Ингилиз-американ къазауат (1812—1814)

Ингилилз-американ къазауат
Ёргеден энишгеге сагъат бурулгъаны бла: Капитолий 1814 джылда, ингилизлилени Вашингтоннга чабханларындан сора; Куинстон мийикликледе сермешиу; «Конститьюшн» «Герьер» бла сермешеди; генерал Текумсени ёлюмю; Джангы Орлеан ючюн сермешиу
Баргъан кёзюую 18 июнь 1812 — 18 февраль 1815 Баргъан джери Американ-канада эмда американ-флорида чекле, АБШ-ны кючныгъыш джагъасы, Атлантика (аны ичинде Мексикан богъаз бла Вест-Индия) эмда Тихий океаны Эсеби Гент кесамат; Статус-кво
Къаршчыла
АБШ • Тёбеннги крикле • Семинолла • Чероки • Чикасо • Чокто • Ирокезле (Нью-Йорк)	Британ империя • Огъары Канада • Тёбен Канада Текумсе Конфедерация : • Веа • Виннебаго • Гуронла • Делаварле • Ирокезле • Кикапу • Огъары крикле • Майами • Маскутенле • Меномини • Минго • Оджибве • Оттава • Пианкашо • Потаватоми • Саукла • Фоксла • Шауни Болушлукъ берген: Испан Флорида
Аскер башчыла
Джеймс Мэдисон Уильям Гаррисон Эндрю Джексон Уинфилд Скотт Пушматаха Къызыл Мундир (Сагойевата)	Роберт Дженкинсон Айзек Брок † Джордж Коберн Роберт Росс † Александр Кокрейн Текумсе † Къара Къартчыгъа (Макатавимешекака)
Кючлери
АБШ-ны Аскери: 7 минг (къазауатны аллында) 35,8 минг (къазауатны бошалырына) 3049 рейнджер 458463 милиционер 125 чокто-индейли АБШ-ны тенгиз пехотасыны корпусу АБШ-ны аскер-тенгиз кючлери: 6 фрегат 14 башха кеме 515 приватир	Британ аскер: 5,2 минг (къазауатны аллында) 48160 (къазауатны бошалырына) 4 минг милиционер 10—15 минг индейли Уллу Британияны короллукъ тенгиз пехотасы Уллу Британияны короллукъ аскер-тенгиз флоту: 11 узунлукъ кеме 34 фрегат 52 башха кеме джагъа сакълаулну Уллу кёлледе 9 кемеси (къазауатны аллында)
Къоранчла
15 минг ёлген, аланы ичинде 2200—3721 сермешиуледе ёлген 4505 джаралы 20 минг джесир тюшген 4 минг къул-негрле британлыла бла азат этилгендиле неда алагъа къачхандыла 8 фрегат 278 приватир 1400 сауда кеме	Британ империя: 10 минг ёлген,аланы ичинде 1160—1960 сермешиуде ёлген 3679 джаралы 15,5 джесир тюшлген 4 фрегат 1344 сауда кеме, аладан 373 Британ флот кери сыйыргъанды Индейлиле: 10 минг ёлген, аланы ичинде 1 минг американ-канада чекде сермешиуледе ёлгенди

Ингилиз-американ къазауат (1812—1815) (ингил. War of 1812, «1812-чи джылны урушу») — АБШ бла Уллу Британияны арасында наполеончу урушланы кёзюуюндеги сауутлу конфликт .

Уруш, АБШ-ны бойсунмагъан кърал болгъанын бегитгени ючюн «Бойсунмазлыкъ ючюн экинчи къазуат» атны алгъанды. Уллу Британияны джанында къазауатха индейлилени кёб юйюрю къошулгъанды.

