Троллейбус
Тролле́йбус — штанга ток алыучуну болушлугъу бла контакт системадан электрика къууатны алыб ишлеген рельссиз механика улоу амалды (асламысы бла пассажир джюрютеди, алай а бир-бирде джюк троллейбусла да тюбейдиле).
Троллейбуслагъа къошакъ болуб, аккумуляторланы, суперконденсаторланы неда ич джаныуну къымылдатыучусуну болушлугъунда тамалланнган автоном джюрюшню системалары да салыныргъа боладыла. Быллай вариантны тюрлюлерини бири дуобусду, анда электрикли эмда дизель къымылдатыучула бир-бирден айры бериулеге иедиле.
Троллейбуссла асламысы бла шахар ичинде хайырланадыла, алай а шахарла арасы троллейбусла да бардыла. Аллындан СССР-де шахар тёгерекге джюрюучю улоу кибик хайырланыр нюзюр болгъанды. Амма кечирек троллейбусланы, трамвайланы джюрюгенлери къыйын болгъан, сёз ючюн, шахарланы тар орамлары болгъан, джерледе хайырланыб башлагъандыла.
Этимологиясы
тюзет«Троллейбус» деген сёз ингил. trolley bus — trolley американизм («трамвай вагон» — брит. streetcar, tram) бла ингилиз bus («автобус») сёзден къуралгъанды. Биринчи троллейбусланы халкъ «автобус бла тармвайны гибриди кибик» кёргенди.
Тарихи
тюзет
Биринчи троллейбусну Германияда инженер Вернер фон Сименс къургъанды. Электрокючню алыучугъа сегиз чархлы арба хайырланнганды (Kontaktwagen), ол эки параллель чыбыкъда баргъанды. Темир чыбыкъла бир-бирлерине тийиучю болгъандыла, ол заманды къысха киритлешиулеге себеб болгъанды (замыкание) . Экспериментал толлейбус сызны узунлугъу 540 м (591 ярд) болгъанды, аны Siemens & Halske компания Берлинни къатында Галензе (Halensee) джерчикде ачханды. 1882 джылны 29-чу апрелинден 13-чю апрелине дери ишлегенди.
Ол джыл огъунакъ АБШда белгичячы Шарль Ван Депуле «троллейбус чархчыкъны» — къууат алыуучуну патентлегенди, аны сыфаты ахырында чархчыгъы болгъан штанга болгъанды. 1909 джыл биринчи кере инженер Макс Шиманны къууат алыучусу сыналгъанды, ол къууат алыучу бусагъатха дери тюрлениуле бла сакъланады.
Эресейде инженер В. И. Шуберский 1904-1905 джылда огъунакъ Новороссийск — Сухум троллейбус сызны проектин теджегенди, алай а джашугъа киргизелмегенди. Бизни къралда биринчи троллейбус сыз 1933 джыл Москвада ишленнгенди. Совет Союзда биринчи троллейбусла ЛК-1 атны джюрютгендил (Лазарь Кагановични атына багъышлаб).
Эки къатлы троллейбусла кёб европачы шахарда джайылгъанды. 1938 джылда Москвада эки къабатлы ЯТБ-3 троллейбусла ишлетилгендил, алай биринчи къыш огъунакъ къар бла бузлама мешинаны джюрютюуюн къыйын болгъанын, аны къоркъуулу чайкъалыугъа себеб болгъанына себеб болгъанын кёргюзгенди. Аны тышында троллейбусну мийиклиги болгъан контакт системаны мийиклиги бла чекленнгенди, ол а уа тюз троллейбусла ючюн къурулгъаны себебли, эки къабатлы троллейбусланы алаша этерге керек болгъанды. аланы алашалыкълары пассажирлеге табсызлыкъла джаратханды. 1939 джылны ахырында ЯТБ-3 троллейбусланы чыгъарыу тохталыгъанды, андан сора джангы эки къабатлы троллоейбус чыгъарыр имтиниу да эсленмегенди. Троллейбус джюрютюуню эм мийик дараджасы эки дуния къазауатны арасына келеди. Троллейбус эскилешген трамвайгъа альтернатива кибик кёрюннгенди. Алай а бу проблемала 60-чы джыллада актуаллыкъларын тас этгендиле, аны бла троллейбусла хайырсыз бола башлагъанрдыла. Троллейбусла, автобус бла ауушдуралмазлыкъ джерледе къалгъандыла. XXI ёмюрню аллына Австралида, Бельгида эмда Финляндияда троллейбус къалмагъанды, Австрияда, Германияда, Испанияда, Италияда, Канадада, Нидерландлада, АБШ-да, Францияда, Японияда анда-санда троллейбус система къалгъады.
СССР-де уа троллейбус кесини айныуун тохтатмагъады, аны баш чуруму автобусланы джетишмегенлиги болгъады. Джангыз ахыр заманда, Эресейде, дизель автобусла бла эришиуде кесин хорлата башлагъан троллейбусла азая башлагъандыла.
XX ёмюрню ахырында — XXI ёмюрню аллында экология, экономика эмда башха проблемала шахар электроулоугъа джангыдан халкъны сейирин тарта башлагъады. Алай а европчы къралланы асламысы энергияны аз ашагъан трамвайны сайлагъанды. Троллейбус сызла аз къуруладыла, троллейбусну айныууну перспективасы аманды.