Къарачай
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Къарачай (магъаналары).Къарачай — Уллу Кавказны шимал кесегинде орналгъан, къарачайлыланы миллет болуб къуралгъан эмда джашагъан джерлериди. Бусагъат заманда Къарачай — Россия Федерацияны субъекти болгъан Къарачай-Черкес Республиканы кесегиди.
Тарихи
тюзет
Къарачайны территориясы, бизни эраны биринчи мингджыллыгъыны ахырында аланланы къралына киргенди, ол кёзюуден бир къауум архитектура эсгертмеле сакъланнгандыла: Зеленчук, Сынты, Чууна клисала, буруннгу шахар орунла. XIX ёмюрню биринчи джарымындан башлаб (1828 джылдан орус-тюрк Адрианополь мамырлыкъгъа кёре) бусагъатдагъы Къарачай-Черкесияны территориясы Россияны къурамына Къобан областны Баталпашинск бёлгеси кибик киргенди.
1918 джылдан Къарачайда совет власть бегигенди. 1918 джылны 1-чи апрелинден башлаб Къарачай, Къобан Совет Республиканы кесеги болгъанды, 1918 джылны 28-чи майындан — Къобан-Черномор Совет Республиканы кесеги, 1918 джылны 5-чи июлундан декабрына дери — Шимал-Кавказ Совет Республиканы кесеги, 1921 джылны 20-чы январындан — Тау Автоном Совет Социалист Республиканы кесеги, 1922 джылны 12 январындан — Къыбыла-Кюнчыгъыш (1924 джылдан — Шимал-Кавказ) крайны къурмындагъы Къарачай-Черкес автоном областны кесеги болгъанды.
1926 джылны 26-чы апрелинден ВЦИК-ни (Бютеуроссия Ара Толтуруучу Комитетни) бегими бла Къарачай-Черкес автоном область бёлюнюб, Ставрополь крайны къурамында Къарачай автоном область къуралгъанды, аны ара шахары этилиб Микоян-Шахарны тамалы салыннганды.
СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1943 джылны 12-чи октябрында Къарачай автоном область къурутулгъанды, къарачайлыла уа — бютеу барысы да фашистлени болушчулары баямланнгандыла эмда 1943 джылны 2-чи ноябрында Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгендиле. Къарачайны къыбыла кесеги Клухор район деген ат бла Гюрджюге берилгенди, кёбюсю уа Ставрополь крайгъа къошулуннганды.
Къарачайлыланы реабилитациясы бла эмда джуртларына къайтыргъа эркинлик берилиу бла байламлы 1957 джылны 9-чу январында Ставрополь крайны къурамында Къарачай бла Черкес областланы 1943 джылдагъы чеклеринде Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды.
1990 джылны 30 ноябрында Къарачай-Черкес автоном область, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъанды эмда РСФСР-ни къурамында Къарачай-Черкес Совет Социалист Республика (КъЧССР) баямланганды, бу болум, РСФСР-ни Баш Советини 1991 джылны 3 июлундан бегими бла къабыл этилгенди.
1989 джылны октябрында бла 1990 джылны июнунда «Джамагъат» деген къарачай миллет къозгъалыу джыйгъан Къарачайны халкъларыны джыйылыулары, Къарачайны энчи автономиясын ызына къатарыуну юсюнден сорууну РСФСР-ни тамадаларына бергендиле.
1990 джылны 18-чи ноябрында ётген бютеу дараджалы къарачай депутатланы джыйылыуунда РСФСР-ни къурамындагъы Къарачай Совет Социалист Республика[1] баямланнганды, алай бу РСФСР-ни тамадаларыны джанындан танылмагъанды.
1991 джылны 13-чю июлунда ётген къарачай депутатланы джыйылыуунда РСФСР-ни къурамында энчи къраллыкъны — Къарачай Республиканы — къурар оноу джангыдан бегитилгенди[1], бу РСФСР-ни тамадаларыны джанындан энтда танылмагъанды. Къарачай Республика, Къарачайны бютеу дараджалы депутатларыны джыйылыуунда 17 октябрь 1991 джыл дагъыда баямланнганды.
1991 джылны 17-чи ноябрында «Джамагъат» миллет къозгъалыуну кёб кюн баргъан митингинде эм Къарачай-Черкесияны Баш Советини 3-чю декабрындан бегиминде федерал оноучуланы джангыдан Къарачай Республиканы таныргъа соргъандыла.
1992 джылны январында Эресейни Президенти Б. Н. Ельцин РСФСР-ни Баш Советине къараргъа «Россия Федерацияны къурамында Къарачай автоном область бла Черкес автоном областны орунларына салыуну юсюнден» законну проектин бергенди.
1992 джылны 28-чи мартында ётген референдумда Къарачай-Черкесияны халкъыны кёбюсю бёлюнюуге къаршчы чёб атханындан сора Къарачай, Къарачай-Черкесияны къурамында къалгъанды.
Белгиле
тюзетДжибериуле
тюзет- Къарачай-Черкесия hrono.ru сайтда(орус.)
- Смирнова Я. С. Карачаево-Черкесия: этнополитическая и этнокультурная ситуация // Исследования по прикладной и неотложной этнологии. — ИЭА РАН, 1992. — № 48.(орус.)