Ал чурумлары

Континентал блокадагъа къаршчылыкъ этген заманда британ флот француз-американ сатыу-алыу байламланы бузаргъа кюрешгенди, ингилиз дезертир-тенгизчиле излеген сылтау бла американ кемелени кючлегенлей тургъанды. «Чесапик» фрегат бла инцедентден сора эмда АБШ-да 1807-чи джылда эмбаргону юсюнден эмда 1809-чу джылда илишкилени тохтатыуну юсюнден законла алыннгандан сора. АБШ-да, артыкъсыз да бек Джангы Ингилизде "урушну партиясы" къуралады. Ол заманда Конгрессге «аскер къартчыгъала» сайланадыла, ала Ингилиз бла уруш ачылырын эмда АБШ-ны территориясына Канада бла Флориданы джерлерини къошаргъа излегендиле. Канадачыланы "британ зулмулукъдан" къутхарыу джанлы болгъанланы ичинде ол замандагъы президент Томас Джефферсон да болгъанды. Аны ызындан келген президент Джеймс Мэдисон бла конгресс 18 июнь 1812 джылда Ингилизге къазауат баямлайдыла.

Аскерлени санлары

Мычымай къазауатха кираллыкъ британ кючлени саны 4500 чакълы адамы бла бёлек болгъанды, ала Канаданы генерал-губернатору Джордж Превону къолунда болгъандыла. Аны тышында кюнчыгъыш джанындагъы чеклени къатында джашагъан индейлилени болушлукъларына да ышаныргъа болгъанды. Ол Мичигандан Алабамагъа джол алгъанды, джюрюшню заманында индейлилени американлылагъа къаршчы бирикдиррге чакъыргъанды.

АБШ-ны хазыр аскеринде да, къазауатха дери 6 ай алгъа конгресс аскерни 35 миннге дери кёбейтирге бегим алса да, къуру 6744 адам болгъанды.

Урушну баргъаны

1812 джыл

Канада эмда АБШ-ны шималы 1812 джылда.

Сермешиуле 1812-чи джылны июнунда башланадыла. Къазауатда эки джанында да индейлиле болгъандыла: ингилизлиле бла бирликде Текумсе башчылыкъ этген шониле, американлыла джанлы болуб Беш цивилизациялы халкъ чыкъгъанды (генерал Пушматаха). Аны тышында кючлю тенгиз уруш да бардырылгъанды. 5 кемеден къуралгъан ингилиз эскадра американ джагъаны блокада этгенди; американ штатла уа тенгизге кёб каперле джибергендиле, ала да 200-ден артыкъ британ сауда кемени джесир алгъандыла.

Американлыла алгъа ургъан компания бардырыргъа оноу этгендиле. Баш аскер Шамплейн кёлден Монреалгъа барлыгъы оноу этилгенди, ол заманда кёбюсю зытчыу милициядан болгъан юч колонна Канадагъа Детройтдан,, Ниагарадан эмда Сакетс-Харбордан кирлик болгъандыла. План ахырына дери кескин болмагъанды, бютеулей джортууулну башланыр заманы да белгиленмегенди. Американ чекни бир-биринден узакъ аралыгъы болгъан гарнизонла сакълагъандыла: Платсберг, порт Сакетс, Ниагара, Детройт, Дирборн форт (Чикаго) эмда Гурон кёл бла Мичиганны бирлешген джеринде Макино форт.

Канада джанындан гарнизонла Монреалда, Сакетс-Харборну туурасында Куинстонда , Эрини эски фортларында эмда Буффалону туурасында Джорджда, Детройт сууну аягъында форт Малден. Британлыланы къолларында кёлле болгъандыла, алада да гитче эскадрала, ол алагъа аскерлерин керекли джерге мычымай джиберир амал бергенди, американлыла уа джаяу, мырдыланы, чегетлени джанлаб барыргъа керек болгъандыла.

Уруш, Халлны башчылыгъында американ колоннаны (1600 адам), Дейтондан Детройтха 5-чи юлда джетиб, 12-чи июулда Детройт сууну ётюую бла башланады. Сууну кечиулерин сакълагъан британ милиция Канард сууну ары джанына, къаршчыланыб бир окъ да атмагъанлай ыхтырылады. . Халл Сандвични кючлейди, джерлиле иги тюбейдиле, АБШ-ха ант келтирилге чакъыргъан прокламация чыгъады. Уллу къоранчладан къоркъуб, Халл алайдан джууукъдагъы британ форт Малденни (500 адам чакълы гарнизону болгъан) штурм этмезге оноу этеди эмда андан ары бармай тохтайды.

