АБШ-ны доллары

Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Доллар.

Американы Бирлешген Штатларыны до́ллары (ингил. United States dollar, нем. Taler — талер) — АБШ-ни ачха биримиди, дунияны баш резерв валютасыды (1 доллар = 100 цент). Белгилениую: $ неда USD. Энчи банкланы трести — АБШ-ни ФРС-ини (ингил. Federal Reserve System) борч къагъытларыды. АБШ-де кърал ара банк джокъду. ачха эмиссия хакъ ФРС-ге кирген энчи банкладады.

АБШ-ни доллары ингил. United States Dollar
Банкнотла
Хайырланнган джерле:	АБШ Британ Виргин Айрымканла Кюнчыгъыш Тимор Маршаллны Айрымканлары Палау Панама Сальвадор Тёркс бла Кайкос Микронезияны Федератив Штатлары Эквадор
Къурамы:	100 цент
ISO-4217 коду:	USD
Белгиси:	$
Ара банкы:
Алмашдырыу курсу: (5 февраль 2010)	1 USD = 0,730 Евро

Файл:US bill obverse series 2003 A.jpg

Томас Джефферсонну сураты бла 1995 джылда чыкъгъан 2 доллар номиналы бла купюра

АБШ-ни доллары АБШ-ден тышында талай къралла бла территорялада хайырланады, сез ючюн:Панама,Сальвадор.

Номиналлары

1861 джылдан чыкъгъан АБШ-ни бютеу федерал банкнотлары бусагъатха дери закон тёлеу мадаргъа саналадыла. 1971 джылдан башлаб АБШ-ни доллары алтыр резерв бла баджарылмайды. Эркин джюрюуде бусагъатда бу номиналлы банкнотала бардыла:

1 доллар;
2 доллар (хаман да чыкъмайды);
5 доллар;
10 доллар;
20 доллар;
50 доллар;
100 доллар ;

монетала:

1 цент (пенни) ;
5 цент (никель) ;
10 цент (дайм) ;
25 цент (квотер) ;
50 цент (хаф) ;
1 доллар.

Аны тышында, бусагъатха дери $500, $1000, $5000, $10 000 номиналы болгъан банкнотала джюрюйдюле (аланы бонист багъалары номиналларындан кёбге уллуду); эмда $100 000 (ФРС бла казначействону арасында хыйсаб ючюн). Бусагъатда 10 минг долларлыкъ номиналы болгъан банкнотладан къолда къуру 130 купюра барды, ол себебден ала раритетге саналадыла.

500, 1000, 5000, 10 000 и 100 000 долларлыкъ банкнотала алгъаракъ басмаланнгандыла. Ала асламысы бла банкла арасында хыйсаблашыуда эмда аманлыкъчыланы арасында джюрюгендиле, алай 1936 джылдан башлаб аланы басханны къойгъандыла, 1969 джыл президент Ричард Никсонну буйругъу бла джюрюуден къоратылгъандыла.

Эм уллу номиналы болгъан банкнота ($100 000) 1934 джыл басылгъанды. Бу банкнотала къолда чырт джюрюмегенле, кърал финанс структураланы арасында хыйсаблашыу ючюн хайырландырылгъандыла. Бусагъатда къолда джюрюген эм уллу номиналы болгъан банкнота 100 долларды. $500, $1000, $5000 эм $10 000 номиналлары болгъан банкнотала 1946 джылгъа дери басылгъандыла, 1967 джылдан бери официал халда джюрюуден чыгъарылгъандыла.

Тыш кёрюнюмю, дизайны

Хар кюн сайын АБШ-де 35 млн чакълы бир тюрлю-тюрлю номиналы болгъан, бютеулей $635 млн багъасы болгъан банкнота чыгъарылады. Банкноталаны 95 % эски болгъан ачхаланы ауушдурур ючюн чыгъарылады. 2005 джылда бир банкнотаны чыгъарыуну багъасы 5,7 цент болгъанды.

Доллар банкноталаны асламысыны тамал дизайнлары 1928 джыл бегитилгенди. Банкноталада АБШ-ни кърал адамларыны суратлары салыныбды:

кърланы биринчи президенти Джордж Вашингтон- $1
3-чю президент Томас Джефферсон- $2
16-чы президент США, Шимал бла Къыбыланы къазауатында хорлагъан, Авраам Линкольн- $5
АБШ-ни «тамалын салгъан аталадан» бири эмда биринчи финансла министри Александр Гамильтон -$10
7-чи президент эмда бусагъатдагъы долларны тамалын салгъанладан бири Джексон, Эндрю,Эндрю Джексон - $20
18--чи президент эмда граждан къазауатны джигити Улисс Грант - $50
Алим, публицист эмда дипломат Бенджамин Франклин - $100.

