Папуа — Джангы Гвинея
Па́пуа — Джангы Гвине́я (ингил. Papua New Guinea [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), ток-писин Papua Niugini, хири-моту Papua Niu Gini), официал аты — Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я (ингил. Independent State of Papua New Guinea, ток-писин Independen Stet bilong Papua Niugini, хири-моту Independen Stet bilong Papua Niu Gini), — Океанияда, Шош океанны къыбыла-кюнбатыш кесегинде, Джангы Гвинеяны айрымканны кюнчыгъыш джанында, Бисмарк архтипелаг бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал.
Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я
ингил. Independent State of Papua New Guinea
ток-писин Independen Stet bilong Papua Niugini
хири-моту Independen Stet bilong Papua Niu Gini
 Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы |
 Папуа — Джангы Гвинеяны гербы |
| Девиз | Unity in diversity («Бирлик кёб тюрлюлюкте») |
|---|---|
| Гимн | O Arise, All You Sons |
| Оноу формасы | Конституциялы монархия |
|---|---|
| Король | III Чарльз |
| Генерал-губернатор | Боб Дадае |
| Биринчи-министр | Джеймс Марапе |
| Тил(лер)и | ингилиз тил, ток-писин тил и хири-моту тил |
| Ара шахары | Порт-Морсби |
| Уллу шахар(лар)ы | Порт-Морсби, Лаэ |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 462 840 км2 (дунияда 54) |
| Сууну юсю | 2 % |
| Сагъат бёлгеси | UTC +10, +11, |
| Эркинлиги | Австралиядан |
|---|---|
| 16 сентябрда 1975 джилда |
| Бютеу халкъы (2021) | 11 781 559 адам (дунияда 83) |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 25,45 адам/км2 |
| БИП (номинал) (2019) | $ 24,809 млрд доллар (103) |
|---|---|
| БИП (ном.) адам башына (2019) | $ 2884 доллар (135) |
| ААИ (2022) | 0.568 (орта) (154) |
| Валютасы | кина (PGK) |
| ISO 3166-1 коду | PG |
|---|---|
| Домен(лер)и | .pg |
| Телефон коду | +675 |
Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.[1]
Ара шахары - Порт-Морсби.[2] 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды.
Географиясы
тюзетПапуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея Индонезия бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда Микронезины Федератив Штатлары бла, къыбылада Австралия бла, къыбылада-кюнчыгъышда Соломонну Айрымканлары, кюнчыгъышда Науру бла чеклешеди.
Папуа — Джангы Гвинеяны Арафур, Коралл, Соломонну бла Джангыгвинея тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны Торрес ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км.
Рельеф
тюзетДжангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. Вильгельм тау (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.[3]
Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла.
Гидрологиясы
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб.
Климаты
тюзетКъралны территориясында тропик климаты барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады.
Флора бла Фауна
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан араукария теректен.
Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.[4]
Тарихи
тюзетЭрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу Жоржи ди Менезиш 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу Иньиго Ортис де Ретес 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб.
Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла.
Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада.
1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) Британ империяны колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди.
1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. Биринчи дуния къазауатан сора 1920 джилда Миллетлени Лигасы аны Австралиягъа мандат территория этиб берди.
1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады.
.jpg)
1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея Бирлешген Миллетлени Организациясына кирди. 1988—1997 джиллада Бугенвиль айрымканда Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.[5]
Политика структурасы
тюзетПапуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король III Чарльз. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - Боб Дадае).
Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга.
Халкъы
тюзетАдам саны
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа.
Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла.
Тиллери
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи).
Дин
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 муслиман джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.[6]
Шахарлары
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяны эм уллу шахарлары списоку.
| Аты | Ингилиз аты | Адам саны (2019) | Региону |
|---|---|---|---|
| Порт-Морсби | Port Moresby | 283733 | Папуа |
| Лаэ | Lae | 76255 | Момасе |
| Менди | Mendi | 26252 | Хайлендс |
| Попондетта | Popondetta | 28198 | Папуа |
| Маунт-Хаген | Mount Hagen | 33623 | Хайлендс |
| Арава | Arawa | 40266 | Бугенвиль |
| Маданг | Madang | 27419 | Момасе |
| Кокопо | Kokopo | 26273 | Айлендс |
| Кимбе | Kimbe | 18847 | Айлендс |
| Булоло | Bulolo | 16042 | Момасе |
| Вевак | Wewak | 18230 | Момасе |
| Горока | Goroka | 18503 | Хайлендс |
Экономикасы
тюзетПапуа — Джангы Гвинея табигъат къайнакъла бла байды алая кёб юсю халкъы джарлылыкъ чекинден энишге джайшайды.
85% бютеу ишлегенледен эл мюлкнюде ишлейдиле. Эл мюлкню баш чыгъаргъан культурала: кофе, джау, какао, копра, чай, каучук бла шекер. 2021 джилда Папуа — Джангы Гвинея 3 мл. тонн пальма джауну чыгъаргъан (дуньяда 7-чи чыгъаргъаныучу), 1,8 млн тонн кокосну (дуньяда 7-чи чыгъаргъаныучу), 1,3 млн тонн бананны, 699 минг тонн бататны (дуньяда 17-чи чыгъаргъаныучу), 42 минг тонн кофени, 42 минг тонн какаоаны (дуньяда 11-чи чыгъаргъаныучу)[7], 5,5 минг тонн чайны.
99% чабакъ продукцияны экспорту - тунецты (дуньяны 14% тунецны табдырыб туруучу).
Джерден чыкъгъан магъаданла: багъыр, алтын бла нефть - 72% къралны экспорту къуралады.
2022 джилда бютеу электро системаны кючлюгю 582 МВт болду. Аныда 39,7% суу энергетика берди, 37,4% дизель станциала бердиле.[8]
Папуа — Джангы Гвинеяны номинал БИП 2019 джилда - 24 809 млд доллар болгъанды. Адам башина номинал БИП - 2884 доллар.
Кърал ачханы аты - кина. Бир кина 100 тойядан къуралады.
Маданияты
тюзетБелгиле
тюзет- ↑ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.
- ↑ Папуа — Джангы Гвинея
- ↑ Вильгельм тау
- ↑ Джангы Гвинеяны джаныуарлары.
- ↑ Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия
- ↑ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea
- ↑ Какаоаны чыгъаргъаныучу къралла
- ↑ Папуа-Джангы Гвинеяны энергетика системаны кёчюу