Википедия

Виши режим

Виши́ Франция неда Виши́ режим (фр. Régime de Vichy), официал — Француз кърал (фр. État français), — Экинчи дуния къазауатны башында Францияны дженгилиунден сора Парижни кючлениую бла 1940-чы джылда Къыбыла Францияда къуралгъан коллаборационист режимди. Режимни къуралыуу бла тенг Шимал Франция бла атлантика джагъаны нацист Германия Виши правительствону разылыгъы бла оккупация этеди. Режим 1940-чы джылны 10-чу июлундан 1945-чи джылны 22-чи апрелине дери аякъда болгъанды (де-факто 1944-чю джылны 25-чи апрелине дери). Официалхалда нейтралитет политиканы бардыргъанды, алай а кертиликде "Осну" къралларыны политикасын бардыргъанды.

Француз кърал
фр. État français
Коллаборационист правительство
Къысталыуда правительство (1944—1945)
←
10 июль 1940 — 25 август 1944 (де-факто[1])
/ 22 апрель 1945 (де-юре[2]) 		→
Байракъ Герб
Девизи
Урунуу, юйдеги, Ата джурт
фр. Travail, famille, patrie
Гимни
«Маршал, биз мындабыз!»
фр. «Maréchal, nous voilà!» (де-факто)

Вишичи Франция 1942-чи джылда ██ Оккупация этилмеген зона ██ Немец аскер оккупацияны зонасы ██ Француз колонияла
Ара шахары Париж (де-юре)
Виши (де-факто)
Зигмаринген (1944—1945, къысталыуда правительство)
Валютасы виши франк
Кърал къурулуш унитария
Кърал оноууну формасы болджаллы правительство

Къралны башчысы
 - 1940—1944 Филипп Петен
Министрлени советини председатели
 - 1940—1942 Филипп Петен
 - 1942—1944 Пьер Лаваль
 - 1944—1945 Фернан де Бринон
Политикалыкъ
режим 		коллаборационист авторитар диктатура
Тарихи
 - Экинчи Компьен дарашыу 22 июнь 1940
 - Режимни къуралыуу 10 июль 1940
 - Францияны Германия джанындан толу оккупациясы 13 май 1943
 - Къысталыуда правительствону къуруу 13 май 1943 джыл
 - Парижни азатлау 25 август 1944
 - Джокъ болуу

25 август 1944 (де факто)
22 апрель 1945 (де юре)

Аты — Виши атлы курорт шахарданды, анда 1940-чы джылны 10-чу июлунда Миллет джыйылыу джыйылыб. маршал Петенге эсебсиз эркинликле бергенди, ол Ючюнчю республиканы ахыры келгенин белгилегенди. Петенни правительствосу андан ары да Вишиде тургъанды. 1942-чи джылны ноябрында Германия Францияны къалгъанын да оккупация этгенди, андан сора Париж кесине ара шахар функцияларын кери алгъанды, алай болса да кертиликде къралны баш чынлары Парижде къуру дараджалы мероприятиеге келгендиле. 1944-чы джылны августуну аягъында Парижни азатлауундан сора, правительство эвакуация этилгенди, эмда 1945-чи джылны апрелини аягъына дери къысталыуда тургъанды.

Режимни къурулууу

тюзет

Экинчи дуния къазауатны аллында Франция Германиягъа къаршчы баргъанды, алай а Франция ючюн сермешиуде дженгилгенди, аскерни асламысы джокъ болганды, къралны къазауатны андан ары бардырыргъа къарыуу къалмагъанды. Халкъ паникагъа киргенди, мингле бла къачхынчы, алкъын немец аскерле болмагъан къыбылагъа къачхандыла, правительство ода ары кёчгендни.

1940-чы джылны 10-чу июлунда Виши шахардагъы Конгресслени къаласында[fr] Францияны миллет джыйылыуна (Депутатланы палатасы[fr] бла Сенатны депутатларыны бирлешдирилген джыйылыуу) Ючюнчю республиканы 1875-чи джылдан бери тамалын салгъане конституциялыкъ законланы[fr] джангыдан къарау проект теджелгенди, аны нюзюрю Министрлени советини председатели маршал Филипп Петеннге т олу конститцуиялыкъ эркинликле бериу болгъанды. Маршал Петенни "Француз къралны башчысы" баямлау (фр. Chef d'État Français), аннга диктаторлукъ бериу Ючюнчю республиканы ахырын белгилегенди. Бу бегимни кёб кърал мычымай танынгъанды, аланы ичинде АБШ бла СССР.

 
Петеннге къаршчы ауаз берген депутатлагъа аталгъан эсгертиу къанга

Петеннге къаршчы Депутатланы палатасыны 57 члени ауаз бергенди, аладан 29 Ишчи интернационалны француз секциясындан, 13 Радикал партияны фракциясындан, 5 Бойсунмагъан солчуладан[fr], 3 ФХБ[fr], 2 Халкъ-демократ партиядан, 2 ДА-дан, 1 да РСБ-ни фракциясындан[fr], 1 Солчу радикалладан[fr], 1 Бойсунмагъан республикачыладан. 23 разы болмагъан сенатордан, 13 Солчу демократладан[fr], 7 Ишчи интернационалны француз секциясындан, 2 Халкъ-демократ партиядан и 1 к РСБ-ни фракциясындан[fr].

Миллет азатланыуну француз комитети 1944-чю джылны 21-чи апрелинде Францияны азатланыуундан сора кърал властны къурулуууну юсюнден бегим алады, аннга кёре 1940-чы джылны 10-чу июлунда Филипп Петеннге берилген эркинликлеге ауаз бериб кеслерини мандатларын кеслери разылыкълары джокъгъа санагъан депутатла (Петеннге берилген эркинликле автомат халда парламентни джокъгъа санагъанды эмда депутатланы мандатлары да тюшюрлгенди) ёмюр узунуна коммуна ассамблеяланы[fr], департаментлени советлерини[fr], департаментлерини делегацияларыны эмда энчи делегацияланы[fr] члени болургъа эркинликлери болмагъанды.