10 минг доллар, аверс
100 минг доллар, аверс
100 000 доллар, реверс
100 доллар номиналы болгъан Бенджамин Франклинни сураты болгъан купюра
Улисс Грантны сураты бла бусагъатдалыкъ 50 долларлыкъ купюра
Эндрю Джексонну сураты бла 20 доллар номиналлы бусагъатдагъы купюра
Александр Гамильтонну сураты бла 10 доллар
Авраам Линкольнну сураты басылгъан 5 долларлыкъ купюра

$500

Кливлендни портрети бла 1928 джылдагъы $1000 купюра (бусагъатда джюрюмейди)

1918 джылны дизайны бла $1000 купюра. Банкнотада биринчи финансланы министри Александр Гамильтон барды

$5000

Раритет банкнотлада:

Президент Уильям Мак-Кинли - $500
Президент Гровер Кливленд - $1000
Президент Джеймс Мэдисон - $5000
Президент Линкольнну заманында финансланы министри, кечирек АБШ-ни Баш Сюдюню башчысы Сэлмон Чейз - $10 000. Сэлмон Чейз биринчи болуб, американ ачхагъагъа «Къудайгъа ышаныбыз» (In God We Trust) деб джаздыргъанды — 1864 джыл аны 2 центлик темир ачхалада басыб башлагъандыла. Къагъыт долларлада 1957 джыл джызылыб башлагъанды, 1963 джылдан башлаб хар купюрагъа джазылгъанды. Биринчи 1 долларлыкъ купюрада Джордж Вашингтонну тюл, Сэлмон Чейзни сураты болгъанды.
Президент Вудро Вильсон - $100 000.

Купюраны башха джанында, АБШ-ни тарихин суратлагъан иллюстрацияла басыладыла. Аз тюбеген $2 банкнотада Азатлыкъны Декларациясына къол салыныу, $5 — Вашингтондагъы Линкольнну Мемориалы, $10 — АБШ-ни финансла министерствосу, $20 — Акъ юй, $50 — Капитолий, $100 — Индепенденс-холл, Филадельфияда Азатлыкъ Декларациягъа къол салыннган мекям. $100 купюрада сагъатда кёргюзген заман — 14 сагъат 22 минутду.

$1 башха джанында АБШ-ни Уллу мухуру суратланыбды. Бу уллу мухурну суратына айрылыб эс бёлюнеди: къушну къалкъанында 13 сыз, олива бутакъ 13 таякъчыгъы бла, эмда къолунда 13 садакъ, къушну башында булутда 13 джулдуз, башы кесик пирамидада 13 атлаууч (Аллындан АБШ-ге 13 штат киргенди), рим цифра MDCCLXXYI 1776 санны тутады (Азатлыкъны Декларациясы баямлагъан джыл), башы кесилиб, "Хар не кёрюучю кёз" салыннган пирамида бек эртдеги дин белгиди, латин джазыула «Е pluribus unum» («Бирлик кёблюкдеди»), «Annuit Coeptis» («Бизни ишлерибизни къыбыл этеди») эмда «Novus Ordo Seclorum» («Джангы ёмюрню джоругъу») — Вергилийни «Энеидасындан» цитаталадыла эмда "американ эраны" келгенин белгилейдиле. Бир-бирле бу бютеу элементлени масонлукъ бла байларгъа кюрешседа, алай тюлдю.

Банкноталаны чыгъарыу эмда аланы джакълау

Долларла аллынданда бери кючлю джакъланнгандыла. Доллар басаргъа къагъытны къуру бир компания чыгъарады, ол къагъыт АБШ-ни федерал властларындан сора кишиге сатылмайды. Бояуну формуласы сырды. 1990 джылдан башлаб АБШ-де микромухур бла эмда джакълаучу халыла бла джакъланнган банкноталаны чыгъарыб башлагъандыла. 1996 джыл долларны джагъы анданда бек кючленнгенди, 2003 джыл $20 джангы версиясы чыкъгъанды, 2004 джыл — $50, 2005 джыл — $100, 2006 джыл — $10, 2008 джыл — $5

Джалгъан ачха чыгъарыучула бла кюрешир ючюн планда хар 7-10 джылда бир кере ачхаланы дизайнлерин тюрлендириргенди. Эски ачхала джюрюуден чыгъарыллыкъдыла, алай а чыгъарылмагъаны джараулу саналлыкъды.

АБШ-де кърал ара банк джокъду. Ачха эмиссия (чыгъарыу) хакъ 12 энчи банкда — Федеральной резерв системасыны членлеринде барды (1913 джыл къуралгъанды). АБШ-ни территориясы 12 регионнга юлешиннгенди, хар биринде энчи федерал резерв банк барды, ала кеслерини цифра эмда хариф белгилерине иедиле:

Территорияны номери	Хариф	Аралыкъны орналыуу
1	A	Бостон
2	B	Нью-Йорк
3	C	Филадельфия
4	D	Кливленд
5	E	Ричмонд
6	F	Атланта
7	G	Чикаго
8	H	Сент-Луис
9	I	Миннеаполис
10	J	Канзас-Сити
11	K	Даллас
12	L	Сан-Франциско

Бу аралыкълада орналгъан федерал резерв банкланы къагъыт ачха басар хакълары бардыФ. Кюн сайын долларланы басар ючюн 18 тонна чакълы бир бояу кетеди.

