Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени короллугъу
Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени короллугъу, къысх. СХСК (серб-хорв. Краљевина Срба, Хрвата и Словенаца / Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca[lower-alpha 1]) — Балкан джарымайрымканда тарих къралды. 1918-чи джылны 1-чи декабрында Сербияны, Черногорияны эмда Словенлилени, хорватлыланы эм серблилени къралларыны бирлешиуню эсебинде къуралгъанды. 1929-чу джылны 4-чю октябрында официал атын «Югославия Короллукъгъа» тюрлендиргенди (официал болмай бу аты 1918-чи джылдан джюрюгенди).
| Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени короллугъу серб-хорв. Краљевина Срба, Хрвата и Словенаца / Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca Тизме
Бойсунмагъан короллукъ | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Девизи серб-хорв. Један народ, један краљ, једна држава / Jedan narod, jedan kralj, jedna država Тизме
(къар.-малкъ. Бир халкъ, бир король, бир кърал) | |||||||||
| Гимни «Химна КСХС» СХСК-ны гимни | |||||||||
| |||||||||
| Ара шахары | Белград | ||||||||
| Уллу шахарлары | Любляна, Загреб, Сараево, Баня-Лука, Дубровник э.б. | ||||||||
| Тил(лер)и | Серб-хорват тил | ||||||||
| Дини | православие, католицизм, ислам, протестантизм, иудаизм | ||||||||
| Валютасы | КСХС-ни динары | ||||||||
| Кърал къурулушну формасы | Федерация ышанлары болгъан унитар кърал | ||||||||
| Джер ёлчеми | 247 542 км² | ||||||||
| Халкъы | 11 984 911 адам (1921) | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | дуалист монархия | ||||||||
| Династия(лары)сы | Карагеоргиевичле | ||||||||
 Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени королу | |||||||||
| - 1918—1921 | I Пётр | ||||||||
| - 1921—1929 | I Александр | ||||||||
| - 1918—1921 | Александр Карагеоргиевич | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Джангы къралны къуралыуу
тюзетБирикген къыбыла-славян къралны къурау идея XIX—XX ёмюрлени чеклеринде чыкъгъанды. Биринчи дуния къазауатда Австрия-Маджар дженгилиб чачылады. 1918-чи джылны 1-чи декабрында принц-регент Александр Карагеоргиевич атасы I Пётр Сербиячыны аты бла короллукъну баямлайды, ол артдан серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени королу титулгъа ие болады. Джангы кърал, алгъыннгы Австрия-Маджарны словен, хорват эмда серб миллетлери болгъан адамларын бирлешдирген Словенлилени, хорватлыланы эмда серблилени къраллары бла, юч кюн андан алгъа кесине Къаратауну къошхан Сербия короллукъну бирлешиниуюню эсебинде къуралгъанды.
Плебисцитни эсебинде Каринтия герцоглукъ Австрияда къалыуну сайлагъанды. Далмацияда Задар (Зара) порт эмда талай айрымкан Италиягъа берилгендиле. Риека «Эркин кърал Фиуме» болуб баямланнганды, алай а 1924-чю джылда Италия оккупация этиб аннексия этгенди.
Къралны къурулууу. Хакъ система
тюзетКъураучу джыйылыу
тюзетКъураучу джыйылыугъа сайланнган сайлау система Д'Ондтну методикасы бла пропорциялы система болгъанды, ол онгчулукъну регион халлы уллу партиялагъа бергенди. Джыйылыу эркишилени чёб атыулары бла сайланнганды: сайлаула 1920-чы джылны 28-чи ноябрында ётгендиле, анда Халкъ радикал партия бла Демократ партия хорлайдыла. Бу эки уллу партияны алгъыннгы Австрия-Маджардан келген регионлада уллу джандашлары болмагъанды. Иги эсеблеге Хорват элли партия эмда Коммунист партия да баргъандыла. Радикалла бла демократла бирлешгендиле, къурамларына Босниячы муслиманланы къуралышларын да къошхандыла. Правительство къурау Никола Пашичге берилгенди. Хорват элли партиядан хорватлыла королгъа ант берирге унамагъанлары себебли, джыйылыугъа къошулмагъандыла, башха ууакъ партияла да ол себебден къошулмагъандыла. Конституция 50% плюс бир ауаз алынса кючге киреллиги ючюн, бютеу партия Джыйылуугъа къошулмасала да кёблюк бла къабыл этилгенди (223-разы, 35-къаршчы, 158-къошулмагъан).