Миллет джыйылыуну 1951-чи эмда [3] 1953-чю джыллада алгъан "Амнистияны юсюнден" законлары[4][5] парламентарийлени бир къауумуна политикагъа къайтыр амал бергенди.

Петеннге чексиз эркинликле бериуге къаршчы ауаз берген 80 парламентарийни эсгертмеси Экинчи дуния къазауатдан сора салыннганды.

  • 2013-чю джыны 10-чу майында, Миллет джыйылыуну председатели Клод Бартолон[fr] хурметли халда Вишидеги Аристид-Бриан кёпюрде[fr] разы болмагъан парламетарийлеге аталгъан стелланы ачханды[6][7].
  • 2019-чу джылны 10-чу июлунда, Миллет джыйылыуну председатели Ришар Ферран эмда Вишини мэри Конгресслени къаласында эсгериу джыйылыуда,"къаршчы" чёб атхан депутатланы атлары бла мемориал къаннга ачхандыла.

Оккупантла бла иш бирлик

тюзет

Германия бла джарашыуну шартларына кёре, Франция экиге бёлюннгенди, кесеги немецлени оккупацияларына тюшгенди, француз правительство аннга разы болгъанды эмда джерли администрацияланы оккупантлагъа болушургъа чакъаргъанды. Къралны къыбыла кесеги (бютеулей территориядан 40 % джууукъ) сёзде эркиннге саналгъанды, ары оккупацион аскерле киргизилмегендиле эмда анда француз законла ишлегендиле.

Петен кертиден Францияны диктатору болуб, гитлерчи Германияны политикасы джанлы политиканы бардыргъанды.

 
Филипп Петенни энчи байрагъы
 
Парижде антисемит пропаганда, сентябрь 1941 дж.

1940-чы джылны октябрында Гитлер бла тюбешиудени сора Петен Францияны нацистле бла "иш бирликге" чакъыргъанды (фр. collaborer).

Виши режим герман политика бла ортакъ джолда ишлегенди, чууутлулагъа, чыганлылагъа, коммунистлеге къаршчы репрессияла бардыргъанды; Францияны территориясында СС бла гестапону герман бёлеклерини тышында, кесини репрессиячы къуралышы — «Милиция» да ишлегенди (1943 башлаб).

Къаршчыланыугъа къаршчы акцияла бардырылгъандыла, аманатха алыннган адамланы ёлтюрюу джюрюгенди. 1944-чю джылда СС-ни азаб салыучулары Орадур атлы къыбыла француз элчикни адамларын къыргъандыла (аллындан Виши зонада болгъанды). Была создана французская СС-ни дивизиясы — «Шарлемань» къуралады (фр. Charlemagne, Карл Уллуну аты бла аталгъанды). Бу дивизия Кюнчыгъыш фронтда Вермахтны къурамында, алай а француз байракъны тюбюнде эмда француз абычарланы башчылыкъларында къазауат этгенди.

Германиягъа француз ишчиле джиберилгендиле (къазауатны аллында джесир тюшген французлагъа алмашдырыб). Алай болса да 1942-чи джылны 27-чи ноябрында француз аскер-тенгиз флотну баш кючлери не Осну къралларына, неда антигитлерчи коалицияны къолуна тюшмесин деб (3 линкор, 7 крейсер, 15 эсминец, 12 суу тюбю кеме эмда 74 башха кеме) Вишини правительствосуну санкциясы бла Тулонда батдырылгъандыла.

2009-чу джылны февралында Францияны административ сюдю Вишини режимини правительствосу Экинчи дуния къазауатны заманында минле бла чууутлуланы немец концентрацион лагерлеге джибериуюне джууаблы таныгъанды. Сюдню билгилерине кёре Виши режимни башчылыкъ заманында 1942-чи джылдан 1944-чю джылгъа дери лагерлеге 76 000 чууутлу депортация этилгенди. Чыгъарылгъан бегим Экинчи дуния казауатны заманындагъы француз правительствону Холокостха къатышханын официал халда таныу болгъанды[8].

Виши режим, Парижни немецле 1940-чы джылда кючлегенлеринден, къралны бирликчиле 1944-чю джылда азатлауларына дери тургъанды, эмда официал халда нейтралитет политиканы бардыргъанды.

Ич политика

тюзет
 
«Миллет революция» афиша, 1940 дж.

Виши режим идеология джанындан адет-консерватор къарамлагъа ие болгъанды, къазауатла арасы джылланы ол къарамланы кёргюзюуюне Петен саналгъанды. Француз республиканы джыгъылтыб, Германия бла бирликге кириу «Миллет революциягъа» саналгъанды (Révolution nationale). Француз революцияны «Эркинлик, тенглик, къарнашлыкъ» девизни орнуна «Travail, Famille, Patrie» сайланнганды («Урунуу, Юйдеги, Ата джурт»). Виши режимни гербине орта ёмюрледен келген балтачыкъ-франциска сайланнганды. Официал гимни болуб «Марсельеза» къалгъанды, алай а немецле даулаб джасакъланнганды, эмда де факто Петенни атына этилген «Маршал, биз мындабыз!» джыр болгъанды (фр. Maréchal, nous voilà ! сёзлери Андре Монтагарны, макъамы Шарль Куртьюнукъу болгъанды (1890—1946), бу авторла дагъыда талай пропаганда джыр этгендиле).

 
Легионер мизманы къуллугъуну плакаты (S.O.L), Виши режимни Француз милициясыны аллындагъы къуралышы.

Петен кеси инициативасы бла территориясында антисемит законланы киргизгенди, чуутлула лагерлеге джиберилгендиле, бир къаууму немецлени контроллары болгъан территория депортация этилгендиле.

Режимни бир къауум къуллукъчусы, аланы ичинде, алгъыннгы премьер П. Э. Фланден, Францияны келликде президенти Ф. Миттеран ташатын Француз Къаршчыланыугъа болушхандыла.

