Араб алфавит

Араб алфавит, араб джазма, арабица — араб тилде эмда башха тилледе, сёз ючюн — къаджар тил, эмда талай башха тюрк тилледе джазар ючюн хайырланылады. 28 харифден къуралады, эмда онгдан солгъа джазылады.

Араб джазма
Типи:	консонанталыкъ
Тилле:	Араб, къаджар, курд, урду э. б.
Территориясы:	Араб джарымайрымкан, Джууукъ Кюнчыгъыш, Орта Азия, Шимал Африка.
Джазылгъаны:	онгдан солгъа
Белгилени саны:	28
Тарихи
Кёзюую:	~ 400 джылдан бюгюннге дери
Чыкъгъаны
- Ханааней джазма 0- Арамей джазма 00- Сирий джазма 000- Араб джазма
Кодлары
Юникодну диапазону:	U+0600 — U+06FF U+0750 — U+077F U+FB50 — U+FDFF U+FE70 — U+FEFF
ISO 15924:	Arab (#160)
Сурат юлгю
Текст юлгю «Араб тил» ал-баян шрифт бла арабча

Бусагъатдагъы араб каллиграфия

Араб алфавит финикий алфавитден къуралгъанды, болгъан харифлеге кесини энчи тауушларын кёргюзген харифле къошулгъанды. Ала  — са, ха, заль, дад, за, гъайн харифледиле.

Тунакыланы белгилениую

Алифни тышында хар бютеу харифле тунакы тауушланы белгилейдиле. Харифни джазылыуу сёзде орнуна кёре тюрленеди. Ызындан келген харифге джалгъанмагъан алты харифни тышында (алиф, даль, заль, ра, зай, вав), бир сёзню, бютеу харифи джалгъаныб, джазылады.

Сёзню ахырында	Сёзню ортасында	Сёзню аллында	Айры сирелген	Аты	транслитерация	транскрипция
ﺎ		ﺍ		أَلِف‎ ’алиф	—	—
ﺐ	ﺒ	ﺑ	ﺏ	بَاء‎ ба̄’	б	[b]
ﺖ	ﺘ	ﺗ	ﺕ	تَاء‎ та̄’	т	[t]
ﺚ	ﺜ	ﺛ	ﺙ	ثَاء‎ с̱а̄’	с̱	[θ]
ﺞ	ﺠ	ﺟ	ﺝ	جِيم‎ джӣм	дж	[ʤ], [g]
ﺢ	ﺤ	ﺣ	ﺡ	حَاء‎ х̣а̄’	х̣	[ħ]
ﺦ	ﺨ	ﺧ	ﺥ	خَاء‎ х̮а̄’	х̮	[x]
ﺪ		ﺩ		دَال‎ да̄ль	д	[d]
ﺬ		ﺫ		ذَال‎ з̱а̄ль	з̱	[ð]
ﺮ		ﺭ		رَاء‎ ра̄’	р	[r]
ﺰ		ﺯ		زَاي‎ за̄й	з	[z]
ﺲ	ﺴ	ﺳ	ﺱ	سِين‎ сӣн	с	[s]
ﺶ	ﺸ	ﺷ	ﺵ	شِين‎ шӣн	ш	[ʃ]
ﺺ	ﺼ	ﺻ	ﺹ	صَاد‎ с̣а̄д	с̣	[sˁ]
ﺾ	ﻀ	ﺿ	ﺽ	ضَاد‎ д̣а̄д	д̣	[dˁ], [ðˤ]
ﻂ	ﻄ	ﻃ	ﻁ	طَاء‎ т̣а̄’	т̣	[tˁ]
ﻆ	ﻈ	ﻇ	ﻅ	ظَاء‎ з̣а̄’	з̣	[zˁ], [ðˁ]
ﻊ	ﻌ	ﻋ	ﻉ	عَيْن‎ ‘айн	‘	[ʕ]
ﻎ	ﻐ	ﻏ	ﻍ	غَيْن‎ гайн	г	[ɣ]
ﻒ	ﻔ	ﻓ	ﻑ	فَاء‎ фа̄’	ф	[f]
ﻖ	ﻘ	ﻗ	ﻕ	قَاف‎ к̣а̄ф	к̣	[q]
ﻚ	ﻜ	ﻛ	ﻙ	كَاف‎ ка̄ф	к	[k]
ﻞ	ﻠ	ﻟ	ﻝ	لاَم‎ ля̄м	ль	[l]
ﻢ	ﻤ	ﻣ	ﻡ	مِيم‎ мӣм	м	[m]
ﻦ	ﻨ	ﻧ	ﻥ	نُون‎ нӯн	н	[n]
ﻪ	ﻬ	ﻫ	ﻩ	هَاء‎ ха̄’	х	[h]
ﻮ		ﻭ		وَاو‎ уау	в	[w]
ﻲ	ﻴ	ﻳ	ﻱ	يَاء‎ йа̄’	й	[j]