Видовдан конституция
тюзет
1921-чи джылны Видовдан конституциясы словенлилени, серблилени эмда хорватлыланы бир миллетни юч халкъы деб баямлайды[1]. Конституция кючге 1921-чи джылны 28-чи июнунда сыйлы Витни кюнюнде (сербча Видовдан) киреди, ол себебден аты да Видовдан устав болады. Конституциялы, парламентли эмда атадан кёчген монархия, юч атлы, бир байракълы, бир гербли эмда бир тилли («серб-хорват-словен тил») баямланады.
Конституция кърал властны бёлюнюуюн бегитеди: закон чыгъарыучу власть - 21 джыл толгъан эркишилени бютеу сайлагъан бир палаталы парламентде болады (Халкъ джыйылыу, Халкъ скупщина), толтуруучу — правительствода, сюдю — сюдледе. Алай болса да, король закон чыгъарыучу властны Скупщина бла бирликде джюрютгенди, парламенти энчи олтурууларын чакъырыргъа, артдан скупщина джанындан бегитилген правительствону башчысын салыргъа, министрлени ауушдурургъа эркинлиги болгъанды; сюдюлюк королну аты бла этилгенди. Кърал уездлеге (области), тёгереклеге (окружи), округлагъа (котари/срезови) эмда муниципалитетлеге (опчине/општине) бёлюннгенди, аланы барысыны да энчи кенгешлери бла скупщиналары болгъанды. Децентрализация болгъан административ оноу джюрютюуню кърал тинтиуюне король атагъан уезд префектле (велики жупани) къарагъандыла.
Конституция тамамы бла къуллукъ-къараушлыкъны джокъ этгенди, уллу джер иеликлени къурутханды, гражданлагъа сёз, басма, дин эмда джыйылыу эркинликлени бергенди. Гражданланы миллетликлерине эмда динлерине къарамай тенгликлерин баямлагъанды, тёлеусуюз саулук сакълауну эмда окъууну гарантия бергенди. Алай болса да королгъа эмда къралгъа къаршчы чыгъыуда басманы эмда сёзню эркинлиги чеклендирилгенди.
Кърал идеология эмда миллет дискриминация
тюзетКъралны идеологиясыны тамалы «югославянлыкъ» болгъанды, ол иллиризмден джаратылгъанды: бир къралны чеклеринде серблиле, хорватлыла эмда словенлиле заман бла бир югослав халкъ къураргъа керек болгъандыла. Бу концепция, къралны башха славян халкъларыны энчилигин танымагъанды (боснякланы, македон славянланы эмда къаратаулуланы), ала барысыда фоициал халда серблилеге саналгъандыла. Славян болмагъан халкъла (косовочу эмда македон албанлыла, босниячы эмда санджакчы тюрклюле, Воеводинадагъы маджарлыла эмда немчалыла) изленмеген этник азлыкълагъа саналгъандыла, алай болса да маджарлыла бла немчалылагъа кърал политика джумушакъ къарай эсе, тюрклюле бла албанлыла ачыкъ дискриминациягъа тюртюлгенлей тургъандыла, аны баш нюзюрю бу халкъланы къралдан къыстау болгъанды[2]. Аны бла бирге серб колонистлени Македония бла Косовогъа джерлешиулерине джол берилгенди. Македон тилни окъуу къурулушлада эмда власть органлада хайырланыуу джасакъланнганды. Македон славянланы эмда албанлыланы себрлешиуге къаршчы чыгъыулары зулум бла басдырылгъанды[3]. Алай болса да, македон эмда албан соруула къралны политика джашауунда орунларын баш ич проблема: серблиле бла хорватлыла арасында тикликге орун бергенди. Сербия, ажымсыз да джангы къралны ёзеги болгъанды, эмда серб элита къралны политика системасында онгчу позицияланы алгъанды.
Серблешдириуню тамалында интеграциясы процессле хорватлыланы кърашчылыгъына тюртюлгенди. «Югославчылыкъ» джанлыланы саны Хорватия таймаздан эригенлей баргъанды, аны орнуна миллетчилик идеяла орун алгъандыла[4].
Политикалыкъ кюреш
тюзетКъуралгъанындан башлаб къралда къаугъалы политикалыкъ тариххе ие болгъанды, он джылны ичинде беш министрлени кабинети алмашханды. Короллукъну политикалыкъ системасында баш роль эки серб партияныкъы болгъанды: консерватив, пансерб позициялагъа кёчген Никола Пашични Халкъ радикал партиясы, эмда андан либералыракъ, бирикген югослав халкъны къуралыуун излеген Любомир Давидовични Югослав демократ партиясы. Бу эки партияны бириси да серблилени тышында башха халкъладан джандашы болмагъанды, алай а къралны адам саныны ичинде серблилени аслам болгъаны (Югославияны джыйырма миллионлукъ халкъындан, серблиле 4,7 млн, ол 39 % болгъанды[5]) радикалла бла демократла бирбирлерин алмашдырыб 1920-чы джылланы ичинде властда къалгъандыла. Алагъа баш политика къаршчы къралны федерализациясын даулагъан Степан Радични башчылыгъында Хорват элли партия болгъанды</ref>. СХСК-да талай словен партия къуралгъанды, аланы ичинде эм уллу Словен халкъ партия болгъанды, ол «юч халкъ джашагъан къралда сербчиликни гегемониясына джол ачыб, къралгъа заранлы болгъан» 1921-чи джылны Конституциясын хыртха ургъанды[6]. 1923-чю джылны мартында Халкъ Скупщинагъа сайлаулада бу партия хорлагъанды. Югославияда словенлилени бир къауум автономиясы болгъады</ref>.