Виши режимни аллында 1940-чу джылда кёб тюрлюлюгю бла белгили француз джамагъатны джангыдан джаратыргъа нюзюр салыннганды. Ол биринчиликлени сайларгъа борчлагъанды. Германия Франциягъа толусу бла бой берген къралгъа къараса да, правительство юйдегиге, экономикагъа эсин бургъанды. Бусагъатдагъы француз тарихчиле Адольф Гитлерни Франциягъа партнёргъа къарагъанча къарамагъанды деген оюмгъа келедиле. Германия бла Францияны арасында иш бирлик эки тенг партнёрлукъ болмагъан эсе, ол Петенни оккупантланы даулауларына къаршчыланыу ючюн тюл, Гитлерни излемегенинден болгъанды. Алай бла, немец нацистле бла ишбирлик Петен бла Лавалны сайлаулары болгъанды дерге боллукъду. Петен Лавалны премьер этиб салгъандан сора, къаты коллаборационизмге джол ачылады. Маршалны сюдде "экили оюнну" юсюнден тутхучларыну, терслеу маршалны немецле бла кеси излеми бла ишбирлик этгенини шагъатлыкълары бла чачханды.

Францияны оккупациясына эмда Петенни властны кючлеуюне дери бютеу политикалыкъ партияла къагъытда джасакъланмагъандыла, алай а кертиликде ала ишлерин тохтатхандыла неда джашыртын ишлегендиле. Къуру къаты онгчу эмда фашист партияла андан да ары да ачыкъдан тириленнгендиле. Ючючню рейх, фашист Италия, Испанияча болмай, Францияда бир партияда башчылыкъ этмегенди. Аланы ичиде эм белгилиле:

  • Француз халкъ партия (Parti Populaire Français или PPF) — фашист партия, 1936-чы джылдан бар болгъанды, тамалын алгъыннгы коммунист Жак Дориа салгъанды.
    • Француз халкъ джаш тёлю (Jeunesse Populaire Française неда JPF) — Француз халкъ партияны джаш тёлю къозгъалыуу.
  • Миллет халкъ къозгъалыу (Rassemblement national populaire неда RNP) — неосоциалист Маресль Деаны миллет-социалист партиясы.
  • Революцион социал къозгъалыу (Mouvement Social Révolutionnaire неда MSR) — фашист корпоративизмни партиясы.
  • Француз миллет-коллективист партия (Parti français national-collectiviste) — къаты солчу эмда миллетчи партия.
  • Франсист къозгъалыу — Испанияда франкизмни юлгюге алгъан француз миллетчиликни къозгъалыуу.
  • Француз лига — неда антибританизм бла антибольшевизмни лигасы.
  • Француз социал партия — миллет-консерваторс эмда католик партия, 1943-чю джылда чачылгъанды.

Бу политикалыкъ къозгъалыуланы асламысыны къаты миллетчилик, антисемитизм бирлешдиргенди, алай аланы хар бирини айры къарамы эмда идеологиясы болгъанды, ол араларында къаугъалагъа эмда кюрешге чурум болгъанды. Миллетчи кючлени бирлешдирирге амал болмагъаны 1937-чи джылда да белгили болгъанды, ол заманда ала Эркинликни фронтун къураялмай къойгъандыла. Бир партияла немец оккупантла политикасын джакълагъандыла, бир къаууму миллетчи эмда оккупациягъа къаршчы болгъандыла, ол себебден бир къауумуну антифашист Къаршчыланыу бла эмда Британ разведка бла байалмалары болгъанды.

Аны тышында парамилитар къуралышла да болгъандыла:

  • Француз сермешиучюлени легиону — 1940-1941-чи джыллада болгъан легион мизамны къуллугъуну аллында келгенди.
  • Легион мизамны къуллугъу — нацист джанлы политикасы Жозеф Дарнанны коллаборационист милициясыды, 1941-чи джылда къуралгъанды. 1943-чю джылны янврандан, бютеу Францияны оккупациясындан сора Француз милиция этилгенди.
  • Француз милиция — коллаборационист сауутлу къуралыш, 1943-чю джылны январындан къуралгъанды, партизанлагъа къаршчы операция эмда акцияланы бардыргъанды. Антифашист къаршчыланыу бла иш бирлик этилген ишеги болгъан адамланы инджитгенди, ёлтюргенди.
    • Франк-гвардия — Француз милицияны аскер къуралышы 1943-чю джылны аягъындан 1944-чю джылны августуна дери болгъанды.
  • Мобил резеврни къауумлары - аскер полицияны орнун тутхан къуралыш.
  • Гвардия неда Виши режимни гвардиясы — Ючюнчю Республиканы заманында мобил Республикан гвардияны къуралышы.
  • Француз къралны башчысыны энчи гвардиясы - маршал Петенни къараууллары эмда къоруучулары.
  • Француз джаш тёлюню урунуу лагерлери — аскерге чакъырылыр чакъларында болгъан джаш адамланы алгъан аскер джаш тёлю къуралыш. Скаутланы бир тюрлюсю болгъанды, алай а бу къуралышха джаш адамланы къошулургъа зорланнгандыла.

Символика эмда саламлашыу

тюзет

Ючюнчю Республиканы къоратыуу эмда Француз къралны баямалауу бла Францияны символикасы да тюрленнгенди. Юч бетли кёк-акъ-къызыл байракъ официал халда къалгъанды. Алай а Республиканы герби E бла F литералагъа — l’Etat Francais (Француз кърал) тюрлендирилгенди. Андан сора къралда сингдирилиб кюрешген джангы белги Франциска болгъанды лабрисни гал варианты, ахырында бу балтачыкъ Виши режим бла сагъынылгъанла тургъанды. Аны миллет бояулагъа боягъандыла, Петенни энчи байрагъында да ол болгъанды, аны тышында кёб сауутланнган къуралышлада эмда политикалыкъ структуралада да бу байракъны белги этиб сайлагъандыла, режимни саугъасы да  — Францисканы ордени бу балтачыкъ болгъанды.

