Къабарты-Малкъар

Координатла: 43°35′ N 43°24′ E / 43.583333° N 43.4° E ^(G) ^(O)43.583333, 43.4


Къабарты-Малкъар Республика

Россейни картасында Къабарты-Малкъар Республика
Административ билгиле
Къралы	Россей
Статусу	Республика
Ара шахары	Нальчик
Башха шахарлары	Прохладный, Бахсан, Нарткъала
Башчысы	Казбек Коков
Правительствону башчысы	Мусукланы Алий
Къуралыууну датасы	1-чи сентябрь 1920 дж
Официал сайты	www.kbr.ru
География билгиле
Майданы	12 470 км²
Демография билгиле
Халкъы	▲905 464^[1] адам (2024)
Басыннганы	72,61 адам/км²
Тил(лер)и	къабарты-черкес, къарачай-малкъар, орус
Миллет къурамы	къабарты-черкеслиле, къарачай-малкъарлыла, оруслула

Къабарты-Малкъар Республика (орус. Кабардино-Балкарская Республика, къаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) — Россей Федерацияны къурамында республикады. Шимал-Кавказ Федерал бёлгеге киреди. 1922 джылны 1-чи сентябрында къуралгъанды. Ара шахары Нальчикди.

Чеклери

Шималда Ставрополь край бла, къыбылада Шимал Тегей эмда Гюрджю бла, кюнбатышда Къарачай-Черкесия бла чеклешеди.

Географиясы

Россияны банкыны эскериу ачхасыны реверси

Республика асламысы бла Шимал Кавказны тауларында орналыбды, шимал кесеги тюздеди.

Къыбыласында Уллу Кавказны тёрт тау тизими созулубдула — Мел, Къаялы, Къабыргъа эмда Баш (неда Сууайыргъан) тау тизимле

Эм мийик нохтасы: Минги Тау (5 642 м)
Шималдан къыбылагъа эм узун джери: 167 км;
Кюнчыгъышдан кюнбатышха эм узун джери: 123 км.

Климаты

Климаты континетлиди. Январны орта температусрасы −4С башлаб (тюзледе) −12С дериди (таулада), июлда уа +23С башлаб +4С дери. Джылда джауумла 500—2000 мм.

Экосистемасы

Тюзлеринде къара топуракъла эмда къаралдым-каштан топуракъла, тауланы къабыргъаларында — тау-джайлыкъ топуракъла джайылгъандыла.

Республиканы территориясыны 1/10 чегетди. Суу джагъалада — чапыракълы чегетле. 800—1600 м мийикликде — кенг-чапыракълы чегетле (асламысы бла чынар чегетле), 2200 м дери — зыгыт (асламысы бла нарат). 2000—2400 м мийикликледе субальпий джайлыкъла . 2400 м мийикликде — альпий джайлыкъла джайылгъандыла.

Сютичиучюледен барс, шакал, бёрю, къара айю, къундуз, джур, къабан, кавказ къашха эчки, джугъутур джайылгъанды. Къанатлыланы ичинде эм бек джайылгъан — сарычыпчыкъ, джаз тауукъ эмда бёденеди.

Къабарты-Малкъарны территориясында «Минги тау тийреси» миллет парк , Къабарты-Малкъар мийик тау заповедник орналгъандыла^[2].

Суулары

Терк (623 км)
Балыкъ (216 км)
Черек (131 км)
Чегем (102 км)
Аргудан
Басхан (173 км)

Кёллери

Кёк кёлле
Тамбий кёл

Бешминглик тёппеле

Тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къабарты-Малкъарны тарихи.

Кавказны 1213 джылгъы картасы

1922 джыда Къабарты-Малкъар автоном область къуралады, 1936 джыл статусу АССР-ге дери чыгъарылады.

Уллу Ата Джурт къазауатны джылларында Къабарты-Малкъарда 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизия къуралады, ол Кавказ ючюн сермешиуде эмда Сталинград сермешиуде кесин джигит кёргюзеди. 1942 джылда республиканы асламысы немецлени тюблерине тюшеди. 1943 джылны январында республиканы бютеулей немецледен ариулайдыла. 1944 джылны 8-чи мартында малкъар халкъны кёчюрюлюуюнден сора республикагъа Къабарты АССР ат бериледи, 1957 джыл джангыдан Къабарты-Малкъар АССР ат алады. 1992 джылдан башлаб бусагъатдагъы — Къабарты-Малкъар Республика деген атын алады.

