Чууутлула

Чууутлула יהודים
Альберт Эйнштейн • Рамбам • Голда Меир • Эмма Лазарус
Миллетни саны
Миллетни бютеулей саны	13,4 миллиондан аслам.
Джашагъан джерлери
Израиль: 5 726 000 АБШ: 5 275 000 Франция: 483 500 Канада: 375 000 Уллу Британия: 292 000 Аргентина: 182 300 Россия: 157 000 Германия: 119 000 Австралия: 107 500 Бразилия: 95 600 Украина: 71 500 КъАР: 70 800 Маджар: 48 600 Мексика: 39 400 Бельгия: 30 300 Нидерландла: 30 000 Италия: 28 400 Чили: 20 500 Тюрк: 17 600 Швейцария: 17 600 Уругвай: 17 500 Беларусь: 16 500 Швеция: 15 000 Венесуэла: 12 000 Испания: 12 000 Иран: 10 400 Латвия: 9 700 Румыния: 9 700 Австрия: 9 000 Панама: 8 000 Джангы Зеландия: 7 500 Азербайджан: 6 400 Дания: 6 400 Гюрджю: 6 400
Башха билгиле
Тиллери	иврит, идиш, ладино эмда башха чууут тилле
Расалары	европеоидле
Динлери	иудаизм
Джууукъ миллетле	семитле
Къуралгъанлары	Буруннгу израилчиле (буруннгу чууутлула), арамейлиле, финикийлиле

Чууутлула (кеси атлары — йехудим (יְהוּדִים) ивритде, эмда йидн (ייִדן) идишде) — семит тамырлы буруннгу халкъды, ала буруннгу Израиль эм Иудей патчахлыкъланы буруннгу халкъларындан къуралгъандыла, дунияны кёб тюрлю къралында джашайдыла (1948 джылдан башлаб чууут кърал Израиль барды). Санлары тюрлю-тюрлю оюмлагъа кёре 12-14 миллионду, аладан 40 % чакълы бири Израилде 35 % — АБШ-да орналыбды.

Чууутлуланы аслам тутхан динлери иудаизмди. Тарихде чууутлу бла иудейли сёзле бир-бирлери бла бек джалгъаннгандыла, эмда кёб тилде бир-биринден айырылмайдыла. Къарачай-малкъар тилде чууутлу — миллетди, иудейли — дин тутууду. Совет илму кеслерине чууутлу деген этника къауумланы тюрлю-тюрлю халкълагъа юлешгедиле: тау чууутлула, бухара чууутлула, гюрджю чууутлула, тюз чууутлулагъа ашкенази чууутлуланы санагъанды. Кърымчакълыла тюрлю-тюрлю заманлада «кърымчакълыла», неда «чууутлула-кърымчакълыла» атны джюрютгендиле. Алагъа кирмеген джангыз къарайлыладыла, ала кеслерин чууут халкъгъа санамагъандыла, алай а совет этнографла иудейлилеге санагъандыла.

Алай бла, иудей динни тутхан, алай а этника джанындан чууутлула болмагъан халкъла бардыла.

Чууутлуланы асламысы джашагъан къралладагъы тилде слешедиле. Израилде кърал тил ивритди, ол тил сёлешилмеген тилден XIX ёмюрде джан алгъанды. Тюрлю-тюрлю къралда энчи чууут тилле бардыла, аладан эм уллу — идишди — ол герман тил къауумгъа киреди.

Атлары

Чууутлула

Бусагъатдагъы атлары ивр. יְהוּדִים, עִבְרִים‎, йеhудим, иврим; идиш ייִדן (й)идн; ладино ג׳ודיוס джудиос.

Буруннгу атха бнэй-Исраэль — Израилни (Якъуб) джашлары деген да саналады.