Акъыртын-акъыртын Виши режимни аскеринде эмда парамилитар къуралышлада джангы бола баргъанды. Ол саламлашыу, Германиядагъы нацист саламлашыуча, Италияда, «римчи салютча» неда Испанияда франкистлени берген саламча онг къолну ёрге кёлтюрюу болгъанды. Алай болса да, Виши правительствону официал келечилери, маршал Петен кеси да эски аскер саламны бергендиле.

 
Галл франциска — Виши режимни официал болмагъан белгиси.
 
Къралны башчысы - маршал Филипп Петенни эмблемасы[9].

Экономика

тюзет
 
1 франк номиналлы металл ачха, 1943 джыл. Мухурунда францисканы тёгерегине "Француз кърал" джазыуну, тархында уа "Урунуу, Юйдеги, Ата джурт" девизни кёрюрге боллукъду

Джарымы оккупация этилгенинден сора да, Францияны уллу экономикалыкъ потенциалы болгъанды, Кюнбатыш Европада эм уллуланы бири. Джангы къуралгъан Француз Къралгъа эл мюлк айныгъан регионла: Прованс, Гасконь, Овернь, Окситания къалады. Аны тышында уллу промышленность аралыкъла эмда портла: Лион, Марсель, Тулон э. б. Францияны оккупациягъа алгъандан сора, Германия репарация борчланыуланы салгъанды. Франция кюннге 400 млн. франк ёлчемде джоюм бла оккупацион аскерлени асыраргъа керек болгъанды. Виши правительство бютеу француз компаниялагъа немецле бла контрактла этерге эмда сапаришлени тындырыргъа эркинлик бергенди. Немецлени кереклерине 1331 француз предприятие бла компания уруннганды. Бу процессни баргъанында, ишсизлик проблеманы да къоратыргъа амал чыкъгъанды. 1940-чы джылны къачында Францияда 1 миллион ишсиз болгъан эсе, 1942-чи джылгъа аланы санлары 125 000 дери тюшгенди. Алай болса да, зор бла иш бирлик къралны экономикасына бек заранлы болгъанды, къуру немец марка франкга кёре джалгъан багъа курсда тутулгъаны да ауур эсебле бергенди.

Германиягъа зат табдырыу француз экономиканы бютеу санагъатлары бла да байламлы болгъанды: машина ишлеу, авиакъурулуш, джараулу магъаданланы чыгъарыу, химиялыкъ эмда фармация промышленность, дженгил промышленность, азыкъ эмда башха къайнакъланы чыгъарыу э. а. к. Франциядан уллу ёлчемде материал эмда тарих хазнала чыгъарылгъандыла. Француз темир джол да оккупантланы кереклилерин баджарыуда ишлегенди. Материал къайнакъладан сора да, Виши режим адам къайнакъланы да табдыргъанды. Джюз мингле бла француз ишчиле, къурулушчула эмда башха усталыкъланы адамлары немец предприятеледе уруннгандыла, аны тышында Атлантика джагъада Атлантика къоруулау къалауну къурулушунда да ишлегендиле.

Аны бла бирге джангы экономикалыкъ политика бардырылгъанды. Аны, Португалияда Салазарны режиминде кибик, белгили корпоративиз элементлери болгъанды. Уллу монополист бирлешиуле чачылгъандыла, профсоюзла джасакъланнгандыла, аланы орунларына Экономиканы къурау комитетле къуралгъандыла. Эл мюлкде джалчыла, фермерле эмда бегендчиле бирикген корпоратив бирликлеге бирлешгендиле. Андан сора да медицина къуллукъчуланы, архитекторланы, экономистлени эмда кёб башха усталыкъны профессионал корпорациялары къуралгъанды.

Режимни этген кърал эмда аскер аманлыкълары

тюзет

Холокост

тюзет
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Францияда холокост.
 
Марселден чууутлуланы ёлюм лагерлеге депортация. 1943-чю джылны январы.

1940-чы джылны 2-чи октябрында Петенни правительствосу "Чууутлуланы юсюнден декрет" алады, ол аланы джолоучулукъларын чеклендиреди эмда къуллукъда турууларын джасакълайды. Андан сора да чууутлуланы хакъларын чеклендирген талай закон алынады. 1941-чи джылда Чууут сорууланы юсюнден генерал комиссариат къуралады, ол бютеу Франциядагъы чууутлуланы изоляциясы эмда гитлерчи ёлюм лагерлеге депортациясы бла кюрешеди. 1942-чи джылдан башлаб Виши режим бла гитлерчиле чууутлуланы къралдан ташыуну юсюнден андан да джууукъ иш бирликге киредиле. Бу 1944-чю джылны джайына дери барады.

 
Миллет милицияны аскерлери партизанланы конвойда бардырадыла. 1944 джыл.

Партизанлагъа къаршчы азаб салгъан операцияла

тюзет

1942-чи джылны аягъындан башлаб, Францияда, аны ичинде Виши режимни территориясында да, француз антифашист Къаршчыланыу Къозгъалыуну къошулуучулары тири кюрешни башлайдыла. Къаршчыланыу тюрлю-тюрлю диверсиляла, тахса билиу бардыргъанды, Виши правительствода кесини агентурасы да болгъанды. Къралны толу оккупациясы эмда властха нацистлеге эм бек джанлы болгъан Лавалны правительствосуну келиую бу къаугъаны андан да къаты этгенди. Партизанла бла кюреш этер ючюн Жозеф Дарнанны башчылыгъында сауутлу "Милиция" къуралады. Аннга болушлукъ Марсель Гомбертни башчылыгъында къоркъуусузлукъ къуллукъ этеди. 1943-44 джылланы къышына партизанла бла алагъа джан аурутхан адамлагъа къаршчы талай азаб чекдирген оперция этилгенди. 1944-чю джылны 11-чи июнуда милициячыла Сент-Аманд-Монрондеде 80 элчини ёлтюрюб къуюгъа атадыла. 1944-чю джылны 20-чы январындан закон тала сюдлени къурайды, ала юч сюдю бла милициячыладан къуралгъандыла. Аланы олтуруулары таша бардырылгъандыла, ёлюм бегим минутланы ичинде алыннганды эмда эрлай толтурулгъанды. Къаршчыланыу бла байламлы болгъанларын ишекли болгъан адамланы мычымай ёлтюргендиле. Аны тышында виши милиционерле шагъатлыкъ алыр ючюн къралда аулау халгъа келген штаб-фатарларында ишекли адамларына азаб чекдиргендиле, зулумлукъ этгедиле. Аны тышында тюз аманлыкъладан да кери турмагъандыла: тонау, артыкълыкъ, гыл тюшюрюрюу кибик аманлыкълада аланы тизмелериндеди.