Эри фортда Ингилиз-американ къазауатны заманындагъы тоб суут бла АБШ-ны байрагъы

24-чю июлда Халлны тахсачы бёлеклерини бирине чабыуул этиледи, эмда уллу къоранчла бла ыхтырылады. Андан сора хар кюн Холлгъа къайгъырырча хапарла келтирлегнлей тургъанды. Британлыла Мальденни къоруулауун кючлендиргендиле, Ниагарадан къошакъ аскер да келеди. Талайдан, индейлиле бла кючлендирилген британ бёлек американ форт Макинону кючлеб Детройтха джол алгъаны хапар келеди. Бу Халлны ызына айланыб сууну ол бир джагъасына Детройт фортхаётерге керек болады. Детройт фортну гарнизоны 800 адамдан болгъанды; аны бегитиулери джаугъа талай заманны да къаршчылыкъ этерге мадан бергенди. Алай а башха американ джерлешимлеге узакъ болгъаны эмда британ флот иелик этген Эринии джагъасы бла джангыз джолну баргъаны табсызлыкъ этгенди. Халл, болумну къоркъуулу болгъанын ангылагъанды эмда Манли сууну ётюб табыракъ позиция алыргъа излегенди, алай а аннга бойсуннганланы оноуларына тынгылаб къалыргъа оноу алады. Къыбылагъа 600 адамдан къуралгъан бёлекни джибериб Огайо бла байлам къуруб, Джюзюм сууну къатында къалгъан азыкъларын келтирирге оноу этеди. Фортдан къыбылагъа 14 миля кетиб, американ бёлек бираз джау колоннагъа тюртюледи эмда аланы къаушатады. Алай а андан сора джолуна андан ары барыргъа таукел болмай, Деттройтха къайтады. 13-чю августха британлыла Канаданы джанындан суугъа келиб, фортну бомбалары мурат бла артиллерияларын къура башлайдыла.

14-чю августда Халл экинчи кере да, Мак-Артурну уллу болмагъан бёлеги бла (350 адам) къыбылада джолну ачаргъа муратланады, алай а джетишимсиз болады. Мальденни къатындагъа фортну тёгерегинде джыйылгъан британ аскерлеге башчылыкъ этген генерал Брок, Халлгъа, бой бериб, Детройтну беририн излегенди. Аны эшитген Халл къоруулаугъа хазырланыб башлайды. Ол Мак-Артурну къайтарады, Брокга да унамагъанын билдиреди. Ол заманда эки британ аскер кеме суу бла ёрге чыгъадыла, батарея шахар бла фортха атыуну башлайды. Кече, 600 индейли фортдан тёбенирек суу бла ётюб, Мак-Артурну бёлеги бла Халлны аскерлерини араларын кеседи. 16-чы августну танг аласынд, Брок кеси хазыр аскерден 330 аскерчи, 400 милиционер, 5 тоб сауут бла сууну ётюб фортну штурм этерге излейди. Фортну ичинде Халлны 1000 адамы болгъанды, Мак-Артурну бёлеги талай миля узакълыкъда киритленнгенди. Кючлерини саны аслам болгъанына къарамай, Халл штурм болгъунчу акъ байракъны тагъады. Британлыла Детройт фортну кючлейдиле. Американ аскерчиле джесир тюшгендиле, зытчыу аскерчилени юйлеринен ийгендиле.

Детройт фортну тюшюуюню аллы бла башха американ форт Дирборнну индейлиле кючлейдиле. Аны тюшюую бла американлыла кюнбатыш кёлледе позицияларын тас этедиле.

Кюнчыгъыш бёлгеде октябргъа дери алгъа уруу болмагъанды. Былайда американ аскерлеге башчылыкъ этген генерал Дирборн, Ниагара фортха алгъа уруб, Халлгъа болушургъа керек болгъанды, алай а чыртдан да джукъ этмей орнундан тебмей тургъанды. Бу Брокга Халлны хорлагъанындан сора Ниагарагъа къайтыргъа амал бергенди. 300 адам чакълы ингилиз гарнизон кючлеген Куинстоннга, 5000-минглик американ аскер бёлек джиберилгенди, башчылыкъ генерал Стивен Ван Ренсселер этгенди, аскер бёлек шахарны туурасында, Ниагара сууну ол бир джагъасында болгъанды. Октябрны 10-да кече Ван Ресселер сууну ётюб шахаргъа кирирге излегенди, алай а джетишимсиз болгъанды. 13-чю октябрда энтда алгъа ургъандыла, Канада джанында, Кингстонну тёгерегинде мийикликлени кючлеялгъандыла. Ол заманда британлылагъа къошакъ болушлукъ джетиб, американлыланы мийикликледен ыхтырады, эмда джесир алады. Сууну башха джагъасында тургъан американ милиция бёлек, сууну ётюб кеслериникилеге болушургъа унамайды. Бу дженгилиу ючюн Ван Ренсселерни генерал Александр Смит бла алмашдырадыла.