Танахха кёре чууутлуланы тамырлары месопотам юйдегиденди, ала бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыкъгъа дери джашагъандыла. Халкъны буруннгу аталары Ибрахим, Исхакъ эмда Якъубду. Якъубну тууудукълары Израилни 12 бууун (къауум) къурагъандыла, ала бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыгъыны экинчи джарымында Мисирде джашагъандыла. Бизни эрагъа дери 1-чи мингджыллыгъыны аллында ала Мисирден чыгъыб Ханаан джуртда орналгъандыла.

«Иудейлиле» сёзню къуралыуу

Урум Ἰουδαῖος сёз буруннгу чууут тилде יהודי (иеhуди) сёзден къуралады. Грек тилден эсе уа бусагъатдагъы тиллеге кёчеди лат. judaeus, ингил. Jew, фр. Juif, нем. Jude, поляк. żyd, орус. иудей эмда башхала.

Аллындан иехуди термин къуру Иуданы бууунундагъылагъа айтылгъанды, андан сора Иудей патчахлыкъда джашагъанлагъа, миллетлерине къаралмай айтылгъанды. Иудей патчахлыкъны хорланнганындан сора иехуди ат Иудей патчахлыкъ бла энчи байламын тас этиб, миллет-дин энчилигин кёргюзгенди эмда не джашагъан джерлери бла, неда болгъан бууун бла байламы болмагъанды.

Чууутлулукъны шартлары

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чууутлулукъ.

«Чууутлулукъну» айгъакъланыуун берген эм буруннгу къайнакъ чууут хакъ — Галахады, ол Талмуддагъы джорукъланы тамалында къуралгъанды. Галахагъа кёре чууутлугъа чууут анадан туугъан, неда дин джорукъ бла чууутлулукъгъа кирген адам саналады (гиюр).

Биринчи Табыныучу Юйню чачылыууна дери, чууутлула кеслерини джерлеринде джашагъандыла, чууут миллет-дин джамагъат толу джашауу бла джашагъанды, чууутлугъа Израиль бууундан болмаса да, чууут динни тутханланы барысы да саналгъанды. Болум Вавилон джесирден къайтыудан сора тюрленеди (б. э. д. 583 дж). Израиль патчахлыкъны дженгилиую, аны ызындан Иудей патчахлыкъны дженгилиую бла бирге хорлагъанла чууутлуланы бир къауумун джерлеринден кёчюрюб, Израилни Джерине чууут болмагъанланы орнатадыла. Аны ызындан къатыш юйдегиле къурала башлайдыла, ол чууут халкъны андан ары туруууна къоркъуу болады. Ол себебден, Ездра (Эзра) бла Неемия (Нехемия) Библияны къатыш юйдегилениулеге джасагъын джаядыла (Шаблон:Библия; Шаблон:Библия, [[:s:Шаблон:Библия/Abbr#13:23|13:23-27]]). Энди джамагъатха къошулууну баш шарты дин болгъанды. Эзра бла Нехемия киргизтген чууутлу болууну шарты, чууутлуланы меджисуу дуниядан культура-дин айрылыуларына себеб болады.

Алай бла бирге, чууутлу ким болгъаныа айгъакълауланы тюрлю-тюрлю антисемит къуралышла да бере башлайдыла, аланы баш нюзюрлери чууутлулагъа зулмулукъ этиу болгъанды. Чууутлулукъны бу айгъакълаулары бу сорууну хатына бютеу XX ёмюрде уллу ауурлукъ этгенди. Аны эм уллу юлгюсюне Нюрнберг раса законланы келтирирге боллукъду.

Чууут миллет кърал Израилни къуралыуу бла, чууутлулукъгъа къошулууну юристлик формулировкасын салыргъа керек болгъанды: бу айгъакълау Галахагъа кёреми боллукъду, огъесе кесини чууут халкъгъа къошулгъаны баямлагъан къайсы да саналыргъа боллукъду? Израилни Къайтарыуну юсюнден законунда былай джазылыбды:

Бу Законнга кёре, чууутлугъа чууутлу анадан туууб, башха диннге кёчмеген, эмда иудейликни алгъан адам саналады

Гиюр

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Гиюр.