Германиягъа зор бла джибериу

тюзет

Францияна оккупация болгъан территориясында да, Француз къралда да урунурча адамланы Германиягъа ишлерге зор бла джибериу политика баргъанды. Германияда аскер керек чыгъарыуда ишчи къол джетмегени себебли, анда оккупацияда болгъан къралладан ишчилени кенг халда хайырландыргъандыла. Францияда Германиягъа ишге алыу эмда иш къайнакъланы джибериу ючюн энчи орган Service du travail obligatoire (STO) неда Амалсыз урунууну къуллугъу къуралады. Аллында Германиягъа квалификациясы болгъан ишчилени кеси разылыкълары бла джибергендиле, анда иги хакъ эмда урунуу шартланы сёзюн бериб. Алай а ол амал бла адам хазна табылмагъаны себебли, 1943-чю джылдан зор бла джибериб башлагъандыла. Француз ишчилени, немец предприятилени къатында къурулгъан энчи лагерлеге джерлешдиргендиле. 1942-1944 джыллада 1 500 000 француз джуртдаш зор халда онла бла промышленность предприятиеледе эмда эл мюлкде ишлегендиле.

Колонияла бла метрополияда болум

тюзет

Франция кеси эки уллу кесекге юлешиннгенди: Шимал эмда Къыбыла, бир къауум чек тёгереги регионланы Германия бла Италия аннексия этгендиле. Ючюнчю Рейхни метрополиядан сыйырыб кесине къошхан Эльзас бла Мозелни территориялары де-юре Француз правительствогъа бойсунсала да, кертиликде Германияны регионуча оноу этилгедиле. Оккупациядагъы Шимал Францияда, джарашыу кесаматны шартларына кёре, Германия хорлагъан къралгъа берилген бютеу эркинликле бла хайырланнганды, француз правительство уа бютеу мадарлары бла бу эркинликлени джерли француз администрацияланы кючлери бла баджарыргъа борчланнганды.

Итальян оккупация зона, итальян аскерле кючлеген чек къатындагъа талай район болгъанды, аланы ичинде Ментона. Бу уллу болмагъан территорияны ёлчеми 800 км² чакълы бир, адам саны да 28 000 тёгерегинде болгъанды, алай а бу район чууутлуланы къутхарыуда уллу орун алгъанды, аны бла къалмай бу районда француз къаршчыланыугъа къалгъан джерледен эсе уллу къоркъуусузлукъ болгъанды. Аны тышында Францияны территориясында италиян зона бла арасында 50 км кенглик демилитаризация болгъан зона да болгъанды.

Эркин (Къыбыла) зона 246 618 км² джерни алгъанды, ол метрополияны территориясыны 45 % болгъанды, ары немец аскерле кирмегенлери себебли, анда экринликни иллюзиясы кболгъанды. Ол территорияда Петенни правительствосу джерлешгенди, анда француз законла джюрюгендиле. Француз тарихчи ол зонагъа "маршаллны патчахлыгъы" деб атагъанды.

Колониялы империя

тюзет

Франция 1920-чы джыллагъа бютеу дунияда кенг ёлчем алгъан колониялагъа ие болгъанды. Аны иелкилери Шимал эмда Ара Африкада (Джибути бла Мадагаскар да), Джууукъ Шаркъда эмда Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияда болгъандыла. Аны тышында Океания бла Къыбыла Америкада да болгъанды. Алай а аскер-стратегия джанындан эм магъаналылары Африка бла Азиядагъы колонияла болгъандыла.

Африка

тюзет

Аске аппаратны къаты политикасыны кючю бла, Виши режимни оноуу Шимал Африкада сакъланнганды. Администрацияны ролу ёсгенди, антисемизм джангы кюч алгъанды. Колонияда джашагъанланы уллу кесеги маршал Петен эмда ол бардыргъан "миллет революция" джанлы болгъандыла, Мерс-эль-Кебир чабыуул аны джанлыланы санларын андан да бек ёсдюргенди[10].

Сомалини француз джагъасы да Виши режим джанлы болгъанын баямлагъанды. Колонияны губернатору Пьер Ноайлетас[fr] "Эркин Франциягъа" къошулургъа излегенлени тамыры бла тохтатханды[10]. Аллай болум Мадагаскарда да болгъанды. Алай болса да Француз Экватор Африкада (бусагъатдагъы Конго, Ара Африка Республика эмда Чад) джерли властла генерал де Голль эмда ол къурагъан Империяны Къоруулау Совети джанлы къалгъандыла. Къуру Габон Виши режим джанлы къалгъады, аннга да 1940-чы джылны аягъында "Эркин Францияны" аскерлери кириб джерли властланы ауушдургъандыла. Алжир, Тунис эмда Мароккону бир бёлюмю 1942-чи джылда аскерле киргизилгенден сора бирликчиле эмда де Голль джанлы болгъандыла. Мадагаскарда япон аскер-тенгиз база къурау къоркъуу болгъаны себебли, Уллу Британия айрымканны кючлеу операцияны джетишимли тындырады, эмда джерли вишичи кючлени къаушатады. Къатындагъы гитче айрымкан Реюньонда да аллай операция этиледи.