Алай болгъанлыкъгъа ол да джетишимсиз болады. Ниагара сууну Къара Къаяны къатында 28-чи ноябрда ётер муратлы болгъанды, алай а мизамсызлыкъ ючюн суудан ёталмайдыла, аны ызы бла милицияны сафларында къозгъалыула башлайдыла, ала юйлерине чачыла башлайдыла. Смитни да къуллугъундан къоратадыла. 19-чу ноябрда Генри Дирборн, кеслерини аскерлерин ахыры Канада бла чекге атлатады, алай а милиционерлени арасында чыкъгъан къозгъалыула себебли Платсбергге къайтыргъа керек болады. Аны бла 1812-чи джылны операциялары бошаладыла. Амениканлыла энтда талай керек Детройтну кери алыргъа кюрешедиле, амма аннга къурагъан милиция бёлекле не къазауат этерге унамагъандыла, неда чабыуулну заманында юйлерине чачылышхандыла.

1813-чю джылда американлыла Канадагъа урур ючюн 40 мингден аслам аскерни джибередиле. 22-чи январда бу аскерлени авангарды Френчтаунда сермешиуде къаушатылады. Американлыланы 397 адамы ёледи, бу американлыланы сермешиу башына къаралса, урушда эм уллу къоранчлары болгъанды. Алай болса да, 3 айдан (26 апрель) американ генерал Дирборн Огъары Канаданы баш шахары, Йоркну кючлейди.

1812—1813 джылланы къышында американ конгресс хазыр аскерни санын 44 пехота полкга, 4 артиллерия полкга эмда 2 кавалерия полкга дери, бютеулйе да 27 минг адамгъа кёбейтирге законну къабыл этеди. Алай болса да, кертиликде ол джыл аскерни саны 19½ минг адамдан озалмагъанды.

1813 джыл

1813-чю джылда сермешиуле, Моми сууну къатында, сууну башына джол алгъан Винчестерни американ аскерини урушу бла башланадыла, ала джолда ингилиз гарнизон тургъан Френчтаунну кючлейдиле, алай Брaунстаун бла Малденден келген Генри Проктерни британ бёлеги (1100 адам), бу пунктну джангыдан кючлейдиле, американлыланы да къаушатадыла. Винчестерни ызындан Моми суу таба джол алгъан американ генерал Гаррисонну бёлеги, ол суучукъгъа джетеди эмда аны джагъаларында, талай заманнга британлылагъа баш ауруу болгъан форт Мейгсни ишлейди. Апрелни аягъындан августха дери генерал Проктерни бёлеги бу фортну аралыкъла бла къуршалагъанлай тургъанды, алай а излеген эсеблени алалмагъанында Канадагъа къайтады.

Кюнбатышда джетишимле уруш Эри кёлню кючлемей бармазлыгъын ангылагъан американлыла, бу кёлде тири флотилия къураб башлайдыла, сентябргъа бу джумушларын тындырадыла. 10-чу сентябрда эсе уа Перрини башчылыгъында американ флотилия британ флотилияны дженгедиле эмда американлыланы кёлде ие этедиле. Ол замандан башлаб британлыла Малденни къолда туталмазлыкъларын ангылайдыла, кёб турмай бу пункну кючлеб тургъан Проктерни бёлеги Темс сууну башына ётедиле. Аланы ызында Гаррисонну американ бёлеги барады (5500 адам), 5-чи октябрда аны Моравиантаунну къатында джетеди, анда сермешиуде британлыланы къаушатадыла. Ол сермешиуде индей бачама Текумсе ёлтюрюледи, аны ёлюмюнден сора индейлиле британлыладан айрыладыла эмда къазауатха къатышханны къоядыла. Бу джетишимлени болушлугъу бла американлыла кеслерине Мичиганны джерини кёбюсюн къайтарадыла, къуру форт Макино британлыланы къолларында къалады.