Иудейликге кёчюу айландырыу процедураны джолу бла болады, аты гиюрду (ивр. גֶּיוּר‎), ол заманда эркишилеге сюндет этиледи (брит мила) эмда эркишилени да, тиширыуланы да миквагъа кёмюледиле. Христианлыкъ эмда муслиманлыкъда джюрюген прозелитизмни, иудейлик ушатмайды, эмда гиюрню ётген тынч тюлдю. Израилде гиюрню ётген адма миллети бла чууутлугъа саналады. Тыш къраллада гиюрню ётген Къайтарыуну юсюнден законуна кёре, Израилге кёчерге эркинлик алады.

Иудейликни джангы агъымларында гиюрню ётюуню башха джорукълары бардыла.

Тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чууут халкъны тарихи.

Бек буруннгу (библия) тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чууут халкъны бек берууннгу (библия) тарихи.

Энчи халкъ болуб, буруннгу чууутлула б. э. д. 2-чи минг джыллыкъда, буруннгу Ханаанны территориясында къуралгъанды. Версияланы бир къауумуна кёре Евфратны орта агъымында семит тилли кёчюуючю-малчы тайпала («хапиру»), башха семит тилледе сёлешген Ханаанны оазислеринде джашагъан башха тайпаланы (аморейле) эмда джерли семитлеге дери алайда джашагъан халкъны («рефаим») ассимиляциясыды.

Торада джазылгъан, чууут адетге кёре, чууут халкъ Мисирден чыгъыб Тораны джорукъларын Синай тауну къатында алыудан башланады. Ханааннг келген чууутлула 12 къауумгъа («бууун») юлешинедиле, ала кеслерини тамырларын Якъуб-Израилни джашларындан тамырларын бардыргъандыла.

Б. э. д. 2-1 минг джылланы чеклеринде Даудну Израиль патчахлыгъы къуралады.

Биринчи Табыныучу Юйню эпохасы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Биринчи Табыныучу Юй.

Б. э. д. X ёмюрде Соломон патчах (Шломо) Иерусалимде табыныучу юй ишлейди (Бейт а-микдаш, «Сыйылылыкъны Юйю») . Соломонну ёлюмюнден сора чууут кърал эки патчахлыкъгъа юлешинеди — Израиль бла Иудеягъа. Кёб ёмюрню узунлугъуна Танах къуралады (чууут сыйлы дин китаб).

Б. э. д. 722 джылда Шимал Изараиль патчахлыкъны халкъы — Израилни онеки бууунундан онусун ассириялыла бла Мидиягъа кёчюрюлюб, джерли халкъ бла къатышыб, эрийдиле. «Он тас болгъан» бууунну юсюнден айтыула чууут, мусульман, христиан фольклорлада тюбейди, бир къауум кюнчыгъыш чууут джамагъатлада эмда иудейчилик этген къозгъалыулада ол айтыу бусагъатда да барды. Версияланы бирине кёре ала Месихни келирини аллы бла къайтырыкъдыла (Мессия, Машиаха).

Б. э. д. 586 джылда вавилончула Иудей патчахлыкъны кючлеб, Иерусалим табыныучу юйню оядыла, чууутлуланы уллу кесегин да Вавилоннга сюредиле (Вавилон джесир).

Экинчи Табыныучу Юйню эпохасы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Экинчи Табыныучу Юй.