Джуукъ Кюнчыгъыш

тюзет

Джууукъ Кюнчыгъышда Франциягъа бойсуннган Сирия бла Ливан протекторатла болгъандыла. Стратегиялыкъ къарамда аланы магъаналары бек уллу болгъанды, ала нефтли Иракга къабакъ эшикле болгъандыла. Сирия бла Ливанны Виши режим 1941-чи джылны джайына дери контролда туталгъанды.

Француз Индокъытай

тюзет
 
Ханойда пропаганда плакат.

Француз Индокъытайны колониялыкъ администрациясы Виши правительствогъа бойсуннганды. 1940-чы джылны 17-чи июнунда Япониядагъы француз посолгъа Индокъытайны юсю бла Къытайгъа сауут-сабаны ётдюрюуню тыяр дау бла нота бериледи. Француз правительство разы болады, эмда 2 кюнден, 17-чи июндан отлукъну эмда джюк мешиналаны юсю бла ётюуню тыярыгъын билдиреди[11].

Къазауат бардырыуда керек къайнакълары болгъан Индокъытайда бегирге излеген Япония Франция бла кесамат этеди, аннга кёре Индокъытайда Француз иеликлеге япон келечиле джибередиле. 25-чи июнда Хайфоннга биринчи инспекторла келедиле. Кечирек француз властла Япония бла, Индокъытайгъа чекленнген япон аскер контингенти киргизирге эркинлик берген келишиуге къол саладыла. Виши правительствода бу атламланы "Индокъытайда къутхарыуну бу джангыз джолу болгъанын" чертдедиле. Японлула колонияны ючюнде бютеу джюк ташыуну контролда тутхандыла. Къытайгъа джораланмагъан джюклени да конфискациялары башланнгандыла. Колониялыкъ аскерле бла администрациялада бу болумгъа разы болмау ёседи. "Эркин Францияны" идеялары адамланы ичинде джайыла башлайды, бу идеяланы джанлыларыны ичинде Индокъытайны губернатору Катру да болгъанды, ол Япониядан, аны иннетлерини ангылатырларын даулайды. Губернаторгъа Француз Индокъытай Японияны интерес зонасы болгъанын, эмда анда аскер барлыкъларын кенгертирге излегенлерин билдиредиле. Катру кесича француз иеликлени къутхарыр нюзюр бла атламла этеди, Уллу Британия бла АБШ-дан болушлукъ излейди, ала да унамау бла джууаб бередиле. Японлула Катруну атламларыны юсюнден хапарлы болуб, "японлулагъа кърашчы мероприятиелени" тыярын даулайдыла. 20-чы июлда Катруну къуллугъундан тюшюредиле[11].

1940-чы джылны 19-чу сентябрында Япония 32 минг япон аскерчини киргизирге разылыкъ даулагъанды. 22-чи сентябрда япон аскерлеге Индокъытайны шимал кесегине кирирге эркинлик берилгенди. Франциягъа джер даулары болгъан Тайланд, 3-чю октябрда аскерлерин колония бла чекни ётюб Камбоджагъа киредиле. Колониялыкъ аскер керекли джууабны, саууту эмда отлугъу болмагъаны себебли бералмайды. 1941-чи джылны мартыны башында Тайланд бла мамырлыкъ кесаматха къол салынады, аннга кёре Тайланд Меконгну онг джагъасындагъы Лаосну асламысын эмда Камбоджаны юч этиб бири чакълы джерин алады[11].

Сауутлу кючле

тюзет

Франция бла Германияны арасында 1940-чы джылны 22-чи июнунда бегитилген Компьен джарашыугъа кёре Франциягъа Метрополияда (Франциядагъы "Эркин зона") эмда колониялада мизамны тутаргъа керекли санда аскер тутаргъа эркинлик берилгенди, алай а анда кёб тюрлю шартла болгъандыла. Сёз ючюн, француз аскерлени санларын Германия бла Италия белгилегендиле. Саны эм кёбю бла Метрополияда 100 000, Шимал Африкада 96 000, Экватор Африкада 33 000, 14 000 Джибути бла Мадагаскарда, 35 000 Сирия бла Ливанда, 63 000 Индокъытайда болгъанды. Къарада аскерлеге сыйырылгъан бронитехника бла артиллериядан бир кесеги берилгенди, аланы асламы колониялада болгъанды. Асламысы Тулон портда болгъан француз флот тургъан джеринден кетерге неда кесича атламла этерге джасакъланнганды. Аскер-хауа кючле эмда Хауагъа Къаршчы Къоруулау аскерле аллында планнга кёре демобилизация этилирге керек болгъандыла, алай а Уллу Британияны аскер-тенгиз флотуну Алжирдеги Мерс-эль-Кебир франуз базагъа эмда Сенегалгъа чабыуулларындан сора, Петенни правительствосу колониялада француз авиацияны бир кесегин къояргъа хоу этдиредиле, алай бла Виши кючле алгъыннгы хауа кючлерини бир кесегин кеслерине къоядыла, аланы асламысы Сирияда, Ливанда, Алжирде эмда Тунисде джерлешгенди.

Виши правительствону аскер министри болуб 1940 - 1941 джыллада Шарль Хюнтцигер ишлегенди, 1941 - 1942 джыллада Франсуа Дарлан болгъанды.

Виши сауутлу кючлени урушха къатышыулары

тюзет
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Сенегал операция.
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Габон операция.
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Сирия-Ливан операция.
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Мадагаскар операция.

Виши режим, официал халда нейтратилетни тутханлыгъына, кертиликде Осну къралларына бойсуннган политиканы бардыргъанды. Керек болса аны аскерлерин Германия бла Италия хайырланырча болгъанды, алай а Гитлер французлагъа ышанмагъаны себебли Виши аскерле къуру колониялыкъ иеликлерин Антигитлерчи коалициялырандан къоруулаугъа къошулгъандыла.