I Александр тахтха олтургъандан сора, политикалыкъ партияланы ишлерин чеклендирген бир къауум оноула алыннганды. 1921-чи джылны 1-чи августунда алыннган «Къралны къоруулау юсюнден» закон Компартия джасакъланады, 58 коммунист депутатны мандатлары да аннуляция болады[7]. 1923-чю джылны джайында Халкъ скупщина бу законну тамалында Хорват элли партияны сюдге береди, партия кеси да талай заманны джасакъланады[8].
1920-чы джыллада радикалла бла демократланы, серб эмда серб болмагъан партияланы арасында, кючлю политикалыкъ къаугъала баргъандыла, таймаздан политикалыкъ кризис, интригала эмда правительстволаны алмашыулары болгъандыла. Серб эмда хорват элиталаны арасында компромиссге барыу дайым бузулгъанлай тургъандыла, серб-хорват илешкиледе тиклик ёсгенлей тургъанды, къатыш халкъла джашагъан джерледе миллетле арасы къаугъала чыкъгъанлай тургъанды. Экономикалыкъ эмда социал проблемала аркъа планнга кёчгендиле</ref>. 1920-чы джылланы аягъында эки баш серб партия терен кризисде болгъанды, королну кючю уа ёсгенлей тургъанды. Бу тикликни кульминациясы 1928-чи джылны 19-чу июнунда скупщинаны олтурууунда Степан Радични ёлюмлю джаралы этиу болады. Мурдарны къолундан ёлюм Радични шыйыхча кёргюзеди, политикалыкъ кюрешде аны икона этедиле.
Кърал аудуруу
тюзетПарламент система миллет бирликни инструменти кибик джетишимсиз болгъанды: ортакъ миллет партияла болмагъандыла (уллу джандашлары болмагъан эмда джасакъланнган социалистле бла коммунистле тышында), бютеу партияла региончула болгъандыла. Парламентаризм къралны проблемаларын тюзеталмагъанды. Ол себебден 1929-чу джылны 6-чы январында король парламентни чачханды, конституцияны къурутханды эмда 1931-чи джылгъа дерпи патчах дикатураны баямлагъанды («6-чы январны дикататурасы»), кърал да джангы ат алыб — Югославия Короллукъ болгъанды.
Экономика эмда социал сфера
тюзет.jpg)
Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени короллугъуну социал-экономикалыкъ халы къралны къуралгъанындан сора биринчи джылларында бек къыйын болгъанды: къазауатдан сорагъы оюулуу, инфляция, мийик дараджада ишсизлик, аграр сорууну баджарылмагъаны элде эмда ишчиле ичинде кёб кере къозгъалыулагъы чурум болгъанды. Къазауатла арасы кёзюуню бютеу узунлугъунда Сербияда эм мюлк экономикада баш орун алгъанлай тургъанды, модернизациясы да бек акъыртын баргъанды, аны баш чурумларыны бирин да ууакъ джерлилик. 1939-чу джылда Сербияда 100 гектардан аслам джери болгъаны къуру 135 мюлк болгъанды.
Къыбыла-славян джерлени Сербияны тёгерегине бирлешиую да серб промышленностха уллу тебиниу бермегенди: чурумларыны ичинде словен эмда хорват предприелени джанындан конкуренция, Сербияда джашагъанланы къарыусуз сатыб алыу кючлери, урунуу кючню дыккылыгъы эмда финанс джетмезлик болгъанды. Алай болса да, Сербияда къазауатла арасы кёзюуде индустриализация процесс башланады, артыкъсыз да къызыучу, азыкъ эмда тютюн санагъатлада. Белград тамамы бла джангыдан къурулушну ётюб, уллу европачы шахар болады.
Джер реформаны эсебинде, уллу джер иеледен сыйырылгъан джерлени бир кесеги эллилеге берилгенди. Александр король сыйырылгъан джерледе эллилени колонизацияларына джол ачар ючюн юч джылгъа налогладан бош этгенди, эмда серблилени къралны башха бёлгелерине кёчуюлерине онгчулукъла бергенди, бу къралдагъы халкъланы серблилени юсю бла бирикмекликлерине мадар болур деб умут этилгенди, алай а кертиликде миллетле арасы тикликлеге келтиргенди.