Джангы Вавилон патчахлыкъны къаджарланы кючлеую эмда Ахменидлени Къаджар Империяларыны экспансиясы бла бирге (б. э. д. 539 джыл) чууутлуланы бир къаууму Иудеягъа къайтадыла, анда Экинчи Табыныучу Юй ишленеди эмда аны тёгерегинде чууутлуланы къраллыкълары джангыдан къурала башлайды, Вавилондагъы чууутлуланы асламысы уа Къаджар Империяны тёрт джанына джайыладыла, ол заманда ол Индиядан Эфиопиягъа дери джаыйлгъан уллу кърал болгъанды. Ол замандан башланады чууутлуланы этника айныуларыны доминантлы модели — символлукъ эмда культура аралыкъ Израилде эмда дунияны тёрт джанына джайылгъан диаспорала. Аллында Месопатамияда къуралгъан диаспора, б. э. д. 1 минг джылда Шимал Африка бла Мисирни, Кюнбатыш Джерле Арасы Тенгизни джагъаларын, Грецияны, Гитче Азияны, Сирияны (Шамны), Кавказны, Кърымны, Иранны, Орта Азияны, Индияны джерлерине дери джайыладыла.

Израилни Джерини Птолемейле бла Селевкидлеге бойсуннганында (б. э. д. IV—II ёмюрледе) чууутлула культура эллинизация этиледиле буруннгу чууут тил бла арамей тилле бла бирге буруннгу грек тил джайылады (койне).

Маккавейлени къозгъалыуну эсебинде Хасмоней патчахлыкъ (164—37) къуралады. Ол заманда эллиннешген къауумла бла Негев бла Иордан джагъасындагъы чууут болмагъан семит халкъла да чууут халкъны къурамына киредиле.

Иудеяны Рим кючлеб (б. э. д. 63—37), б. э. I—II ёмюрлеринде азатланыу къозгъалыуланы хорлау Экинчи Табыныучу Юйню чачылууна (б. э. 70 джылында) эмда чууутлуланы къыстаугъа себеб болгъанды. Ол заманда римчиле «Палестина» терминни киргизедиле, ол Эрец-Исраэль — Израилни Джеринде чууутлуланы болгъанларын унутдурургъа керекди.

Орта ёмюрледе

Палестинадагъа чууут этника аралыкъ, 638 джылда араблыланы кючлеую бла бошалады.

Чууут диаспораны тарихи

Диаспорада бир-бири ызындан талай доминант аралыкъ ауушунады, алада чууутлуланы этника къауумлары къуралгъанды (эдот), ала тиллери бла, турмуш культуралары бла бир-бирлеринден айрылгъандыла:

• Вавилон (ирак) чууутлула (Месопотамия, Тау Арты Кавказ — V—XI ёмюрле;
• Сефардла (Пиреней джарымайрымкан) — б.э. аллы — 1492;
• Ашкеназла (Ара Германия, Кюнчыгъыш Европа) — X ёмюр — XX ёмюрню арасы.

Эм эски этника къауумланы бири — вавилончу неда ирак чууутлуладыла (бавли), ала б. э. д. 1 минг джыллыкъда къуралгъандыла. Ала аллында арамей тилни хайырланнгандыла, VIII—IX ёмюрледе биринчи араб диалектлени толткъунунда арабчагъа кёчедиле (кылту), ол диалектле артдан къуру чууутлула бла христианлада къалгъандыла, аланы тёгеригинде джашагъан мусульманла кёчюуючю араблыланы диалектлерине кёчедиле. Бавлилени ахыр келечилери Иракны американ-ирак къазауатны заманында къойгъандыла (2003).

Араблыла кючлегенден сора, арамей тилни сакълагъан чууутлула, Курдистан таулагъа ыхтырыладыла, эмда аладан анда таргум неда лахлух этника къауум къурайдыла. Бусагъатда Израилде ала курдистан чууутлула атны джюрютедиле, турмушларында чууут-арамей тилле бла хайырланадыла. Иран чууутлула (парас-у-мадай) Иран бла Орта Азияда орналгъандыла. VI—VII ёмюрледен башлаб чууут-перс тилни эскертмелери сакъланнганды. Талайдан ала керти иран чууутлулагъа (джиди — 25 минг Иранда, 75 минг Израилда, XX ёмюрде асламысы чууут-иран тилледен фарсиге кёчедиле); тат тилли таулу чууутлулагъа; афган — орта азия къауумгъа юлешинедиле, агъыргъыла XVIII ёмюрде орта азиячы чууутлула бла чууут-перс этнолектледе сёлешген афган чууутлулагъа юлешиннгенди, ала Афганистанны XX ёмюрюню ахырында бютеулей къойгъандыла.