1813-чю джылда британ-француз эмда американ-француз илишкилеге карикатура

Американ аскер министрлик къурагъан 1813-чю джылны компаниясыны планына кёре, американлыла Кингстонну эмдаи форта Прескотну кючлеб, Сыйлы Лаврентийни сууну баш агъымын кючлеу эмда Монреалгъа экспедиция боладыла. Артыкъсыз да Огъары Канада бла Тёбен Канаданы айыргъан Сыйыл Лаврентийни сууун кючлеу уллу магъана алгъанды. Алай болса да американлылада болгъан кючле бла бу планланы тындырыу тынч болмагъанды. Онтариону джагъаларында операциялагъа башчылыкъ ол заманда (1813-чю джылны башында) генерал Дирборн этгенди, ол 7000 аскери бла Йоркдагъы (бусагъатдагъы Торонто) эмда форт Джордждагъы 2300 британ аскерчиге къаршчы болгъанды, 27-чи апрелде Диррборн кёл бла ётюб, джау тургъан джагъада сермешиуледен сора бу пункланы кючлеб, британлыланы ыхтыргъанды.

Дирборнну болмагъаны эмда Сакетс-Харбордагъы американ гарнизонну къарыусузлугъу бла хайырланыб, Превону британ бёлеги (1000 адам чакълы бир) 26-чы майдан Кингстондан чыгъыбы, бу джерлешимни кючлерге кюрешгенди, алай а джетишимсиз болгъанды.

Аннга да къарамай британлыланы болумлары аман болмагъанды дерчады. Аланы къолларында Кингстон, Сыйлы Лаврентийни сууну агъымы, Онтарио кёл болгъанды. Генерал Джона Винсентни башчылыгъында, тамалы 49-чу джаяу полк болгъан, болушлукъгъа канадачы милиции бла бирликчи индейлиле къошулгъан, британ аскерле американ кючлени Ниагараны юсю бла Канаданы ичине кирирге къоймагъандыла.

Британлала ашыкъмай бютеу узунлугъуна американ джагъаланы блокада этедиле. Ол заманлада генерал Прево американлыланы Канададан ыхтырыб, 24-чю декабрда Ниагара фортну кючлеб Бирлешген Штатлагъа джолну ачыкъ этеди.

Дирборнну американ аскерлери таукелсиз къымылдагъанлары себебли, аланы Онтариода джетишимли операциялары уллу эсеб келтирмегенди. Дирборнну орнуна генерал Уилконсон салынады, ол Хамптон бла бирге Шамплейн кёлню къатында алгъа урургъа керек болгъандыла. Бу эки генерал бир-бирлерин сюймегенлери себебли, келишалмагъандыла. Ахырында, Уилкинсон 8000 аскерчи бла Сыйлы Лаврентийни сууну агъымы бла энишге иниб Хамптон бла бирлешиб Монреалгъа барлыгъына оноу алынады. 17-чи октябрда Уилконсон аскерлери бла бирге Сыйлы Лаврентийни суунда джюзеди;генарал Макомбну башчылыгъанда 1200 адам флотилияны флангларын къоруулар ючюн шимал джагъа бла джаяу баргъандыла. Аны тышында бир бригада бёлекни аллында авангард болуб баргъанды (генерал Брауннукъу). 11-чи ноябрда Кристлерс ферманы къатында Уилкинсонну ызындан келген аскерлеге, Кингстондан келген канонер къайыкъла бла британлыла чабадыла. Сермешиуде американлыла къатышадыла, мизамлары бузулады, уллу къоранч алыб къыбыла джагъагъа ётюб, суудан узакълашыргъа керек боладыла. Андан сора Уилконсон кеслерини аскерлерин къыш фатарлагъа джерлешдиреди. Алай бла Хамптон бла бирлешиб Монреалгъа барыу план джараусуз болады. Хамптон, джукъ урушха къатышмай, къышха Платсбергну къатында джерлешеди. Андан сора 1813-чю джылны ичинде бютеу урушла партизан бёлеклени аралырнда ууакъ согъушла бла чекленеди.