Алиф, араб алфавитни тунакы тауушну белгилемен джангыз харифиди. Контекстге кёре узун ачыкъ а̄ тауушну белгилерге болады (тюбрек къара), неда энчи тауушу болмагъан болушлукъ орфографиялыкъ белги болады.

Къаджар алфавитде джорукъ бираз башхады — биринчи ва̄в барады, артдан а уа ха̄’.

Ачыкъла

Араб тилни юч узун ачыкъ тауушу (а̄, ӯ, ӣ) алиф, уау, йа харифле бла белгиленеди. Къысха ачыкъла джазмада берилмеучендиле. Сёзню толу эшитилгенин берирге керек болса (сёз ючюн,Къуран бла сёзлюкледе), ачыкъланы белгилер ючюн сатыр башы эмда сатыр тюбю ачыкълаучула саланыдал (харакат).

Харифден сора «а» таууш келсе, аны башына джампек сызчыкъ тартылады, аны атыда «фатхады». Харифден сора «и» таууш келсе, сызчыкъ харифни тюбюнден салынады, атыда «касрады». «У» таууш сатыр башы, тыйгъыч белгиге ушаш «дамма» белги бла бериледи. Харифден сора ачыкъ таууш болмаса, аны башында гитче тогъайчыкъ — «сукун» салынады.

Араб алфавитни тамалында алфавитле хайырланнган, араб болмагъан тилледе, ачыкъла не матрес лекционис амал бла (къаджар тилде къуру узун ачыкъла бериледиле «алиф», «йа» эм «уау» харифлени юсю бла), неда къошакъ белгилени киргизиу бла бериледи (уйгур тилдеча). Араб тилде ачыкъ тауушла тилни тамалына кирмегени себебли (башха семит тилледеча) ачыкъ тауушланы белгилеген харифле болмайдыла, ХХ ёмюрде бу табсызлыкъ ючюн кёб муслиман кърал (Тюрк, Орта Азия, Индонезия, Малайзия э. б.) араб алфавитни, ачыкъ тауушла берген белгилери болгъан башха алфавитге ауушдургъандыла (латиница, кириллица кибик). Араб тилде «в» хариф джокъду

Къошакъ белгиле

Башында кёргюзюлген 28 харифге хуруф дейдиле (араб. حروف‎). Аны тышында араб джазмада юч къошакъ белги хайырландырадыла.

Сёзню ахырында	Сёзню ортасында	Сёзню аллында	Айры сирелген	Аты	транслитерация	транскрипция
ﺀ				هَمْزَة‎ хамза	’	[ʔ]
ﺄ		ﺃ
ﺈ		ﺇ
ﺆ		ﺅ
ﺊ	ﺌ	ﺋ	ﺉ
ﺔ	—		ﺓ	تَاء مَرْبُوطَة‎ та̄’ марбӯт̣а	—	[h] / [t]
ﻰ	—		ﻯ	أَلِف مَقْصُورَة‎ ’алиф мак̣с̣ӯра	а̄	[aː] / [a]

1. Хамза айры харифча да, къошакъ белгича да джазылыргъа болады (алиф, вав неда йа харифлени юсюнде). Хамзаны джазыуу, джорукълагъа кёре, контекстге кёре болады. Алай а джазылыу амалына къарамай, хамза бир тауушну белгилейди.
2. Та-марбута («джалгъаннган та») та харифни формасына саналады. Къуру сёзню ахырында, фатха ачыкълаучудан сора келеди. Та-марбута харифни ачыкълаучусу болмаса (сёз ючюн фразаны ахырында), ха харифча окъулады. Та харифни формасына та̄’ мафтӯх̣а дейдиле (араб. تاء مفتوحة‎, «ачыкъ та»).
3. Алиф-максура («къысхартылгъан алиф») алиф харифни шекилиди. Сёзню ахырында джазылады, эмда эндиги сёзню алиф-васласыны аллында къысха тамакъ а тауушну береди (сёз ючюн, аль- префиксден сора). Алиф харифни тюз формасына ’алиф мамдӯда дейдиле (араб. ألف ممدودة‎, «узунланнган алиф»).