Бир банкнотады орта ауурлугъу 1 грамм чакълы бирди. Долларла этилген къагъытны 25 % кетен халыдан эмда 75 % — мамукъ халыданды, ол себеден джылла озсада саргъалмайды. Къагъыт синтетика къылла бла кючлендирилгенди (Биринчи дуния къазауатха дери джибек халыла хайырландырылгъандыла).

Банкнота джыртылыр ючюн 4 минг кере бюгерге керекди.

АБШ-ни Федерал Резерв Системасыны билгилерине кёре бир долларлыкъ банкнотаны къуллукъ болджалы 22 ай чакълы бирди. $5 - 24 ай, $10 — 18, $20 — 25, $50 — 55. $100 эсе уа 60 айны "джашайды".

Долларны алтын бла кюмюшге

1792 джылда АБШ-де 1 унция алтын 19,3 $ болгъаны бегитилгенди. 1834 джылда унциягъа 20,67 $ бере эдиле, АБШ-де джетерли алтын джыйымдыкъ болмагъаны себебли валютаны курсу тюшгенлей тургъанды.

Биринчи дуния къазауатдан сора девальвация тохтаусуз баргъанды. 1934 джыл 1 унция алтыннга 35 $ бергендиле. Экономика кризисге къарамай, АБШ долларны алтыннга байланыуун сакъларгъа кюрешгендиле, къазауатланы заманында Европадан алтын Америкагъа кёчюрюлюб башлагъанды, ол талай заманнга долларны алтыннга байламлыгъын сакълагъанды. 1900 джылгъа дери доллар эркин алтын бла кюмюшге ауушдурулгъанды, 1900-1934 джыллада къуру алтыннга (1,67 г бир долларгъа). 1934- 1975 дждж алтыннга ауушдуруу къуру тыш кърал правительство бла бла аланы ара банкларына этилгенди ( 1934—1972 дждж. 0,88865 г -1 доллар; 1972—1975 дждж. 0,81853 г -1 доллар).

1944 джылда Бреттон-Вуд келишиуге къол салыннганды. Алтындевиз стандарт киргенди, аны тамалы алтын бла эки валютада — АБШ-ни доллары бла Уллу Британияны стерлинглерини фунтунда болгъанды, аны бла алтын стандартны ахыры болгъанды. Джангы джорукълагъа кёре алтыннга байланнган валюта болуб доллар джангыз къалады. АБШ-ни Казначействосу тыш къралны правительстволарына эмда ара банкларына долларны алтыннга ауушдурургъа борчланады, курсуда бир троя унциягъа 35 $. Алай бла алтын баш валютадан резерв валюта статусха тюшеди.

1960 джылланы ахырында АБШ-де мийик инфляция алгъыннгы дараджада алтын бла байламны мадарсыз этеди, аны юсюне тыш сатыу-алыу дыккылыкъ ситуацияны ауур этеди. Алтынны сауда багъасы, официал багъасындан кёбке уллу болады. 1971 джыл АБШ-ни президенти Ричард Никсон долларны алтыннга ауушдурууну джасакъ этиб, талай девальвация бардырады: 1971 джылда унцияны багъасы 38 $ болады, 1973 джылгъа уа — 42,22 $ дери. Алтыннга ауушдуруугъа джасакъны кетермегенлей Ямайка валюта система киреди, аннга кёре доллар алтын байламын юзеди, алай а дуния резерв валюта статусу къалады, ауушдуруу коофцициентида джюзюучю болады.

АБШ-ни доллары дунияны баш резерв валютасыыды. Ахыр онджыллыкъны ичинде дунияда алтын-валюта резервни 50 % АБШ-ни долларладады. 2003-2008 джыллада еврону кючлениую , АБШ-ни экономикасында негатив тенденцияла долларны башха валюталагъа курсун эмда резерв валюта ролюн азайта башлайдыла. 2008 джылны экинчи джарымында кризисни глобализациясы бла долларны курсу ёсе башлайды, доллар стабил валютагъа саналгъаны себебли, капиталны долларгъа буруб башлайдыла. 2009 джылны биринчи джарымындан башлаб долларны курсу, эмиссия эмда АБШ-ни уллу тыш борчу себебли энишге айланады.

Этимологиясы

1768 джылны испан доллары. Ачха сегиз (bit) неда тёрт (quarter) кесекге юлеширге болгъанды. Андан чыкъгъанды 25-ценлик ачханы аты — «quarter» (тёртлюк) эмда «two bits» (эки кесек).

Шимал Америкадагъы голланд эмда башха кёчгюнчюле талер атлы валютаны джюрютгендиле. АБШ-ни азатлыгъы баямланнгандан сора Долларла къралны миллет ачха бирими болгъандыла. Алай а «доллар» сёз XIX ёмюрню ахырындагъы талерге байламлы тюлдю. Ингилизде «доллар» деб кюмюш ачханы къайсысына да айтхандыла, американ колониялада уа испан кюмюш песолагъа айтхандыла («Spanish Dollars»).

Джибериуле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Доллар.