Гаспыралы Исмаил
Исмаил Мустафа улу Гаспыралы (Гаспринский) (кърым. İsmail Mustafa oğlu Gasprinskiy (Gaspıralı), араб джазмада: اسماعیل مصطفى اوغلى گاسپرينسكى; туугъаны: 1851 джылны 8-чи (21-чи) мартында, ёлгени: 1914 джылны 11-чи (24-чю) сентябрында) — Россия империяны бютеу муслиман халкъыны ичинде белгили болгъан, сыйы кёрюлген кърымтатар алим, интеллектуал, джазыучу эмда политик болгъанды. Кърым татарлыла аннга «Миллетни атасы» атны да бередиле. Тюркчюлюк (Пантюркизм) идеологияны къурагъанладан бирине саналады[1].
| Исмаил Гаспыралы (Гаспринский) | |
 | |
| Чам ат(лар)ы | Гитче Молла; Молла Аббас Франсови |
|---|---|
| Туугъаны | 1851 джыл, 8 (21) март Улу Сала, Кърым |
| Ёлгени | 1914 джыл, 11 (24) сентябрь Бахчасарай, Кърым |
| Гражданлыгъы | Россия империя |
| Миллетлиги | кърымтатарлы |
| Этген иш(лер)и | джарыкълаучу, алим, интеллектуал, джазыучу, политик |
| Саугъалары | Бухарадан — «Чолпан джулдузну алтын ордени» (III дараджа); Тюркден — «Меджидие» (IV дараджа); Ирандан — «Аслан бла Кюн» (IV бла III дараджала) эмда Санкт-Петербург орус техника джамагъатны медалы |
| Юй бийчеси | Биби Зегра (Акчурина) |
| Сабий(лер)и | къызлары: Хатидже, Шефика (Насипбейли), Бегие-Ханум (Нигяр); джашлары: Рефат (Абдул-Рефия), Джевдет-Мансур, Хайдер-Али |
Биографиясы
тюзет
Таврия губернияны Ялта уездини Уллу Сала элинде, орус къуллукъну офицери Мустафа Али улу Гаспыралы бла аны юй бийчеси Фатма-Султан Темир-Гази къызыны юйдегисинде туугъанды. 19 апрель 1854 джыл аны юйдегисин дворян дараджада мюкюл этгендиле. Исмаил эм алгъа юйде окъуб башлагъанды, андан сора башланнгыч мектебде, Акъмежгит кърал эркиши гимназияда, Воронеж аскер школда, артдан 2-чи Москва аскер гимназияда окъугъанды. Окъууун битдирмей юйюне къайтыб, башланнгыч школда устаз болуб ишлеб башлагъанды. 1871 джыл Франциягъа кетгенди. 1874—1875 джыллада Тюркде джашагъанды. Кърымгъа къайтханында Бахчасарай шахар Думаны депутаты болуб сайланнганды. 13 февраль 1879 — 05 март 1884 джыллада Бахчасарай шахар башчы болуб ишлегенди.
1879 джылдан башлаб Исмаил Гаспыралы кърымтатар тилде газетле чыгъара башлайды: «Файдалы эглендже» (1879—1880), «Закон» (1881). 1883 джылдан Гаспыралыгъа биринчи орта кърымтатар-орус «Переводчик-Терджиман» газетни чыгъарыргъа эркинлик бергендиле. Бу ол заманлада Россияда тюрк тилледе чыкъгъан джангыз газет болгъанды, XX ёмюрню аллына уа дунияда эм къарт муслиман газет болгъанды. Газет 35 джылны чыгъыб тургъанды, 23 февраль 1918 джыл джабылгъанды.
«Терджиман» газетни юсю бла Исмаил Гаспыралыны идеялары бютеу Россиягъа джайылгъандыла. Аны тышында газет Иранда, Къытайда, Тюркде, Мисирде, Болгарияда, Францияда, Швейцарияда, АБШ-да джайылгъанды. Гаспыралыны айтханына кёре, бу газетни джуртдашларындан эсе тыш къраллада бек сюйгендиле.
Бу газетни материаллары бла башха муслиман халкъланы басмасы да хайырланнганды: «Икдам», «Себах», «Гайрет», «Ватан», «Диккат», «Хидмет», «Агонк», «Заман», «Каир», «Нил», «Ахтер», «Наасури».