1814 джыл

1814-чю джылны узунлугъуна АБШ энтда толу дженгилиу къоркъууда болгъанды: Европада Наполеонну хорлагъанындан сора, Уллу Британия американлылагъа къаршчы аслам кюч джиберир амалгъа ие болады, къачха уа АБШ-ны правительствосуну борчларын тёлерге къолундан келмегени белгили болады.

1814-чю джылны аллында АБШ-ны конгресси хазыр аскерни иги танг кёбейтирге оноу бегитгенди (62733 адамгъа дери), алай болса да сентябрда баргъана аскерге алыу аскерни санын 30 мингден аслам эталмагъанды. Алай болса да аскер хазырланыу маджаллашханды. Ол джылны февралына американ аскерлени болумлары былай болгъанды: Браунну бёлеги (2000 адам) Френч-майлны къатында болгъандыла, башха аскерле Уилконсонну башчылыгъы бла Платсбургну къатында тургъандыла. Ол заманда 8000 британ аскерчи Монреалны къатында эмда Ришельё сууну джагъасы бла постланы тутхандыла.

Джайгъа дери бютеу уруш чекде ууакъ согъушулау бла чекленнгенди. Алай а июлда Браунну бёлеги, 3500 адамгъа дери кючлениб, Ниагара сууну къатында тири сермешиулеге башлайды. Аны бёлеги 2 регулар бригададан (генералла У. Скотт бла Рипли) эмда милиция бригададан къуралгъанды (генерал Портер). 3-чю июлда Браун Ниагара сууну ётюб,Эри фортну кючлегенинден сора, сууну энишге, башха британ постланы кючлер нюзюр бла джюзедиле. Британлыла ол джерледе генерал Риалны башчылыгъында 8000 аскерчи тутхандыла. 5-чи июлда, авангардда баргъан Портерни бригадасы, британ аскерле бла Чиппаваны къатында тюбешеди. Чиппавада сермешиуде американ авангард чыдаялмай чачылышыб ыхтырылады, алай а ол заманнга Скоттну бригадасы джетишиб британлыланы къаушатады. Браун джауну Куинстоннга дери сюрюб барады, эмда алайда 2 ыйыкъны джукъ этмей тохтайды. Артдан британ къошакъ аскер келгенин эшитиб, ызына, Чиппавагъа къайтады. 24-чю июлда Скоттну бригадасы джауну осмакълар мурат бла алгъа чыкъгъанында, Лэнди-Лэйнни къатында британ аскерлеге тюртюледи. Экинчи кюннге алайда сермешиу болады. Британлыла кеслерини позициларындан къысталсала да, американлыла Эри фортха ыхтырыладыла; британлыла ызларындан бармайдыла. 15-чи августда британлыла Эри фортны къайтарыр мурат бла штурм этедиле, алай джетишимли болмай Чиппавагъа къайтадыла.

1814-чю джылны компаниясында эм уллу болуу Вашингтоннга чабыу болгъанды. Аны ингилиз Джордж Коберн бла генерал Роберт Россну бирлешген аскерлери Йоркну (Торонто) тоналыууна джууабха этгендиле. 3600 адам десантдан эскадра Потомак суугъа киреди. Балтиморгъа къаршчы барлыкъ энчи бёлекни айырыб, ингилизлиле Вашингтоннга джол аладыла, алларына чыкъгъан американ зытчыу аскерни къаушатыб Бланденбергни къатында чачыуу-къучуу этедиле. 24-чю августну ингиринде ингилизле шахарны аладыла, тонайдыла эмда эм маджал кърал мекямланы ёртеннге бередиле (Капитолий, Акъ Юй) бек уллу аскер хазнаны да кючлейдиле, аланы ичинде 200 тоб сауут да болгъанды. Энчи мекямла заран кёрмегенни орнунда болгъандыла, британ башчыла аланы тиймезге буйрукъ береди. Американ аскерни башчысы президент Мэдисон ара шахардан къачады.

