комитети литрни бир кублу дециметрге тенг болгъанын къабыл этгенди, эмда аннга официал «l» символну бегитгенди.
- 1901 джыл ючюнчю мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференция литр нормал атмосфера басымда (760 гс.шк.мм) эмда сууну эм уллу тыкълыгъында температурасы (3,98 °C) болгъан 1 кг кирсиз сууду. Алай бла 1 литрни толулугъу 1,000028 дм³ болгъанды.
- 1964 джылда мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда литр джангыдан бир кублу дециметрге (1 дм³) тенгди деген бегим алыннганды[4].
- 1979 джыл оналтынчы мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда, литрни белгилеуде уллу латин «L» хайырланыугъа эркинлик берилгенди. Келгенде белгиледен бирин къоюб, бютеулейда бир белгиге кёчерге керек болгъанын билдирилгенди. Алай а андан арысында бу бегим унутулгъанды[5].
Башха биримле бла илишкилери эмда къатлылары
тюзет1 л = 10−3 м³ = 1 дм³ (кублу дециметр) = 10³ см³ (кублу сантиметр)
Литрден къуралгъан биримле — сантилитр (cl, Эресейде хайырланмагъанды), миллилитр (мл, ml), микролитр, декалитр (дал, dal) эмда гектолитр (ГЛ).
1 мл = 10−3 л = 10−6 м³ = 1 см³
1 дал = 10 л = 10−2 м³
1 гектолитр = 100 л
Метрик болмагъан биримле
тюзет| Метрик |
Джууукъ магъанасы |
Метрик болмагъан |
Мардала системасы |
Метрик болмагъан |
Метрик эквиваленти |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 л | ≈ 0.87987699 | кварта | Ингилиз | 1 кварта | ≡ 1.1365225 л |
| 1 л | ≈ 1.056688 | кварта амер. | Американ | 1 кварта амер. | ≡ 0.946352946 л |
| 1 л | ≈ 1.75975326 | пинта | Ингилиз | 1 пинта | ≡ 0.56826125 л |
| 1 л | ≈ 2.11337641 | амер. пинта | Американ | 1 амер. пинта | ≡ 0.473176473 л |
| 1 л | ≈ 0.21997 | галлон | Ингилиз | 1 галлон | ≡ 4.54609 л |
| 1 л | ≈ 0.0353146667 | кублу фут | 1 кублу фут | ≡ 28.316846592 л | |
| 1 л | ≈ 61.0237441 | кублу дюйм | 1 кублу дюйм | ≡ 0.01638706 л | |
| 1 л | ≈ 33.8140 | амер. унция | Американ | 1 амер. унция | ≡ 29.5735295625 мл |
| 1 л | ≈ 35.1950 | унция | Ингилиз | 1 унция | ≡ 28.4130625 мл |
Белгиле
тюзет- ↑ Bureau International des Poids et Mesures, 2006, p. 124. («Days» and «hours» are examples of other non-SI units that SI accepts.)
- ↑ Bureau International des Poids et Mesures, 2006, p. 124. («Days» and «hours» are examples of other non-SI units that SI accepts.)
- ↑ The Metric Conversion Act of 1985 gives the Secretary of Commerce of the US the responsibility of interpreting or modifying the SI for use in the US. The Secretary of Commerce delegated this authority to the Director of the National Institute of Standards and Technology (NIST) (Turner, 2008). In 2008, the NIST published the US version (Taylor and Thompson, 2008a) of the English text of the eighth edition of the Bureau International des Poids et Mesures (BIPM) publication Le Système International d’ Unités (SI) (BIPM, 2006). In the NIST publication, the spellings "meter, " "liter, " and «deka» are used rather than «metre», «litre», and «deca» as in the original BIPM English text (Taylor and Thompson, 2008a, p. iii). The Director of the NIST officially recognized this publication, together with Taylor and Thompson (2008b), as the «legal interpretation» of the SI for the United States (Turner, 2008)
- ↑ NIST, 2000
- ↑ Bureau International des Poids et Mesures, 2006