1886 джыл «Переводчик-Терджиман» газетге «Листок объявлений» реклама къошакъ къошулгъанды. 1905 джылны ахырындан Гаспыралы «Алеми Нисван» («Тиширыу дуния») деген биринчи кърым-татар тиширыу журнал чыгъарыб башлагъанды. Тиширыула ючюн бу ючюнчю кере сынамы болгъанды (андан алгъа эки кере — 1887 джылда «Тербие» журнал бла 1891 джылда «Переводчик-Терджиман» газетге — «Къадын» къошакъ джарашыб чыгъалмагъандыла). 1906 джыл Исмаил ана тилде «Ха-ха-ха» атлы биринчи чам журнал чыгъарыргъа эркинлик алады. Кечирек ол Кърал Думаны муслиман фракциясыны официал органы «Миллет» газетни чыгъарыб башлайды.
Гаспыралы 1907—1908 джыллада Мисирде араб тилде «Аль Нахда» («Айныу») газетни талай номерин чыгъарады. Гаспыралыны басмасында кърым-татар маданиятны белгили адамлары — Осман Акъчокъракълы, Мемет Нузет, Якъуп Шакир-али, Юсеин Шамил Тохтаргазы, Абляким Ильмий, Асан Сабри Айвазов, Исмаил Лятиф-заде, Сеит-Абдулла Ёзенбашлы д. б. ишлегендиле. 1908 джыл Къазан басмада Гаспыралыны атына энчи шрифт къурагъандыла.
Исмаил Гаспыралыны аты бла джадидизм деген джарыкълау къозгъалыу байламлыды. Бу къозгъалыуну баш нюзюрю муслиман школлада джангы, лаик окъуу мардаланы киргизиу болгъанды. Гаспыралыны джангы окъутуу мардалары къуру Кърым бла къалмай Россияны бютеу муслиман халкъларыны школларыда хайырланнгандыла. Россия бла къалмай Иранда, Тюркде, Уйгъурда да киргендиле джангы мадарла бла мардала. Джангы мадарла бла окъутулгъан школлагъа «джангы мадар школ» ат берилгенди. Гаспыралы бу школлагъа талай окъуу китаб чыгъаргъанды, аланы ичинде эм белгилиси «Ходжа и субъян» («Сабийлени устазы») деген китаб болгъанды. 1887 джылдан башлаб И. Гаспыралы Таврида алим архив коммисияны члени болгъанды.
1905 джыл Гаспыралы бла аны бла бир сагъышда болгъанла «Бутюнрусие иттифак эль муслимин» («Муслиманланы бютеуроссия бирлиги») атлы муслиман либерал организация къурайдыла. Ол бу организацияны Ара комитетини члени болгъанды, Кърым бёлюмюне да башчылыкъ этгенди. 1905 джылда Гаспыралы эм ол башчылыкъ этген бёлюм «17 октябрны бирлиги» джанлы болгъандыла. Гаспыралыны кърым сагъышдашларыны ичинде эм белгилиле быладыла: Исмаил бла Амет Муфтии-заде, Мустафа Кипчакский, Асан Сабри Айвазов, Абдурахман Мемет огълу, Асан Тарпиев, Сулейман Крымтаев, Абдурешит Медиев, Рустам Ахундов, Ибраим Гурзуф, Али Булгаков, Аббас Кёрбек эмда башхала. 1907 джыл Гаспыралы Каирде, муслиман дунияны реформала эмда прогресс джанлы бютеу кючлерин бирлешдирир ючюн Бютеудуния Муслиман Конгресс чакъырыуну теджегенди.
Гаспыралыны дуниягъа къарамы либерал идеологияны, джамагъатны прогрессив айныууну, халкъланы арасында шохлукъны, динлени арасында бир-бирлерине чыдамлыкъны, социалистлени радикал излемлерине къаршчылыкъда тамалланнганды. Гаспыралы джамагъатны эволюция халда тюрлениую джанлы болгъанды. Гаспыралыны къарамлары, белгили философла Джамалютдин Аль Афганини, Шигабутдин Марджанини, Мухаммад Абдону, Гасанбек Меликов Задарбини, Махмудходжа Бехбудини эмда башхаланы къатында болгъанды.
Гаспыралы талай суратлау чыгъарманы авторуду: «Француз письмола» роман, «Африкан письмола — амазонкаланы джурту» повесть; «Арслан Къыз» хапар, дагъыда талай новелла бла эссеси барды. Гаспыралы кърым татарлыла бла къалмай тюрк халкълада да талай адабият эмда публицистика жанрланы башлаучусу болгъанды.