Джерли къошакъ белгиле

Араб алфавитни джерли вариантларында эмда араб болмагъан тилледе башха къошакъ белгилени да хайырландырадыла.

Къаджар тилде «йа» харифни ахыр формасы, сатыр тюбю эки нохтасыз джазыладs, ол демек «алиф максура» бла келишеди; «алиф максура» уа къаджар тилде хайырланмайды эмда тюз алифни ахыр формасы бла хайырланады. «Къаф»-ны ахыр формасы орта формасы бла бирчады («къаф»-ны ахыр формасыны араб варианты эски болгъаннга саналады). Аны тышында къаджар тилде кеслерини энчи тауушларын белгилеген харифлери барды — «г» (сатыр башы сызы бла «къаф»), «ж» (сатыр башы юч нохта бла «ра»), «п» (бирни орнуна юч сатыр тюбю нохта бла «ба»), «ч» (бирни орнуна юч нохта бла «джим»).

Кеслерини энчи къошакъ белгилери урду, уйгъур тилледе, эмда араб тилни магриб диалектлериндеда барды.

Транслитерация

Интернетде джайылгъан араб джазманы транслитерациясын кирилл эмда латин стандарт системаланы транслитерацияларыны келишиую кёргюзюлгенди бу таблицада.

тунакыла																												ачыкъла
ء‎	ب‎	ت‎	ث‎	ج‎	ح‎	خ‎	د‎	ذ‎	ر‎	ز‎	س‎	ش‎	ص‎	ض‎	ط‎	ظ‎	ع‎	غ‎	ف‎	ق‎	ك‎	ل‎	م‎	ن‎	ه‎	و‎	ي‎	ا‎	و‎	ي‎	араб харифле
’	б	т	с̱	дж	х̣	х̮	д	з̱	р	з	с	ш	с̣	д̣	т̣	з̣	‛	г	ф	к̣	к	л	м	н	х	в	й	а̄	ӯ	ӣ	кириллизациясы
ʾ	b	t	ṯ	ǧ	ḥ	ḫ	d	ḏ	r	z	s	š	ṣ	ḍ	ṭ	ẓ	ʿ	ġ	f	q	k	l	m	n	h	w	y	ā	ū	ī	станд.	латинизациясы
'			th	j	7	kh		dh				sh	9		6	dh	`	gh		8									oo	ee	станд. тюл
2						5											3												ou

Араб джазманы латинизациясыны системасы халкъла арасы ISO 233 стандартда айгъакъланнганды.

Лигатурала

Каллиграфны джазгъаны: «каф» харифни эки формасы (тюз бла куфалыкъ) белгиленибдиле

Араб джазмада талай харифни джалгъаб джазыуну кёб тюрлю амалы барды (лигатура). Лям-алиф лигатура стандартды, бу харифлени лигатура тышында джазылгъаны уналмайды. Къалгъан лигатурала зорунлу тюлдюле, аланы хайырланыу а сайланнган каллиграфиялыкъ стилге кёре болады.

Юникодда юч джюз лигатурадан артыкъ эки харифли, джюзден аслам юч харифли, талай да сёз лигатура белгиленнгенди, сёз ючюн «Аллах», «акбар», «Мухаммад», «расул» , «риял» (Иранны ачхасы) сёзлеге. Аны тышында Юникодда тёрт сёз лигатурадан къуралгъан белги барды, эмда сау фразаны белгилейди — «Солля Ллаху алейхи ва саллам».

Араб тархла

VIII ёмюрден башлаб санланы джазыуда онлукъ санау система хайырланады, анда индий тархланы хайырландырадыла. Санда тархла солдан онгнга джазыладыла.