Иран чууутлула бла къытай тилли чууутлуланы Кайфэн чууутлуланы къаууму да байлмалыды, ала б. э. д. VI—VIII ёмюрледе къураладыла, эмда бусагъатда къытайлылагъа къатышыб бошагъандыла; аланы бусагъатдагъы тууудукълары Кайфын шахарда джашайдыла эмда культура энчиликни бир-бир шартларын тутадыла.

Эртдеги Орта ёмюрледе бахаратла (пряность) сатыу-алыу джолланы узунунда Махараштра штатда маратхи тилде сёлешген бней-исраэль эмда малаялам сёлешген кочин чууутлула къуралгъандыла, ала бусагъатда Израилде джашайдыла. Араб джарымайрымканда чууут джерлешимле б. э. д. 1 минг джыллыкъны экинчи кесегинден къурала башлайдыла. Мухаммат файгъамбар джангы динни, Мединаны чууутлулары бла кюрешде джаяды, алай бир къауум чууут къауумла ислам джамагъатха къошуладыла. Къыбыла Арабияны араб тилли чууутлулары («тейманим», йеменчиле) асламысы бла Израилде джашайдыла (140 минг чакълы бир адам), 200 чакълы адам Йеменде джашайдыла. Эртдеги Орта ёмюрледе Шимал Сирия бла Къыбыла Тюркде араб тилли чууут къауумла къурала башлайдыла (халяби), Къыбыла Сирия бла Ливанда (сами); XVI ёмюрде аланы ичинде Испаниядан къачхынчы сефардла да эрийдиле. XVIII ёмюрде халябиле бла ирак чууутлуланы талай къаууму Индиягъа британ тачха къуллукъ этер ючюн кёчедиле, андан ала Къыбыла-кюнчыгъыш Азиягъа джайыладыла (Сингапур, Мьянма (Бирма), Гонконг, Индонезия э. б.), анда ала багдади атны джюрютгендиле. Б. э. д 1-чи мингджыллыкъны экинчи джарымындан башланыб Магрибни чууутлулары этника къауум халгъа келедиле, кеслери да кёб тюрлю юлюшге бёлюнедиле, аланы ичинде Атласны бербер тилли чууутлулары.

Бу бютеу къауумладан айры эфиоп чууутлула айныйдыла (бета-исраэль, неда фалаша), XX ёмюрге дери ала агава тилледе, артдан а уа амхар эмда тиграй тилде сёлешгендиле.

Византияны чууутлулары (еваним, романиотла) XVI ёмюрден башлаб сефардлани ичинде ассимиляция бола башлайдыла. Аланы туудукълары, XX ёмюрде грек тилнри этнолектин (еваника) стандарт грек тилге ауушдурадыла, бусагъатда Грецияда джашайдыла (1 минг чакълы адам).

Тау Арты Кавказда гюрджю чууутлула — урияла да къураладыла.

Европаны къыбыла-кюнбатышында кеч антика замандан башлаб сефардла атлы чууут къауум болгъанды, ала иберий-роман тиллени этнолектлеринде сёлешгендиле. 1492 джыл Испаниядан къысталгъанларындан сора, ала Кюнчыгъыш эмда Кюнбатыш Джерле Арасы Тенгиз джагъалада орналгъандыла, эмда аланы ичинде чууут-испан тил къуралады. Алагъа джууукъ Прованс бла Римни чууутлулары саналадыла (ромаим), ала эски прованс эмда итальян тилни этнолектлеринде сёлешгендиле (къыбыла лоэз). Бютеу бу къауум ортакъ чууут кеси атларын сакълагъандыла, аннга къошакъгъа субэтника атлары да болгъанды.