Гаспыралыны талай кърал саугъасы балгъанды: Бухарадан — «Чолпан джулдузну алтын ордени» (III дараджа); Тюркден — «Меджидие» (IV дараджа); Ирандан — «Аслан бла Кюн» (IV бла III дараджала) эмда Санкт-Петербург орус техника джамагъатны медалы.
Исмаил Гаспыралы Бахчасарайда ауушханды, Сынджырлы медресени арбазында басдырылгъанды. Гаспыралыгъа Акъмежгит бла Бахчасарайда эсгертмеле бардыла, аны аты бла орамла, библиотека аталыбды.
Китаблары
тюзет- Русское мусульманство Симферополь, 1881
- Salname-i Türki (Бахчасарай, 1882)
- Mirat-ı Cedid (Бахчасарай, 1882)
- Hoca-ı Subyan (Бахчасарай,)
- Avropa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (Бахчасарай, 1885)
- İslâmlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar (Бахчасарай, 1885)
- Rusiye Coğrafiyası (Бахчасарай, 1885)
- Eki Bahadır (Бахчасарай, 1886)
- Qıraat-ı Türki (Бахчасарай, 1886; 2. bas. 1894)
- Maişet Muarebesi (Бахчасарай, 1886)
- Kolera Vebası ve Onıñ Deva ve Darusı (Бахчасарай, 1887)
- Bahtiyar Nazım (Бахчасарай, 1889)
- Atlaslı Cianname (Бахчасарай, 1889)
- Medeniyet-i İslâmiye (Бахчасарай, 1889)
- Ğaraib-i Adat-ı Aqvam (Бахчасарай, 1890)
- Arslan Qız (Бахчасарай, 1894)
- Mektep ve Usul-ı Cedid Nedir? (Бахчасарай, 1894)
- Risale-i Terkip (Бахчасарай, 1894)
- Русско-восточное Соглашение (Бахчасарай, 1896)
- Esap. Muhtasar İlm-i Esap ve Mesail-i Esabiye (Бахчасарай, 1897)
- Er Kün Kerek Qanunlar (Бахчасарай, 1897)
- Reber-i İslâmiye (Бахчасарай, 1898)
- Şarait el-İslâm (Бахчасарай, 1897)
- Reber-i Muallimin (Бахчасарай, 1898)
- Türkistan Üleması (Бахчасарай, 1900)
- Mevlüd-ı Cenab-ı Azret-i Ali (Бахчасарай, 1900)
- Beden-i İnsan (Бахчасарай, 1901)
- İran. Resimli Mecmua (Бахчасарай, 1901)
- Mebadi-i Temeddün-i İslâmiyan-ı Rus
- Meşur Paytahtlar (Бахчасарай, 1901)
- Usul-ı Edep (Бахчасарай, 1901)
- Zoraki Tabip (Бахчасарай, 1901)
- Malümat-ı Nafia (Бахчасарай, 1901)
- Tashih-i Aqaidden (Бахчасарай, 1901)
- Temsilât-ı Krılof (Бахчасарай, 1901)
- Asiyada Qomşularımız (Бахчасарай, 1903)
- Dar ür-Rahat Musulmanları (Бахчасарай, 1906)
- Musulman Kongressi (Бахчасарай, 1909
Белгиле
тюзет- ↑ Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins. Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — Б. 57. — 145 б. — ISBN 0810835509.Оригинал текст (ингил.)
Gaspirali (Gasprinski) Ismail Bey (1851-1914) - A Crimean Tatar, one of the founders of Pan-Turkism. His newspaper, Tarjiman (Interpreter) began publication in 1883 in Bakhchisaray (Crimea) with support from the Baku millionaire Zeynal Abdin Taghiyev. In response to the dangers of Pan-Slavism, Gaspirali preached the unity of Turkic peoples within the Russian Empire. Although he wrote of one great qavm (nation) of all Turks, he stopped short of calling for political action - an unrealistic prospect in any case, given the repressive climate of the epoch. The Turkic unity that he envisaged had spiritual, linquistic, and cultural qualities, expressed in the slogan: "Unity of language, thought, and work". The first step toward this goal was to be creation of a literary idiom that served all Turks, from Balkans to the Great Wall of China. Such a language, based on simplified Ottoman, was in fact forged in the columns of the Tarjiman and taught in the jadidist (modernized) schools. With time, this language would be criticized as artificial and delaying the evolution of vernaculars of Turkic peoples into literary idioms.