Уллу герцоглукъ Франкфурт

Уллу герцоглукъ Франкфурт (нем. Großherzogtum Frankfurt; фр. Grand-duché de Francfort) — Францияны вассал къралы, 1810-чу джылны 16-чы февралында I Наполеон къурагъанды, эмда башына уллу герцог этиб Карл Теодор Дальбергни салгъанды. Герцоглукъ алгъыннгы империячы шахарла болгъан Франкфурт бла Вецларден, Ашаффенбургдан, Фульд бёлгеден эмда Ганаудан къуралгъанды. Уллу герцог Регенсбургну Бавариягъа бергенди; аны ызындан келлик болуб Евгений Богарнени атагъандыла. Бериллик аскер контингентни саны 2800 адам болуб белгиленнгненди.

Уллу герцоглукъ Франкфурт нем. Großherzogtum Frankfurt фр. Grand-duché de Francfort Рейн бирликни къурамында кърал
←   ← 1810 — 1813 →   →   →   →
Байрагъы Герби
Ара шахары	Ашаффенбург
Тил(лер)и	Немецча
Джер ёлчеми	5 173 км² (1810)
Халкъы	302 000 (1810)
Династия(лары)сы	Дальбергле
Уллу герцог
- 1810-1813	Карл Теодор Дальберг
- 1813	Евгений Богарне
Тарихи
- Къуралгъаны	16 февраль 1810 джыл
- Къурутулгъаны	декабрь 1813 джыл

Джангы уллу герцоглукъ къурулуш системасында Вестфалия короллукъну копиясы болгъанды, эмда француз халы болгъанды, ол артыкъсыз да кърал оноу джюрютюуде белгили болгъанды. Сабийлени окъуулары бир мурдорну тамалында болгъанды; бютеу энчи политикалыкъ газетле джабылгъандыла (1811-чи джылны 1-чи январындан башлаб); къралда къуру бир официал газет къалгъанды, аннга баш редакторну полицияны министри салгъанды. 1811-чи джылда француз граждан законла киргендиле, 1812-чи джылда француз криминал кодекс.

Уллу герцог артыкъсыз да финансла джанындан Францияны интереслерин бек джакълагъанды. Наполеон баямлагъан континентал блокада бек кескин бардырылгъанды, франкфурт саудюгерле бир-бири ызындан банкрот болгъандыла, француз бюджетни толтурур ючюн артыкъ налогла салыннгандыла. Не къадар уллу герцог Наполеоннга не къадар бой салса, о къадар Наполеонну излемлери да ёсгенлей тургъанды. Уллу герцоглукъгъа 1813-чю джылны 1-чи сентябрында салыннган болджалсыз аскер джоюмла 3 000 000 гульден боладыла; бу гитче къралгъа тарталмаз джюк болады.

Ауур джюкню тюбюнде къалгъан халкъ бла тохтаусуз джоюм излеб тургъан Наполеонну арасында къалгъан уллу герцог, бу ауур болумгъа чыдаялмай, 1813-чю джылны 30-чу сентябрында Франкфуртдан айрылыб, Констанцха кёчеди, къралны оноуун юч министрге къояды, 28-чи октябрда эсе уа, тахтны Евгений Богарнеге береди.

Бирликчи аскерле уллу герцоглукъну кючлейдиле, Богарнени да къулакъгъа алмай, принц Филипп Гессен-Гомбургчуну 3-чю ноябрда генерал-губернатор этиб саладыла, ол буйругъу бла Франкфуртну джангыдан эркин шахар баямлайды, герцоглукъну да къурутады.

Къуралыу

Уллу герцоглукъ Франкфурт бла Майнцны архиепископу эмда кюрфюрстю Карл Теодор фон Дальбергни джууукъ байламлары болгъанды. Архиепископлукъну секуляризациясындан сора, Наполеон Бонопарт компенсация этер ючюн Регенсбург бийликни, Ашаффенбург бийликни эмда Ветцлар графлыкъны къурайды, 1806-чы джылда Рейн бирликни къураууну юсюнден акт бла Дальбергге дагъыда алгъыннга империячы шахар Франкфурт бериледи.