Саулукъ сакълау эмда окъуу конституциягъа тёлеусюз эмда гарантиялы болуб салыннгандыла. Эл школланы къургъан законла чыгъарылгъандыла. Социал политикагъа кючлю тебиниуню королева Мария бергенди, ол къурагъан хайырлыкъ фондла джарлылагъа болушлукъ этгендиле, сабий ауруланы профилактикасыны эмда вакциянациясыны команияларын бардыргъандыла.
Халкъла арасы политика
тюзетДжангы югослав кърал джыйырманчы джылланы узунлугъунда Франциягъа ориентацияны тутханды. 1927-чи джылда эки кърал шохлукъну юсюнден кесаматха къол салгъандыла. 1919-чу джылда маджар ревизионизмни эмда Маджарда Габсбургланы къайтыуларын аллын тыяр иннет бла Чехословакия, Румыния эмда Югославия келишедиле; бу келишиулени эсебинде «Гитче Антанта» атлы биригиу къуралады.
Италия, джангы къралны джауча кёргенди, Адриатикада аны кесине конкурент кёргенди, эмда Истрия бла Далмацияда бир къауум территория ючюн даулу болгъандыла, артыкъсыз да Фиуме порт ючюн. Париж мамырлыкъ конференция Фиуме ючюн Италия бла Югославияны арасында дауну тюзеталмагъанды. Властха Муссолини келгенден сора, югослав правительство шахарны Италиягъа къошуллугъуна разылыгъын бериб, 1924-чю джылны январында Рим кесаматха къол салгъанды, эмда эки къралны арасында илешкилени джылыныууна атлам этгенди. Алай болса да Албания ючюн дауда, Югославия Албанияны Италиягъа къошулуруна къаршчы чыкъгъанда, ол да эки къралны арасында тикликни джангыдан удургъанды. 1925-чи джылдан башлаб правительствода болгъан хорват политикачыла да Италия бла шохлукъну излемегендиле. Аны тышында территория даула себебли Болгария бла илешкилери да джылы болмагъандыла.
Административ-территория бёлюнюу. Миллетле
тюзет-
1918—1922 джыллада округла. -
Провинцияла (биринчи дараджалы биримле) 1920—1922 дждж. -
1922—1929 джыллада областла.
1921-чи джылны тергеулерине кёре къралда джашагъанла: серб-хорватлыла: 8 911 509 (74,36%), аладан: серблиле (къаратаулула бла македонлуланы да санаб) - 44,57%, хорватлыла - 23,5%, муслиманла (боснякла) - 6,29%; эмда: словенлиле: 1 019 997 (8,51%), немчалыла: 505 790 (4,22%), маджарлыла: 467 658 (3,9%), албанлыла: 439 657 (3,67%), румынлыла: 231 068 (1,93%), тюрклюле: 150 322 (1,25%), чехле: 115 532 (0,96%), русинле (украинлиле): 25 615 (0,21%), оруслула: 20 568 (0,17%), полякла: 14 764 (0,12%), итальянлыла: 12 553 (0,11%), башхала (цыганлыла, болгарлыла ...): 69 878 (0,58%).
Белгиле эмда комментарийле
тюзет- ↑ История Словении, 2011, с. 296, 299, 300
- ↑ Косик В. Опыт истории страны, которой не было: Сербия в 1918—1941 годах Архивная копия от 13 декабрь 2010 на Wayback Machine.
- ↑ Rychlík J., Kouba M. Dějiny Makedonie. — Praha, 2003. — ISBN 80-7106-642-7.
- ↑ Rudić V. The Yugoslav idea, the former Yugoslavia and its Social and Geographical Features Архивная копия от 4 июнь 2008 на Wayback Machine.
- ↑ Petranovic B. Istorija Jugoslaviji 1918—1988. Кн. 1. — Beograd, 1988.
- ↑ Пилько Н. С. Словенцы в югославской политической жизни в 20-е — 30-е гг. XX в. // Славянский альманах. — 2015. — № 1-2. — С. 72
- ↑ Югославия в XX веке: очерки политической истории / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011. — С. 251. Режим доступа: http://www.inslav.ru/resursy/elektronnaya-biblioteka/2372-2011-jugoslavija-v-xx-veke Архивная копия от 7 август 2016 на Wayback Machine
- ↑ Югославия в XX веке: очерки политической истории / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011. — С. 252. Режим доступа: http://www.inslav.ru/resursy/elektronnaya-biblioteka/2372-2011-jugoslavija-v-xx-veke Архивная копия от 7 август 2016 на Wayback Machine