европей	стандарт араб	кюнчыгъыш араб
0	٠	۰
1	١	۱
2	٢	۲
3	٣	۳
4	٤	۴
5	٥	۵
6	٦	۶
7	٧	۷
8	۸	٨
9	٩	۹

Тарихи

Абджад

Тарихде араб алфавитни харифлери финикий алфавитдеча тизилгендиле. Финикий алфавитде болмагъан харифлени уа ахыргъа салгъандыла:

أ‎ ب‎ ج‎ د‎ و ﻩ‎ ز‎ ح‎ ط‎ ي‎ ك‎ ل‎ م‎ ن‎ س‎ ع‎ ف‎ ص‎ ق‎ ر‎ ش‎ ت‎ ث‎ خ‎ ذ‎ ض‎ ظ‎ غ‎

Бу тизиу джорукъгъа «абджад» дейдиле — алфавитни биринчи тёрт харифине кёре: алиф, ба, джим, даль. Индий тархлагъа кёчгюнчю, санны белгилер ючюн харифле хайырландырылгъандыла, аланы сан маганалары, абджадда орунларына кёре болгъанды. Индий харифлеге кёчгенден сора алфавитни тизиу джоругъу бусагъатдагъы шекилге келгенди. Алай а араб тилде «алфавит» сёз  — أبجدية‎ абджадия, — эски тизиу джорукъну эсгертеди.

Башха тилледе хайырланыу

Араб алфавитни джайылыуу ислам динни джайылыуу бла тенг баргъанды. Заман бла араб алфавит «муслиман харифле» халгъа келгенди, Азия бла Африканы кёб тиллери уа аны хайырланыб башлагъандыла (аннга дери кеслерини энчи алфавитлери болгъанла да). Башха тилде сёлешген регионлада, ислам динни тутхан къауумла, араб алфавитни сакъларгъа кюрешгендиле, сёз ючюн — белорус араб алфавит. Аны бла бирге араб алфавитге, тилде тауушланы барысын да берирча къошакъ харифле къошуб башлагъандыла.

Юникодда, араб алфавитде болмагъан, алай а араб алфавитни тамалында къуралгъан джазмалада хайырланнган 135 хариф белгиленнгенди.

Индонезия бла Малайзия бусагъатда латин харифле бла хайырлансалада, дин адабият араб харифле бла чыгъады.

Алгъыннгы СССР-ни халкълары араб харифлени 1920 джылланы ахырында, латин харифлеге ауушдургъандыла. Ол заманлада латин алфавитге Тюркда кёчеди.

Бусагъатда араб алфавитни тамалында джазма бла башында айтылгъан тиллени тышында урду, пушту, дари, кашмири, пенджаби, синдхи, хауса, фула, курд тил (Иран бла Сирияда), уйгъур тилле ючюн хайырланады. Аны тышында алгъыннгы СССР-ни тышында джашагъан азербайджанлыла, къазакълыла, къыргъызлыла, тюркменлиле, юзбеклиле эмда татарлыла хайырланадыла (ол халкъланы тиллери кърал тил болгъан джерледе латиница неда кириллица хайырландырылады).

Латиницаны тамалында араб алфавит

1930 джылланы аллында СССРде джашагъан араблылагъа латин харифлени тамалында алфавит бегитилгенди. Алай а джашауда хайыранмагъанды.

A a	B в	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ƣ ƣ	H h	Ħ ħ	I i	J j	K k	L l	M m
N n	O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t
Ѣ ѣ	U u	V v	X x	Y y	Z z	’

Литература

• Культура и письменность Востока. 1931, № 10.
• Юшманов Н. В. Грамматика литературного арабского языка. СПб., 1928 г.
• Халидов Б. З. Учебник арабского языка. Изд. «Укитувчи», Ташкент, 1977 г.
• Ковалев А. А., Шарбатов Г. Ш. Учебник арабского языка. Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999 г.
• Сегаль В. С. Начальный курс арабского языка. Изд. ИМО, Москва, 1962 г.
• مصطفى الغلاييني جامع الدروس العربية المكتبة العصرية 2000 م

Дагъыда къарагъыз

• Араб тил
• Каллиграфия
• Консонантлыкъ джазма
• Къаджар джазма
• Харакат

Джибериуле

• Араб алфавит бла каллиграфия (ингил.)
• Араб алфавит (ингил.)
• Арабй алфавит эм каллиграфия (ингил.)
• Арабский алфавит орус транскрипция бла (орус.)
• Араб транслитерация
• Ибн Манзур, Араблыланы тили (арабча)
• «Алиф Бейт» курс (орус.)