Уллу Британия ючюн джетишимсиз джангыз Сенегалгъа 1940-чы джылны сентябрында "Эркин Франция" правительствону бегитир ючюн тюшюу болгъанды. Габонну къачда кчюлеу джетишимли ётгенди. 1941-чи джылны июнунда-июлунда "Сермешген Францияны" кючлерини болушлугъу бла стратегия джанындан бег магъаналы Сирия бла Ливанны кючлейди. 1942 джылны майында Уллу Британия Япон империяны айрымканда аскер-тенгиз база салдыртмаз мурат бла Мадагаскар операция этиб, айрымканны кючлейди. Ахырында, 1942-чи джылны ноябрында Марокко бла Алжирге ингилиз-американ аскерле тюшюрлгендиле, аны эсебинде регион француз аскерлеге башчылыкъ этген француз адмирал эмда Виши режимни лидерлерини бири Франсуа Дарлан кючлери бла бирге Антигитлерчи коалициягъа кёчедиле.

Шимал Африкада бирликчилени джетишимлерин кёрген Гитлер бла Муссолини код аты "Антон" болгъаны ортакъ операцияны бардырыргъа керек боладыла аны баш нюзюрю, Виши правительствону контролундагъы оккупация болмагъан Франция территорияны кючлеу болгъанды. Гитлерчи 1940-чы джылны джайындан Тулон портда джыйылыб тургъан флотну кючлерге кюрешгендиле, алай а француз кемелени экипажлары кемелени асламысын батдыргъандыла.

Алай бла Виши аскер джокъ болгъанны орнунда болгъанды. Аны орнуна, энди бютеую да оккупацияда болгъан Францияны территориясында , 1943-чю джылны башында энчи коллаборационист кючле — милиция къуралады, ол Францияны бирликчиле 1944 джылны джайында азатлагъынчы немецлени башчылыгъында къралны кючлегендиле.

Халкъла арасы болум

тюзет
 
Филипп Петен Адольф Гитлер бла тюбешиу, 24 октябрь 1940 джыл

Виши режимни халкъла арасы болуму бирча болуб турмагъанды. Осну къраллары аны Франция закон правительствосуна санагъандыла. Германия посол этиб Отто Абецни джибергенди. Германия бла къазауат болумда тургъан къралла (Уллу Британия башда болуб) 1940-чы джылны июлундан башлаб Францияны законлу правительствосу болуб къуру де Голлну къозгъалыуун таныгъандыла, Виши режимни уа кърал сатхычла башчылыгъында хунтагъа санагъандыла. Алай болса да АБШ бла СССР аллында Виши режимни таныб, аннга кеслерини посолларын джибергендиле. Бир къауум нейтрал къралланы Виши бла дипломат илешкилери болгъанды, бир къауумун болмагъанды.

Уллу Британия бла илешкиле

тюзет
 
Виши Францияны Эркин Франция бла Осну къралларына къабдыргъан территорияларыны картасы: ██ Францияны оккупациядагъы территориясы (1940 джылны джайындан) ██ Эркин Францияны контролундагъы колонияла, 1940 джылны сентябрына (Француз Экватор Африка э.б.) ██ Япон оккупациядаФранцуз Индокъытайны бёлгелери (Тонкин) 1940 джылны сентябрындан ██ 1941 джылны июлундан япон эмда тайланд оккупациягъа тюшген Француз Индокъытайны къалгъан кесеги ██ 1942 джылны ноябрына Эркин Францияны контролунда колонияла ██ 1942 джылны ноябрындан сора Эркин Францияны контролунда колонияла ██ 1942 джылны ноябрында Француз Алжирдеги Марокко-алжир операциядан сора Эркин Францияны къолунда территорияла ██ 1942 джылны ноябрында Германия оккупация этгинчи Вишини контролундагъы Францияны метрополиясы, итальян оккупациядагъы Корсика(1943 джылны сентябрындан Эркин Францияны къолунда) ██ 1943 джылны майындан Эркин Францияны контролунда болгъан Осну къралланы оккупацияларында болгъан колонияла (Француз Тунис) ██ 1943 джылны июлундан Эркин Францияны контролунда болгъан колонияла (Сомалини француз джагъасы эмда Француз Вест-Индия)

Францияны алгъыннгы бирликчиси бла илешкилери алай бош болмагъанды. \ Французланы ингилизлилеге гурушха этерге чурумлары да болгъанды: француз аскерлени Бельгияда къаушатылыуларsыны тохтаталмау да британ аскерлени ашыгъыш ыхытырылыулары болгъанды. Дюнкеркден эвакуацияда да француз аскерчилени юлюшю 10 % аслам болмагъанды. [12].

1940-чы джылны 3-чю июлунда британ аскер-тенгиз кючле эмда авиация Мерс-эль-Кебиредеги француз кемелени урадыла[13]. Аннга джууабха Францияны аскер-хауа кючлери Гибралтардагъы британ базаны бомбалайдыла, У. Черчилль айтханнга кёре — "бек да талпымай".

Виши режим француз колонияланы асламысында контролну къолунда туталгъанды, колорнияланы кёбюсю ачыкъдан британ джанлы политика бардыргъан генерала де Голлну «Эркин (Сермешген) Франциясын» танымагъандыла. 1940-чы джылны сентябрында голлчу кючле Уллу Британияны туура болушлугъу бла Сенегалда Дакарны кючлерге кюрешгедиле, алай а джетишимсиз болгъандыла. 1941 джылда Уллу Британия Франциягъа Миллетлени Лигасы берген мандат бла бойсуннган, стратегия джанындан магъаналы Сирия бла Ливанны кючлейди. 1942-чи джылда Уллу Британия японлалуны база къурарларына къоркъууну къоратыр ючюн Мадагаскарны да алады[14]. Сермешиуле джыл джарым барыб, 1642-чи джылны ноябрында вишичилени кючлерини капитуляциясы бла бошалады. Британлыла эмда де Голл бла виши режимни талай белгили адамы джашыртын кёрюшюулени бардыргъандылала — Ф. Дарлан, А. Жиро эмда башхала.

