Гражданство

Гражданство неда гражданлыкъ — кърал бла адамны арасында дайым политика-хакъ байламды. Гражданство кърал бла адамны бир-бири аллында хакълары бла борчларын белгилейди. Кёб заманны монархиялы къраллада адам бла къралны арасында байлам подданство кибик белгиленнгенди, ол демеклик — адам кърал бла тюл, монарх бла байламлы болгъанды. Бусагъатда монархияланы асламысында да бу концепция къоратылыб, гражданлыкъ концепциягъа кёчюлгенди. Гражданлыкъ конституцион хакъны институтларыны бириди, кеси да конституцияда эмда башха закон актлада бегитилгенди.

Гражданство неда подданство, къралда айгъакъланнган амал бла белгиленеди. Алай а къралгъа кёре бу практика айрыды: бир къауум къраллада документ алмазгъа эркинликден башлаб (Уллу Британияда) кърал ичи паспортланы зорунлу болгъан къраллагъа дери (алгъыннгы СССР-ни къраллары).

Гражданлыкъны алыу

Гражданлыкъны талай амал бла алыргъа болады:

Филиация (туугъан бла) — адам туугъаны бла гражданлыкъны алады. Филиацияны юч шекели болады:
- Къан хакъ бла (лат. jus sanguinis) — сабийни атасы-анасы неда аладан бири къралны гражданлары болсала.
- Джер хакъ бла (лат. jus soli) — сабий къайсы къралны джеринде туугъан эсе аны гражданлыгъын алыргъа эркинди (Россия, АБШ, Испания, Литва, Финляндия э. б.)
- Осуйлукъ бла — талай къралны законларында болгъан, бек аз тюбеген шекелди. Сёз ючюн, Латвия республиканы 17 июнь 1940 джылгъа дери гражданы болгъан адамла, кеслерини гражданлыкъларына туудукъларына берирге боладыла.
Натурализация (тамырландырыу) — адамны кесини излеми бла гражданлыкъ алыуу. Гражданлыкъ алыуну джоругъу къралны законлары бла белгиленеди. Гражданлыкъ алыр ючюн, талай шартха сыйыныргъа керекди (тилни билу, джашар джери болуу д. а. к.). «Натурализация» (naturalization) термин тарихде, тамырлы (natural) гражданны хакъын алыу деген магъанагъа келеди. Натурализацияда бир-бирде быллай тюрлюлени айырадыла:
- Регистрация — къошакъ шартсыз, гражданлыкъны кеси разылыгъы бла эмда излеми бла алыу.
- Гражданлыкъны саугъагъа бериу — къралны аллында иги иши ючюн, сый берилиб, саугъаланнган статусду (бир къауум къралда аллай форма джокъду).
Оптация — къралланы чеклерин тюрлениуде адамны гражданлыкъ сайлауу.
Трансферт — бир кърал, башха къралгъа территорияны бериую бла, анда джашагъан адамлагъа гражданлыкъ бериу.

Гражданлыкъны орнуна салыу

Реинтеграция — къайсы болса да къралны гражданы болуб туруб, артдан ол гражданлыкъсыз къалгъан адамлагъа гражданлыкъны къайтарыуду.
Репатриация (repatriate) — джуртха къайтыу. Бу термин кёчюрюлген, къачхынчы болгъан неда джесирге тюшген адамланы джуртларына къайтыулары бла граждан хакъларыны орнуна салыныуу бла байламлыды.

Гражданлыкъны тохтатыу

Къралланы асламысы адамны гражданлыкъдан чыгъыуун белгилейди:

кеси разылыгъы бла гражданлыкъдан чыгъыу — Россияны законлары бла адам кеси разылыгъы бла гражданлыкъдан, къуру башха къралны гражданлыгъын алса чыгъарылады
гражданлыкъны сыйырыу — къралны инициативасы бла гражданлыкъны тохтатыу.
гражданлыкъны алмашдырыу — бир гражданлыкъдан башха гражданлыкъгъа кёчюу
Экспатриация — адамны къралындан кёзюуге неда хаманнга къыстау, асламысы бла гражданлыкъны сыйырылыуу бла байламлыды.

Апатридле бла бипатридле

Конституция хакъ, адамны талай къралны гражданы болургъа, неда гражданлыгъы тамам бла болмазгъа болгъанын айгъакълайды:

апатрид (гражданлыкъсыз адам) — бир къралны да гражданы болмагъан адам.
бипатрид — эки къралны гражданы болгъан адам. Бипатрид деб бирден аслам гражданлыгъы болгъан адамлагъа да айтадыла.

Гражданлыкъны магъанасы

Адамны тамал хакълары бла эркинликлери оюлмазлыкъ болсала да, кърал къуру кесини гражданларына энчи хакъла береди, сёз ючюн: сайларгъа эмда сайланыргъа, референдумлада чёб атаргъа, кърал ишде ишлерге, аскерде къуллукъ этерге хакъ береди.

Белгиленнген хакъладан сора, гражданланы борчлары да болады. Асламысы бла борчлагъа аскер къуллукъ бла налог тёлеу саналады.

Бирден артыкъ гражданлыгъы болгъан адамланы хакълары башхаладан бир тюрлю болуучанды, бу соруу халкъла арасы кесаматла бла эмда келишиуле бла белгиленеди.