Бу джортууулда 17 американ канонер къайыкъ батдырылады. Алай а Балтиморгъа джетерге Макгенри фортну къатында 13—14 сентябрда ингилизлиле кючлю къаршчыланыугъа тюртюледиле. Балтиморгъа чабыуул ингилизлилег джетишимсиз битеди.

Аны бла бирге операцияла башха джерледе да бардырылгъандыла. Британ флот Ришельё суу бла Шамплейн кёлге джюзгенди, Превону башчылыгъында 11-минглик британ бёлек а уа Монреалдан Платсбергге джол алады. Анда кючлю бегитилген, алай саны аз американ гарнизон болгъанды. Алай болса да, сермешиуню башланнганы бла бошалгъаны тенг болгъанды. Британлыла Платсбергни къарадан да, тенгизден да ургъандыла, алай а американ кемелени британ флотха къаршчы джетишимли уруулары, Превону Канадагъа къайтыргъа зорлагъанды.

Ол заманда огъунакъ, британлыла Джангы Орлеанны кючлер нюзюр бла экспедиция къургъандыла. Бу экспедицияны башына генерал Пакенхэм салынады. Декабрда ол десант бёлеги бла Мексикан богъазны лагунасы болгъан Борн кёлге киреди, эмда аскерлерин, Джангы Орлеандан 10 миля кюнчыгъышда, Бэю Мазант сууну башында джагъагъа чыгъарады. Ол заманлада, шахарда генерал Джексонну башчылыгъында 5-минглик аскери болгъанды. 24-чю декабрыны ингиринде Джексон бёлегини бир кесеги бла британ аскерлени позициларына таша келиб алагъа чабханды, мизамсыз сермешиу башланады эмда американлыла ыхтырыладыла. Джексон къайтыб, аскерлерин бетджанлада джерлешдиреди. 1815-чи джылны 1-чи январында эки джаныны арасында тоб дуэль болады. Ахыры, 8-чи январда бир талай къошакъ келиую бла бирге, Пакенхэм 5-минглик аскери бла америкалылагъа урады. Британлыла кери ыхтырыладыла, Пакенхэм уа ёлтюрюледи. Къазауат ол заманнга бошалгъанды, алай Джангы Орлеаннга мамырлыкъ келишиу болгъаныны хапары кечирек джетеди.

Эки джаныны арасында келишиу юсюнден сёлешиуле 1814-чю джылны июнунда башланадыла, 24-чю декабрда эсе уа Гент кесаматха къол салыныб, уруш аллындагъы статус-кво кери къайтарылады, алай а бу келишиу къазауатны башланыууна чурум болгъан территория эмда экономика джанындан сорууланы тюзетиуюн бегитмеденди. Телеграфха деричи заманлада, Европадан джангылыкъла акъыртын баргъаны себебли, къазауат кертиси бла 1815-чи джылны февралында тохтагъанды.

Эсеблери

Дуглас Коуплендни, Торонтода салыннган, 1812-чи джылны къазауатына аталгъан эсгертме-скульптурасы (Канада, 2008 джыл). Сирелиб тургъан аскерчи короллукъ Ньюфаундлендчи полкну кёргюзеди. Джатыб тургъан — АБШ-ны 16-чы джаяу полкуну аскерчисин.

Кёзюулю, узакъда баргъан къазауатха, Наполеон бла къазауатха эс бёлген метрополияда уллу къулакъгъа алынмагъанды. Алай болса да бу къазауат ингилизлилени шимал-америкачы колонияларыны къолларындан кетгенине бойсундургъанды, эмда тарихни ол бетин джабыб, джангы американ кърал бла сатыу-алыу байламланы къурургъа тюртгенди. 1817-чи джылгъа Уллу кёллени районуну демилитаризациясыны юсюнден келишилгенди (къара: Рашны — Бэготну кесаматы).

Джангы Орлеанны къатында британ десантны джетишимсиз болгъаныны хапары, мамырлыкъ кесаматны АБШ-да дунияны эм уллу империяларыны бирини дженгилгенича къаралгъанды, ол къралда патриотлукъ кёллениуню ёсюуюне чурум болгъанды, аны бла бирге европачыланы Джангы Дунияны дажшаууна къатышыуун мадаргъа кёре тыяргъа оноу алыннганды (къара: Монрону доктринасы). Къазауат американ элитагъа аскер-тенгиз кючлени уллу магъанасын кёргюзгенди, аны бла АБШ-ны верфлеринде аскер кемелени ишлеуде къызыулашады.