Виши режимни правительстволары

тюзет

Виши режим бар болгъан заманны бютеу узунлугъунда француз къралны башчысы Филипп Пете́н болгъанды. Ол заманны ичине тёрт правительство ауушуннганды, алагъа башчылыкъ Пьер Лава́ль, Фланде́н эмда Дарла́н этгедиле.

  • Реакциячы реваншистлени кёзюую (1940—1941)
    • Лавалны правитешльствосу — 1940-чы джылны 16-чы июлундан 13-чю декабрына дери.
    • Фланденни правительствосу — 1940-чы джылны 14-чю декабрындан 1941-чи джылны 9-чу декабрына дери.
  • Технократланы кёзюую (1941—1942)
    • Дарланны правительствосу — 1941-чи джылны 10-чу февралындан 1942-чи джылны 18-чи апрелине дери.
  • Лавалны прагматизм кёзюую (1942—1943) эмда ультра-коллаборационистлени кёзюую(1944)
    • Лавалны экинчи правительствосу — 1942-чи джылны 18-чи апрелинден 1944-чю джылны 19-чу августуна дери.

Тюшюрюу

тюзет

1942-чи джылны ноябрында "Антон" операция бла Германия Францияны къыбыла кесегин да оккупация этеди, андан сора официал халда бютеу Францияны "бирлешиуюню" юсюнден байямланса да, Петенни режими да Парижге кёчсе да, Виши правительствону власты къуру къагъытда къалады.

1944-чю джылны 6-чы июнунда бирликчи кючлени Шимал-Кюнбатыш Францияда уллу десант «Оверлорд» операция бла оккупациядагъы къралны азатлауу башланады. Ол джылны 15-чи августунда бирликчилени Къыбыла Франциягъа десант «Драгун» операция башланады. Виши режим Францияны ол кесегин контролда тутханы себебли, аны тюшюую эмда немец аскерлени ыхтырылыулары тыйылмазлыкъ болгъаны ангылашынады.

1944-чю джылны 25-чи августунда Париж азатланады. Петен бла правительствосун немецле Германиягъа ташыйдыла, анда Фернан де Бринон Зигмаринген шахарда къысталыуда правительство къурайды (къара Зигмарингенни правительство комиссиясы), ол 1945-чи джылны 22-чи апрелине дери бар болгъанды. Петен джангы правительствогъа къатышыргъа унамагъанды. Зигмарингенде кесини радиосу (Radio-patrie), басымы (La France, Le Petit Parisien), эмда Германияны, Италияны эмда Японияны посольствалары болгъанды. Анклавда джашагъа французланы санлары 6 минг чакълы бир болгъанды, аланы ичинде коллаборационист журналистле, джазыучула (Луи-Фердинанд Селин, Люсьен Ребате), актёрла (Робер Ле Виган) да болгъандыла.

Къазауатны аягъында, бирликчи кючле Зигмарингенни кючлегенлеринде, маршал Петен алгъы бурун Швейцария кёчеди, артдан Франциягъа къайтыргъа таукелленеди (Де Голль аннга тиймезлигине ишексиз болгъанды), алай а анда тутулады.

Сам маршал предстал перед судом, как предатель. На суде он заявил, что таким образом пытался скрытно защищать интересы государства, называя себя «щитом Франции», а генерала Де Голля «мечом», заявил, что не имел ничего против него и даже скрытно симпатизировал Французскому Сопротивлению, надеясь, что со временем его родина обретет свободу от немецких захватчиков. Основные руководители правительства были осуждены за государственную измену в 1945—1946 годах. Многие деятели культуры, запятнавшие себя поддержкой режима, были приговорены к «общественному бесчестию».

Персонала

тюзет

Баш правительсто кенгеш

тюзет

Аскер къуллукъчула

тюзет

Башхала

тюзет

Дагъыда къарагъыз

тюзет

Белгиле

тюзет
  1. ↑ Парижни азатлау, эмда правительствону Вишиден Германиягъа эвакуациясы
  2. ↑ Эркин Францияны кючлери бла Къысталыуда Виши Правительствону тутуу
  3. ↑ Loi du 5 janvier 1951 portant amnistie, instituant un régime de libération anticipée, limitant les effets de la dégradation nationale et réprimant les activités antinationales.. legifrance.gouv.fr.
  4. ↑ Loi du 6 août 1953 portant amnistie — Article 19 : Amnistie des inéligibilités résultant de l’art. 8 de l’ordonnance du 21 avril 1944 portant organisation des pouvoirs publics en France et de la loi du 4 octobre 1946 relative à l’inéligibilité pour indignité nationale Amnisties, sur legifrance.gouv.fr.
  5. ↑ Éric Conan, Henry Rousso, Vichy, un passé qui ne passe pas Шаблон:P..
  6. ↑ Marlène Lestang, « Un square au nom des 80 parlementaires».
  7. ↑ Inauguration square des 80 parlementaires à Bellerive. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 март 2016). Тинтилгенди: 10 ноябрь 2019.
  8. ↑ Франция признала свою причастность к Холокосту.
  9. ↑ Hymnes & pavillons dʼIndochine. Hanoï: Achevé d’imprimer sur les presses de l’imprimerie d’extrême orient, IDEO. 1941, https://archive.org/details/hymnes-pavillons-d-indochine-1941. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Шарль де Голль. Военные мемуары: Призыв 1940—1942. — М.: АСТ; Астрель, 2003. — ISBN 5-17-016112-3 ; 5-271-05651-1.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Можейко И. В. Западный ветер — ясная погода. — М.: ACT, 2001. — ISBN 5-17-005862-4.
  12. ↑ У. Черчилль. Вторая мировая война.
  13. ↑ Мерс-Эль-Кебире.
  14. ↑ У. Черчилль. Вторая мировая война. Гл. 13. Мадагаскар.

Литература

тюзет

Джибериуле

тюзет
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Виши_режим&oldid=111103»