Латин алфавит
Герман, роман эмда башха кёб тилни джазма системасы болгъан бусагъатдагъы латин алфавит 26 харифден къуралады. Тюрлю-тюрлю тилледе харифлени башха атлары барды. Таблицада Россияда джюрюген атла бериледи, ала француз тилде адетдеча бериледиле.
| Типи: | консонант-вокал |
| Тилле: | Аллында латин тил, кечирек дунияны асламында хайырланады |
| Территориясы: | Аллында Италия, артданы бютеу Кюнбатыш Европа, Америка, Австралия бла Океания |
| Джазылгъаны: | солдан онгнга |
| Белгилени саны: | 26 |
| Къуралгъан датасы: | б. э. д. ~ 700 дж. |
| Къуралгъан джери: | Италия
|
| Кёзюую: | б. э. д. ~ 700 дж. — бусагъатха дери |
| Джууукълары: | Кириллица Копт алфавит Эрмен Тамгъала |
| ISO 15924: | Latn |
 | |
тюрлендириу  |
|
| Латин хариф | Харифни аты | Латин хариф | Харифни аты | |
|---|---|---|---|---|
| A a | а | N n | эн | |
| B b | бэ | O o | о | |
| C c | це | P p | пэ | |
| D d | дэ | Q q | ку | |
| E e | е, э | R r | эр | |
| F f | эф | S s | эс | |
| G g | же, гэ | T t | тэ | |
| H h | аш | U u | у | |
| I i | и | V v | вэ | |
| J j | йот | W w | дубль-вэ | |
| K k | ка | X x | икс | |
| L l | эль | Y y | игрек | |
| M m | эм | Z z | зет |
Латин алфавитни тамалында джазманы балтий, герман, роман эмда кельт къауумланы тиллери хайырландырадыла, аны тышында башха къауумланы тиллери да хайырланадыла: бютеу кюнбатыш эмда къыбыла-славян тиллени бир къаууму, бир-бир фин-угор эм тюрк тилле, албан бла вьетнам тилле.
Тарихи
тюзетЛатин алфавит этруск алфавитден къуралгъанды, ол а уа кюнбатыш (къыбыла-италий) грек алфавитден къуралгъанды. Латин алфавит энчи б. э. д. VII ёмюрде бола башлагъанды, эм аллында 21 харифи болгъанды:
A B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V X
Z хариф алфавитден б. э. д. 312 джылда къоратылгъанды (кечирек орнуна салыннганды). С хариф [k] бла [g] тауушланы белгилегенди; б. э. д. 234 джылда энчи G хариф, С харифге кёнделен сызчыкъ салыныб къуралгъанды. Б. э. д. I ёмюрде грек тилден кёлген сёзлени джазар ючюн Y бла Z харифле къошуладыла. Бу тюрлениулени эсебинде латин алфавит 23 харифи бла классика шекилин алады:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
Император Клавдий джетишимсиз латин алфавитге [oe] тауушну къошаргъа кюрешеди (Phoebus сёздеча), [ps/bs] (грек тилдеча), эмда [v] — [u] харифден айры болуб (классика латин алфавитде V U бла V тауушланы белгилегенди). Клавдийни ёлюмюнден сора «Клавдийни харифлери» унутулгъандыла.
Джангы заманда I бла V харифледе тюрлениу болгъанды (I/J бла U/V), аны тышында VV диграф энчи хариф халгъа келгенди. Аны бла алфавит 26 харифи бла бюгюннгю шекилин алгъанды:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Алай а латин тилни алфавитини юсюнден сёлешинсе W хариф къошулмай къалады, аны бла латин алфавит 25 харифге тюшеди.
Орта ёмюрледе скандинав эмда ингилиз алфавитледе тамгъа хариф þ хайырланнганды (аты: thorn), ол th харифни белгилегенди (бусагъатдагъы ингилиз the), алай а кечирек хайырланыудан чыкъгъанды. Бусагъатда thorn хариф къуру исланд алфавитде джюрюйдю.
Бусагъатдагъы латин алфавитледеги башха къошакъ белгиле тамалдагъы 26 харифге диакрит белги къошулуб неда лигатура шекилде къуралады (немец хариф ß, S бла Z харифлени готика лигатурасындан къуралгъанды).
Буруннгу римчиле харфилени къуру уллу формаларын хайырландыргъандыла; бусагъатдагъы гитче харифле антика бла орта ёмюрлени чегинде къуралгъандыла; бусагъатдагъы шекилде харифле б. э. 800 джылында къуралгъандыла (каролинг минускул)
Харифлени модификациялары
тюзетЛатин харифлени хайырланнган тиллеге классика алфавитни харифлери джетишмейдиле, ол себебден ала тюрлю-тюрлю диакритика белгилени, лигатураланы эмда башха тюрлю модификацияланы хайырланадыла. Юлгюге:
Ā Ă Â Ä Å Ą Æ Ç Ð Ē Ę Ğ Ģ Î Ķ Ł Ñ Ö Ő Ó Ø Œ ß Ş Ţ Ū Ŭ Ž Ź Ż
Къарачай-малкъар тил да тарихини бир заманында (Къарачайда 1924—1939, Малкъарда 1924—1938) латин алфавитни хайырланнганды:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | I i | J j | K k | Q q | L l | M m | N n |
| N̡ n̡ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
| Ь ь | U u | V v | Y y | X x | Z z | Ƶ ƶ |
Латин алфавит — халкъла арасы алфавит
тюзет
Бусагъатда латин алфавитни Дунияны адамларыны асламысы таныйды, бу алфавитни школлада тышкърал тиллени дерслеринде болмаса, математиканы дерслеринде юрениледи (латин алфавит ана алфавити болгъан тиллени айтмай къояйыкъ), ол себебден бу алфавит де-факто «халкъла арасы байламланы» алфавити дерге боллукъду. Латин алфавитде джасалгъан тиллени асламысы къуралгъанды — эсперанто, интерлингва, идо эмда башхала.
Латин болмагъан джазмалы тилледе латиница бла джазылгъан система болуучанды. Бир-бир къраллада латиница бла болуш джазма стандартланнганды эмда школлада окъутулады (сёз ючюн, Къытайда, Японияда).
Бир-бирде латиница бла джазыу, техника табсызлыкъла себебли керек болады: халкъла арасы телеграммала къачанда латиница бла джазылгъандыла; электрон почтада эмда веб-форумлада латин алфавитде джазылгъаннга кёб тюберге боллукъду.
Джибериуле
тюзет
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Латин алфавит.
|