Экинчи дуния къазауатны аллында эмда аны заманында алты миллион чакълы бир чууутлу ёлтюрюлгенди Бу сан Нюрнберг трибуналны протоколларында чертилгенди (къара Холокост).

Бусагъатда орналыулары бла санлары

Чууутлуланы бютеулей саны 12 миллиондан 15 миллионнга дери саналады. Тергеуледе чууутлуланы саны бла, кеслерин чууутлулагъа санагъанланы саны айры болургъа боллукъду.

Россияда, революциядан сора тергеуледе кесини миллетлигин адам кеси айтханды. Ол себебден, сёз ючюн, 30-чу джыллада кесин чууутлугъа санамагъан чууутлу деб джазылмагъанды (20 % чакълы бири) Артдан кесин чууутлу деб джаздырмагъанланы саны СССР-де ёсгенден ёсюб баргъанды.

Дунияны къралларында эм уллу чууут джамагъатла

Къралны №	Къралла	Чууутлула	Къралны адам санына кёре %	Бютеулей чууутлуланы санына кёре %
1	АБШ (2009)[1]	6,544,000	2,1 %	45 %
2	Израиль (2010) [2]	5,800,000	75,5 %	42 %
3	Франция	606,000	1,0 %	4,2 %
4	Канада	393,660	1,2 %	3,0 %
5	Уллу Британия	350,000	0,57 %	2,3 %
6	Аргентина [3]	280,000	0,8 %	2,3 %
7	Россия	228,000	0,14 %	1,7 %
8	Австралия	120,000	0,56 %	0,9 %
9	Германия	118,000	0,14 %	0,88 %
10	Бразилия	96,500	0,05 %	0,70 %
11	Украина	80,000	0,16 %	0,60 %
12	Къыбыла Африка	72,000	0,15 %	<0.5 %
13	Польша	50,000	0,6 %	<0.5 %
14	Маджар	49,700	0,4 %	<0.5 %
15	Испания	48,409	0,12 %	<0.5 %
16	Нидерландла [4]	45,000	0,28 %	<0.5 %
17	Мексика	39,800	0,03 %	<0.3 %
18	Бельгия	31,200	0,3 %	<0.2 %
19	Молдавия	31,187	0,7 %	<0.5 %
20	Уругвай	30,743	0,9 %	<0.5 %
21	Италия	30,213	0,05 %	<0.5 %
22	Чили	25,375	0,13 %	<0.5 %
23	Венесуэла	20,900	0,1 %	<0.5 %
24	Иран	25,405	0,035 %	<0.5 %
25	Эфиопия	20,000	0,027 %	<0.5 %
26	Швеция	20,000	0,2 %	<0.5 %
27	Юзбекистан	17,453	0,065 %	<0.5 %
28	Тюрк	17,415	0,025 %	<0.5 %
29	Швейцария	17,000	0,2 %	<0.5 %
30	Индия	15,405	0,005 %	<0.5 %
31	Панама	10,029	0,33 %	<0.5 %
32	Латвия	9,001	0,397 %	<0.5 %
33	Австрия	8,184	0,1 %	<0.5 %
34	Гюрджю	7,951	0,17 %	<0.5 %
35	Азербайджан	7,911	0,1 %	<0.5 %
36	Дания	7,062	0,13 %	<0.5 %
37	Румыния	6,029	0,027 %	<0.5 %
38	Джангы Зеландия	7,077	0,17 %	<0.5 %
39	Греция	5,334	0,05 %	<0.5 %
40	Марокко	5,236	0,016 %	<0.5 %
41	Къазахстан	4,100	0,027 %	<0.5 %
42	Литва	3,596	0,1 %	<0.5 %
43	Колумбия	3,400	0,008 %	<0.5 %
44	Чехия	4,000	0,03 %	<0.5 %
45	Словакия	3,041	0,056 %	<0.5 %
46	Перу	2,800	0,01 %	<0.5 %
47	Коста-Рика	2,500	0,06 %	<0.5 %
48	Болгария	2,300	0,031 %	<0.5 %
49	Эрмен	2,000	0,035 %	<0.5 %
50	Ирландия	1,930	0,045 %	<0.5 %

Къуралышлары болгъан чууут джамагъатла 110 къралда бардыла.

