Папуа — Джангы Гвинея
Па́пуа — Джангы Гвине́я (ингил. Papua New Guinea [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), ток-писин Papua Niugini, хири-моту Papua Niu Gini), официал аты — Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я (ингил. Independent State of Papua New Guinea, ток-писин Independen Stet bilong Papua Niugini, хири-моту Independen Stet bilong Papua Niu Gini), — Океанияда, Шош океанны къыбыла-кюнбатыш кесегинде, Джангы Гвинеяны айрымканны кюнчыгъыш джанында, Бисмарк архтипелаг бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал.
Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я
ингил. Independent State of Papua New Guinea
ток-писин Independen Stet bilong Papua Niugini
хири-моту Independen Stet bilong Papua Niu Gini
 Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы |
 Папуа — Джангы Гвинеяны гербы |
| Девиз | Unity in diversity («Бирлик кёб тюрлюлюкте») |
|---|---|
| Гимн | O Arise, All You Sons |
| Оноу формасы | Конституциялы монархия |
|---|---|
| Король | III Чарльз |
| Генерал-губернатор | Боб Дадае |
| Биринчи-министр | Джеймс Марапе |
| Тил(лер)и | ингилиз тил, ток-писин тил и хири-моту тил |
| Ара шахары | Порт-Морсби |
| Уллу шахар(лар)ы | Порт-Морсби, Лаэ |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 462 840 км2 (дунияда 54) |
| Сууну юсю | 2 % |
| Сагъат бёлгеси | UTC +10, +11, |
| Эркинлиги | Австралиядан |
|---|---|
| 16 сентябрда 1975 джилда |
| Бютеу халкъы (2021) | 11 781 559 адам (дунияда 83) |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 25,45 адам/км2 |
| БИП (номинал) (2019) | $ 24,809 млрд доллар (103) |
|---|---|
| БИП (ном.) адам башына (2019) | $ 2884 доллар (135) |
| ААИ (2022) | 0.568 (орта) (154) |
| Валютасы | кина (PGK) |
| ISO 3166-1 коду | PG |
|---|---|
| Домен(лер)и | .pg |
| Телефон коду | +675 |
Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.[1]
Ара шахары - Порт-Морсби.[2] 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды.
Географиясы
тюзетПапуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея Индонезия бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда Микронезины Федератив Штатлары бла, къыбылада Австралия бла, къыбылада-кюнчыгъышда Соломонну Айрымканлары, кюнчыгъышда Науру бла чеклешеди.
Папуа — Джангы Гвинеяны Арафур, Коралл, Соломонну бла Джангыгвинея тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны Торрес ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км.
Рельеф
тюзетДжангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. Вильгельм тау (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.[3]
Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла.
Гидрологиясы
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб.
Климаты
тюзетКъралны территориясында тропик климаты барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады.
Флора бла Фауна
тюзетПапуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан араукария теректен.
Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.[4]
Тарихи
тюзетЭрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасала бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу Жоржи ди Менезиш 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу Иньиго Ортис де Ретес 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб.
Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла.
Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада.
1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) Британ империяны колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди.
1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. Биринчи дуния къазауатан сора 1920 джилда Миллетлени Лигасы аны Австралиягъа мандат территория этиб берди.
1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады.
1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоупраленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея Бирлешген Миллетлени Организациясына кирди.
1988—1997 джиллада Бугенвиль айрымканда Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.[5]
Политика структурасы
тюзетПапуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король III Чарльз.