Къазауатдан эм бек заран кёрген индейлиле болгъандыла, ала Уллу Британия джанындан болушлукъсуз къалгъандыла эмда Индейлилени кёчюрюуню юсюнден законну тамалында кеслерини джерлеринден кёчюрюлюб Индей территориягъа джерлешдирилгендиле. Амерканлыла джанлы беш цивилизациялы юйюр, британлыла джанла индейлиледен аз заран алмагъандыла. "Индей сорууну" тындырыуу бла кесине ат этген Эндрю Джексон, артдан АБШ-ны президенти да болгъанды.

Къазауатны эсде тутуу

Балтиморну ингилизлилени къуршоулаулары бла кёллениб Фрэнсис Скотт Ки джазгъан "Джулдузла тёгюлген байракъ" деген джыры АБШ-ны гимни болгъанды.

1899-чу джылда Стоуни-Крикни къатында сермешиуге (6 июн 1813 джыл) аталыб эсгертме парк ачылгъанды, реставрация этилген американ аскерлени штабларында уа музей ачхандыла. Музейде сермешиу бла байламлы артефактла бла документле кёргюзюледиле, музейни къуллукъчулары да XIX ёмюрню башында кийилген кийимле кийибдиле. Хар джыл, июнну башында сермешиуню реконструкциясы бардырылады.

Къазауатны юсюнден талай фильм алыннганды, сёз ючюн, «Флибустьер» (The Buccaneer, реж. Энтони Куинн, АБШ, «Paramount Pictures», 1958 дж.) эмда «Текумзе» (Tekumze, реж. Ханс Кратерт, ГДР, «ДЕФА» киностудия, 1972 джыл).

2012—2013 джыллада къазауатны 200-джыллыгъына атаб Канаданы темир ачха арбазы беш темир ачха чыгъаргъанды — тёрт 25-центлик (къазауатны джигитлерини тюрсюнлери бла Салаберри, Текумсе, Брока эмда Секорд) эмда бир 2-долларлыкъ (Шеннон фрегатны сураты бла).

Литература

• Алентьева Т. В., Тимченко А. И. Англо-американская война 1812—1815 гг. и американское общество. — СПб.: Алетейя, 2018.(орус.)
• Рузвельт Т. Война на море 1812 года = The Naval War of 1812. — М.: Центрполиграф, 2024. — 447 б.(орус.)
• Хорсман Р. Вторая война за независимость США. Соединенные Штаты против Британской империи: сражения на суше и на море. — М.: Центрполиграф, 2023. — 287 б.(орус.)
• $100 in 1812 → 1815 - Inflation Calculator. Тинтилгенди: 8 февраль 2019.
• Adams, Donald R. Finance and enterprise in early America: a study of Stephen Girard's bank, 1812-1831(ингил.). — University of Pennsylvania Press, 1978.
• Adams, Henry. History of the United States of America during the Administrations of James Madison and Thomas Jefferson(ингил.). — New York: Charles Scribner and Sons, 1918. — Vol. II: History of the United States During the First Administration of James Madison. — ISBN 0-940450-35-6.
• African Nova Scotians in the Age of Slavery and Abolition.
• Akenson, Donald Harman. The Irish in Ontario: A Study in Rural History(ингил.). — McGill-Queens, 1999. — ISBN 9780773520295.
• Allen, Robert S. Chapter 5: Renewing the Chain of Friendship // His Majesty's Indian allies: British Indian policy in the defence of Canada, 1774–1815(ингил.). — Toronto: Dundurn Press, 1996. — ISBN 1-55002-175-3.
• American Merchant Marine and Privateers in War of 1812. Тинтилгенди: 8 февраль 2019.
• Aprill, Alex General William Hull (2015-10).

Джибериуле

• Treaty of Ghent. Primary Documents in American History. The Library of Congress (2010).
• War of 1812. Galafilm (2008). Тинтилгенди: 18 июнь 2019.
• War of 1812. historycentral.com (2000).
• The War of 1812. Archives of Ontario (2009–2010). Тинтилгенди: 18 июнь 2019.