Чууутлуланы этника къауумлары

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чууутлуланы этника къауумлары.

Чууутлуланы ичинде эм уллу этника къауумлагъа ашкеназла бла сефардланы санаргъа боллукъду.

Аланы тышында: араб чууутлула; лахлухи, перс эмда бухара чууутлула; урияла; тау чууутлула; индий чууутлула, романиотла, итальяним (ромим), фалаша э. б.

Чууут къауумланы генотиплери бла хоншу халкъланы генотиплерини тинтиулери, чууут къауумланы хоншуларындан эсе бир-бирлерине джууукъ болгъанын кёргюзеди. Ол чууутлуланы къуру культура тамырла бирикдирген гепотезаны джараусуз этеди.

Джууукъ къауумла

Дин шартлары бла кеслерин чууутлулагъа криптоиудейле бла иудейлеген къауумла къошадыла.

Криптоиудейле — зорлукъ бла христианлыкъгъа неда мусульманлыкъгъа бурулгъан, алай а ташатын иудейликни шартларын тутхан чууутлуланы туудукълары:

• Марранла («джангы христианла») Пиреней джарымайрымканда, АБШ-ны къыбыласында, Латин Америкада эмда Филиппинледе. Бусагъатда бир къауумлары кеслерини къралларыны чууут джамагъатларына къошулагъандыла неда Израилге кёчгендиле. Марранланы эм уллу къаууму Португалияны Бельмонт шахарында сакъланнгандыла;
• Шуета — Балеар айрымканлада христианлыкъгъа кёчген чууутлуланы туудукълары;
• Джадидле бла чалала Иран бла Орта Азияда мусульман болгъан чууутлула, алай а турмушда чууут культураны элементлерин сакълайдыла;
• Бета-абрахам (Эфиопия)
• Неофитле (Къыбыла Италия)
• Дёнмеле Тюркде.

Иудейлегенле — тюрлю — тюрлю этника тамырлары болгъан, иудейликни тутхан, кеслерини чууутлуланы кесеклери санагъан къауумла:

• субботникле Ара Россияда, Сибирде эмда Тау Арты Кавказда;
• Сан-Никандродан прозелитле (Италия)
• Бней-менашеле Мизорам эмда Манипур индий штатла бла Бирманы Чин штатындан;
• Телугу-тилли бней-эфраимле, 1981 джыл Андхра-Прадеш штатда иудейликни алгъандыла;
• Абаюдая Угандада;
• Къара чууутлула
• Игбону чууутлулары (Нигерия)
• Русалени чууутлулары (Зимбабве)
• насраниле (Индия)
• Кнанаяла (Индия)
• Собматош (Трансильвания)
• къарайла бла кърымчакъла (Кърым)
• бант тилли лемба халкъ КъАР бла Зимбабведе э. б.

Чууутлуланы тиллери

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чууут тилле.

Чууутлуланы эм эски тиллери — буруннгу чууут тилди (иврит), анда чууутлуланы баш дин китаблары Танах джазылгъанды. Бизни эраны биринчи ёмюрленинде, аны орнуна сёлешиу тилге арамей тиллени бири келеди, кечирек диаспоралада хоншу халкъланы тиллерини тамалында чууут тилле бла этнолектле къураладыла. Буруннгу чууут тил слёшиу тилден чыгъады, алай а лашон-а-кодеш («сыйлылыкъны тили») динде баш джазма тиллей къалады. XX ёмюрде бу тил джангыдан туууды эмда иврит аты бла Израилни чууутлуларыны официал эмда сёлешиу тиллери болады.