1810-чу джылда Наполеон Уллу герцлоглукъну къурауну юсюнден кърал кесамтха къол салады. Дальберг Геренсбрург бийликни бергенинде, Ханау бийлик бла алгъыннгы Фульда епископлукъ-бийлик джангы къралгъа къошуладыла.

Къурулушу

1810-чу джылны 16-чы августунда француз юлгюде конституциясы алынады, аннга кёре тахтны осуят туудугъу Наполеонну ёге джашы Эжен де Богарне болады. Тукъум къауумланы джыйылыуун парламент этерге планланнганды, алай а къуру кенгеш функциясы болгъанды эмда бир кере 1810-чи джылны 15-чи октябрындан 26-чы октябрына дери Ханау шахар къалада джыйылгъандыла.

Юч министрлик къуралгъанды:

1. Тыш ишлени, динни эмда къазауатны (Йозеф Карл Теодор фон Эберштейн). Резиденциясы — Франкфурт.
2. Ич ишлени, адил сюдню эмда полицияныкъы (Франц Иосиф Альбини). Ханауну шахар къаласы.
3. Финансла, кърал иелик эмда сатыу-алыу (Карл Леопольд фон Бейст, кечирек — Карл Эрнст фон Бенцель-Штернау). Франкфурт

Реформала

Уллу герцоглукъ Франкфуртну герби, къурамында (сагъат бурулгъан бла башында солдан): Франкфуртну, Ашаффенбургну, Фульданы эмда Ханауну. Арасында — Дальберглени герби.

Дальберг реформаланы керек болгъанларын ангылагъанды, ала джангы къралны аякъда турургъа амал берликлерин билгенди. Сюзюуню темасы бу реформаланы бардырыуда разылыкъны дараджасы эмда французланы къатышыууду. Бютеу гражданланы закон аллында тенгликлери баямланнганды, крепостнойлукъ бла барщина къурутлгъандыла, асыл тукъумлуланы онглулукълары эмда чууутлуланы чеклендириулери да къоратылгъадыла, дин тутууда эркинлик берилгенди. Граждан кодекс 1811-чи джылны 1-чи январындан киргизилгенди. 1812-чи джылны январында Ашаффенбургда Карлны университети къуралгъанды, аны юристлик факультети Вецларгъа (Вецлар юристлик школ), медицина эмда хирургия факультетлери — Франкфуртха (Dr. Senckenbergische Stiftung) кёчюрюлгендиле. 1812-чи джылны февралында Дальберг бютеу школ системаны национализация этерге буйрукъ бергенди, эмда орт школланы клиса контролдан чыгъарыргъа буюргъанды. Бу реформа, 1806-чы джылда Дальберг бийлик этген регионлада бардырылгъанды. Франкфуртдагъы Lyceum Carolinum студентлени ортакъ илму билим алыуларын кесине алыб, аладын кърал универститетде академиялыкъ дерслерине хазыр этерге керек болгъанды. Лицейле башха департамент аралыкълада да къуралыргъа керек болгъандыла- Ашаффенбургда, Ханауда эмда Фульдада.

1812-чи джылны 5-чи октябрдагъы оноу бла, 1813-чи джылны башланыуу бла джангы сюд система къуралады: хар департаментни ара шахарында эмда Вецларда граждан даула ючюн сюд къуралады. Кертиликде уа, анда болгъан сюдле атларын тюрлендириб къоядыла. Экинчи инстация болуб, Франкфуртда аппеляция сюд ачылады. Уллу герцоглукъну кърал кенгеши къралны Кассация сюдюн да къурайды. . Алай болса да, суверен эмда патримониал юрисдикция асламысы бла орнунда къалады. Рим-католик дин къуллукъчула тюз сюд къараудана башларына бош этилгендиле, ол протестантлагъа да джайылгъанды.

