Алфавит

Алфавит (грек. ἀλφάβητος, грек. ἄλφα бла грек. βῆτα — грек алфавитни аллындагъы эки харифини аты^[1])

Джазманы фонетика шекилиди, эмда белгилери стандарт алфавит джорукъ бла тизилгендиле. Алфавитде айры белгиле - харифле - тилни айры фонемаларын белгилейдиле. Алфавитни башха джазмаладан башхалыгъыда буду (пикторгаф джазма - белгиле ангыламланы белгилейдиле, морфем джазма, логографиялыкъ джазмалада морфемала неда энчи сёзле. Талай тюрлюсюн айырадыла:
- Консонант-вокал алфавитле — харифле тунакы эмда ачыкъ тауушланыда белгилейдиле;
- Консонант алфавитле — харифле къуру тунакы тауушланы белгилейдиле, ачыкъла диакратика белгилени болушлугъу бла айры бир система бла белгиленедиле;
- Белме алфавитле — харифле сау бёлмелени белгилейдиле;

Хар фонемегъа кесини белгисин хайырланыу, белгилени санларын азайтыб, джазманы тынч этерге себеб болады.

Тиллени бир-бирлеринден фонетика системаларыны къыйын болуу, алфавитлени да ёлчелмерини тюрлю-тюрлю этеди. Гиннесни рекордларыны китабына кёре эм кёб хариф кхмер тилни алфавитинде барды - 72, эм аз а уа — 11 (а, b, е, g, i, k, о, р, r, t, u) — Бугенвиль айрымкандагъы ротокас тилни алфавитиндеди (Папуа Джангы Гвинея). Эм эски харифге «о» саналады, бу шекили бла ол биринчи финикий алфавитде чыкъгъанды (б. э. д. 1300 джыл чакълы бир).

Тарихи

Алфавитни принципи биринчи семит халкъладан чыкъгъанды. Бизни эрагъа дери 3-чю минг джылны ортасында Эбла шахарда джазмачыла (бусагъатдагъы Тель-Мардих, Шимал Сирия) чекич джазманы тамалгъа алыб шумер тилге хайырландырыр ючюн белгилени тунакыланы бирча болгъаны бла бирге башха-башха ачыкълагъа кёре тизгендиле: ma, mi, mu (семит тилде юч ачыкъ барды - a, i, u). Чекич джазма бла мисир джаманы хайырландырыб семитле б. э. д. 2-чи мингджыллыкъны биринчи кесегинде биринчи консонант-бёлме джамзаны къурайдыла..

Джазма белгилеге ачыкъланы белгилери къошулгъаны бла, фонемаланы джазма белгисини системасы -алфавит къурагъаннга санаргъа боллукъду.

Эм эскиге Угарит шахар-къралны алфавити саналады, б. э. д. 2-чи мингджыллыкъны джарымындан бери белгилиди. Бу алфавитде белгилени тизилиую башха кюнбатыш-семит алфавитленикиндечады: в финикий, буруннгу-чууут алфавитледе кибик. Финикиячыла Джерларасы тенгизни кюнчыгъыш джагъасында джашагъандыла, эмда дуниягъа белгили тенгизчиле болгъандыла эмда Джерларасыны къраллары бла сатыу-алыуну тири бардыргъандыла.

Финикий алфавитден грек эмда арамей алфавитледа къуралгъандыла, ала уа бусагъатдагъы алфавитлени асламымыны тамалы болгъанды дерге боллукъду.

Харифлени атлары

Бютеу белгили алфавитледе хар харифни кесини аты барды. Ол атла башха тил хайырланыб башласада къалыб кетиучендиле. Харифлени атлары асламысы бла ол тауушдан башланнган сёзледен къуралгъандыла («алеф» ‘бугъа’, «бет» ‘юй’ и т. п.).

Сан магъанасы

Буруннгу алфавитлени белгилери, сёз ючюн угарит алфавит, санны белгилер ючюн хайырланмагъандыла. Алай а кечирек, кюнчыгъыш-семит алфавитледе эмда грек алфавитде тизимде биринчи хариф, нолдан сора келген санны белгилленди [сёз ючюн, грек a (альфа)] бирни белгилегенди, экинчи хариф - экини («β» - 2) ... Бу принцип грек алфавитден джаратылгъан,кёб системалада кечге дери сакъланнганды, сёз ючюн, буруннгу орус алфавитде.

Алфавитлени тюрлюлери

Алфавитлени къурагъанла бла къуралгъан заманы

Эрмен алфавит — Месроп Маштоц, 406 дж.
Кирилица — Кирилл бла Мефодий, 863 дж.
Буруннгу Пермь алфавит — Стефан Пермский, 1372 г.
Корей алфавит — Чосон Уллу Седжон, 1444 дж.
Вьетнам алфавит- Александр де Род, ок. 1624 дж.

Белгиле

↑ Къарачай-малкъар тилде алфавит сёз ортагрек (бусагъатдагъы тил бла келишеди) тилде Βήτα — [вита] харифни айтылгъаныча къуралгъанды, башха тилледе уа буруннгу грек айтылыуу — [бета] — алфабет хайырланады.

Джибериуле

Литература

Гамкрелидзе Т. В. Происхождение и типология алфавитной системы письма // Вопросы языкознания. 1988. № 5-6.
Дирингер Д. Алфавит. М., 1963.
Йейтс Фрэнсис. Ренессансные «Наглядные алфавиты» // Йейтс Фр. Искусство памяти. СПб, 1997
Лундин А. Г. О происхождении алфавита // Вестник древней истории. 1982. № 2.
The World’s Writing Systems / Eds. Daniels P.T., Bright W. N.Y., 1996.
Алфавит // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

[1] Къарачай-малкъар тилде алфавит сёз ортагрек (бусагъатдагъы тил бла келишеди) тилде Βήτα — [вита] харифни айтылгъаныча къуралгъанды, башха тилледе уа буруннгу грек айтылыуу — [бета] — алфабет хайырланады.

[1]