Диаспоралада иврит (буруннгу чууут тил) иудейликни баш тили кибик сакъланады. АБШ-ны, Израилни, Бельгияны, Уллу Британияны, Канаданы эмда талай башха къралны хасид джамагъатларында сёлешиу тил идишди. Башха сакъланнган чууут тилдеден сефард, тат (тау-чууут), чууут-арамей, чууут-иран тиллени айтыргъа боллукъду. Бюгюнлюкде чууутлуланы 45 % ингилизча сёлешеди, 34 % — ивритде, 13 % орусча, 5 % чакълы бири испанча, 4,5 % — французча, 4 % чакълы бири идишде, 3,5 % джууукъ арабча, аланы тышында немец, румын, фарси, поляк, амхара, португал, маджар, тюрк тилле да джайылыбдыла.

Дин

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Иудаизм.

Дин тутхан чууутлуланы асламысы иудейчиликни тутадыла (иудейледиле). «Иудаизм» грек. йуда́исмос, чууут сёзден къуралады ивр. яхадут‎ (יהדות), аны бла бир тамырлы йехуди — чууутлу / иудей.

Чууутлуланы дин китаблары — Танах (ТаНаХ — аббревиатура: Тора́ ивр. תורה‎, Невии́м ивр. נביאים‎, Ктуви́м ивр. כתובים‎ — Беш китаблыкъ).

Культуралары

Диаспорада социал-экономика статуслары башхала бла тенг болмагъаны себебли, чууутлулада энчи культура къуралгъанды. Чууутлулагъа асламысы бла джерге ие болургъа джасакъ болгъанды, ол себебли чууутлуланы эл мюлкге къатышыулары чекли болгъанды, аланы баш ишлери тюрлю-тюрлю санагъатла, сатыу-алыу, саудюгерчилик болгъанды. Чууутлуланы асламысы башхалагъа къатышмагъан джамагъатлада джашагъанды (кегила) ала шахар тийреле болгъандыла (гетто Италия бла Германияда, худерия (жудерия) Испания бла Португалияда, меллах Шимал Африкада, махалла Иран бла Ара Азияда). Чууут джамагъатлагъа (кагал) башчылыкъ экономика элита (гвир — «кючлю», парнас — «асыраучу») эмда раввинат этгенди.

Уллу юйдегиле сакъланнгандыла, Джууукъ эмда Орта Шаркъда XX ёмюрню ортасына дери полигамия джюрюгенди (норматив моногамияны ашкеназла X ёмюрде киргизгендиле). Джууукълукъ эркиши джанындан саналса да, иудейлик мардалагъа кёре чууутлу деб къуру анасы чууут болгъан саналады (Чууутлулукъ). Материал культураны бютеу чууут шартлары иудейликни буюрууларында тамалланнганды: ашарыкъда кашрут, эркишиле бла юйленнген тиширыулагъа башларын джабыу д. а. к..

Джангы заманда, чууутлуланы хакъларын чеклениуню къоратыу бла, европачы къралланы асламысында чууутлуланы ассимиляциясы эмда аккультурациясы болгъанды, ортодокс иудаизмден кетилгенди, къатыш юйдегиле чыкъгъандыла; Кюнчыгъыш Европа бла Азияны чууутлурары кеслирини энчи культураларын кёбюрек сакълагъандыла.

Аны бла бирге чууутлуланы консолидациялары да айный башлагъанды, бютеу чууут культуралыкъ эмда политикалыкъ къозгъалыула къуралгъандыла. 1881—1914 джыллада чууутлуланы миграциясы кючленнгенди (артыкъсыз да Россия Империядан), ала Кюнбатыш Европагъа, Америкагъа, Австралиягъа кёчгендиле. Сионизм идеологияны кючлениую бла Палестинагъа кёчюу да башланады.

Европачы чууутлуланы этникалыкъ айныуларын Экинчи дуния къазауатны заманында болгъан Холокост къурутханды. Къазауатдан сора чууутлуланы Джангы Дунияны къралларына эмда джангы къуралгъан Израиль Къралгъа кёчюулери кючленеди.