Халкъы

Халкъы — 859 800 адам (2010)
Басыннганы — 68,9 адам/км² (2010)
Шахарчыла — 54,5 % (2010)

Миллет	1926		1939		1959		1970		1979		1989^[3]		2002^[4]		2010 ¹
Миллет	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%	Сан	%
Къабартылыла	122.402	60,0 %	152.237	42,4 %	190.284	45,3 %	264.675	45,0 %	303.604	45,5 %	363.494	48,2 %	498.702	55,3 %	490.453	57,0 %
Малкъарлыла	33.197	16,3 %	40.747	11,3 %	34.088	8,1 %	51.356	8,7 %	59.710	9,0 %	70.793	9,4 %	104.951	11,6 %	108.577	12,6 %
Оруслула	15.344	7,5 %	129.067	35,9 %	162.586	38,7 %	218.595	37,2 %	234,137	35,1 %	240.750	31,9 %	226.620	25,1 %	193.155	22,5 %
Тюрклюле²	39	0,0 %	96	0,0 %	?	?	350	0,1 %	2.033	0,3 %	4.162	0,6 %	11.053	1,2 %	13.965	1.6 %
Тегейлиле	4.078	2,0 %	4.608	1,3 %	6.442	1,5 %	9.167	1,6 %	9.710	1,5 %	9.996	1,3 %	9.845	1,1%	9.129	1,1 %
Эрменлиле	255	0,1 %	1.119	0,3 %	1.421	0,4 %	2.033	0,3 %	2.184	0,3 %	3.512	0,5 %	5.342	0,6 %	5.002	0,6 %
Украинлиле	17.213	8,4 %	11.142	3,1 %	8.400	2,0 %	10.362	1,8 %	12.139	1,7 %	12.826	1,7 %	7.592	0,8 %	4.800	0,6 %
Корейлиле	?	? %	?	? %	1.798	0,4 %	3.773	0,6 %	4.949	0,7 %	4.983	0,7 %	4.722	0,5 %	4.034	0,5 %
Чыганлыла	63	0,0 %	145	0,0 %	416	0,1 %	1.076	0,2 %	1.713	0,3 %	2.442	0,3 %	2.357	0,3 %	2.874	0,3 %
Черкеслиле	18	0,0 %	?	? %	166	0,0 %	303	0,1 %	499	0,1 %	614	0,1 %	725	0,1 %	2.475	0,3 %
Татарлыла	449	0,2 %	1.400	0,4 %	1.608	0,4 %	2.481	0,4 %	3.058	0,5 %	3.005	0,4 %	2.851	0, 3 %	2.375	0,3 %
Азербайджанлыла	5	0,0 %	62	0,0 %	257	0,1 %	633	0,1 %	1.984	0,3 %	2.024	0,3 %	2.281	0,3 %	2.063	0,2 %
Тау чууутлула	1.473	0,7 %	?	? %	2.219	0,5 %	2.546	0,4 %	612	0,1 %	3.178	0,4 %	198	0,0 %	?	? %
Немецле	2.674	1,3 %	5.327	1,5 %	903	0,2 %	5.262	0,9 %	9.905	1,5 %	8.569	1.1 %	2.525	0,3 %	?	? %
Башхала	6.796	3,3 %	13.269	3,7 %	9.527	2,3 %	15.591	2,7 %	20.309	3,0 %	23.183	3,1 %	21.730	2,4 %	21.037	2,4 %
Бютёулей	204.006	100%	359.219	100%	420.115	100%	588.203	100%	666.546	100%	753.531	100%	901.494	100%	859.939	100%
¹ 2269 адам миллетин белгилемегенди. ²Ахыска тюркле бла бирге.

Джерлешимлери

10 минг адамдан аслам адам джашагъан джерлешимле
2010 джылны 1-чи январына кёре^[5]

Нальчик	▼269,0	Чегем	▲18,3
Прохладный	▼60,0	Нартан	12,3 (2002)
Басхан	▲37,7	Шалушка	11,2 (2002)
Нарткъала	▲33,4	Экинчи Чегем	10,6 (2002)
Майский	▲27,3	Исламей	10,6 (2002)
Дугулубгей	20,4 (2002)	Кенже	10,3 (2002)
Тырныаууз	▼20,1	Заюково	10,3 (2002)
Терк	▲20,0	Хасанья	10,2 (2002)

Административ бёлюнюую

Къабарты-Малкъарны Республикасы территория юлешиу

Республикан бойсунууда шахарла:

Районла:
- Басхан район
- Золка район
- Лескен район (2003 джылдан бери)
- Майский район
- Прохладный район
- Терк район
- Урван район
- Чегем район
- Черек район (1994 джылгъа дери — Совет район)
- Эльбрус район (1994 джылдан бери)

Экономикасы

Республиканы экономисыны тамалы эл мюлкдю.

Промышленносту

Кавказкабель завод
Тырныаууз тау-магъадан комбинат (бусагъатда ишлемейди)

Электрокъууат да айный барады, регионда талай гидроэлектростанция ишлейди, бютелей къарыуу — 126,6 МВт, джылгъа 478 млн кВт·сагъ чгъарадыла:

Аушигер ГЭС (60,0 МВт; 222,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
Къашхатау ГЭС (65,1 МВт; 241,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
атылтыб ишлемез халгъа келтирилген Басхан ГЭС (25,0 МВт; 79,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
талай гитче ГЭС ишлейди (бютеулей къарыуу 5,5 МВт чгъаргъаны 14,9 млн кВт·сагъ джылгъа),
Зарагиж (15,6 МВт) эм Огъары Малкъар ГЭС-лени къурулушлары барады (15,6 МВт),

Белгиле

[Perepis2024-1] Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года.

[2] Кабардино-Балкария. Энциклопедия «Отечество»

[3] Демоскоп Weekly. Приложение. Справочник статистических показателей. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России. Кабардино-Балкарская АССР

[4] Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав и владение языками, гражданство

[gks.ru-5] Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]