Ханау герцоглукъну тышында, аллында келген бютеу къралланы консисториялары чачылгъандыла. Алай бла Ханаудагъа консистория Франкфуртдагъа, Вецлардагъы эмда Фульдадагъы лютеран эмда реформачы клисалагъа баш дин власть болгъанды.

Вестфалия короллукъда эмда Уллу герцоглукъ Бергде кибик, юлгюлю кърал къураргъа тырмашыу, наполеончу къазауатланы ауур экономикалыкъ джюгюню тюбюнде муратына джетмегенди. Буну ичинде наполеончу аскерге чакъырыу - уллу герцоглукъ 2,8 минг адамны джиберирге борчланнганды. Аннга юсю бла ётген француз аскерлени кереклерин къараугъа джоюмла да къошулгъандыла. Кърал банкротлукъну босагъасында дайым тургъанды, аны чурумларыны бири да, Наполеонну кърал мюлклени асламысын конфискация этиую. Къуру къралдан сыйырлгъан мюлкден келлик болуб, келмеген хайыр джылгъа 600 минг франк болгъанды. Анклавланы эмда эксклавланы къоратыб кърал ичи территория тюзетиуле да джетишимсиз болгъандыла.

Къоратылыу

Дальберг Уллу герцоглукъдан 1813-чю джылны 30-чу сентябрында айрылады, 28-чи октябрында Эжен Богарнеге тахтын береди.

Наполеонну дженгилиунден сора Вена конгрессни бегимлерине кёре уллу герцоглукъ юлешинеди: Фульда бла Ханау Гессен кюрфюрстлюкге, Ашаффенбург — Бавариягъа, Вецлар — Пруссиягъа бериледи. Франкфурт да Бавариягъа бериллик болгъанды, алай а аны келечилери шахарны эркин шахар статусун къорулайяладыла.

Административ бёлюнюую

Уллу герцоглукъ Франкфурт, 1811 джыл

1811-чи джылда герцоглукъ тёрт департментге юлешиннгенди:

• Франкфурт

1. Франкфурт шахар (11 джамагъат).
2. Франкфута шахар тышы районлары (9 джамагъат)
3. Ветцлар субпрефектура(1 джамагъат)

• Ашаффенбург (2 джамагъат)

1. шахар округ Ашаффенбург (Distriktsmairie) (2 джамагъат)
2. Ауфенау (2 джамагъат)
3. Кройцвертхайм (9 джамагъат)
4. Эшау (4 джамагъат)
5. Фраммерсбах (4 джамагъат)
6. Кальтенберг (26 джамагъат)
7. Клайнвалльштадт (11 джамагъат)
8. Кромбах (11 джамагъат)
9. Лор (7 джамагъат)
10. Обернбург (11 джамагъат)
11. Ринек (4 джамагъат)
12. Ротенбух (18 джамагъат)
13. Ротенфельс (8 джамагъат)
14. Швайнхайм (18 джамагъат)
15. Трифенштайн (6 джамагъат)
16. Клингенберг (11 джамагъат)
17. Штадтпроцельтен (7 джамагъат)
18. Хоппах (1 джамагъат)
19. Фехенбах (2 джамагъат)
20. Орб (5 джамагъат)
21. Бургйосс (10 джамагъат)

• Фульда

1. Фульда (шахар) (1 джамагъат)
2. шахар округ Биберштайн (26 джамагъат)
3. Брюкенау (23 джамагъат)
4. Бургхаун (16 джамагъат)
5. Дермбах (16 джамагъат)
6. Эйтерфельд (20 джамагъат)
7. Фульда Ланд (34 джамагъат)
8. Гайза (21 джамагъат)
9. Гросенлюдер (20 джамагъат)
10. Хаммельбург (18 джамагъат)
11. Хазельштайн (9 джамагъат)
12. Хюнфельд (17 джамагъат)
13. Йоханнесберг (21 джамагъат)
14. Нойхоф (21 джамагъат)
15. Зальмюнстер (18 джамагъат)
16. Вайерс (24 джамагъат)

• Ханау

1. Ханау шахар (1 джамагъат)
2. шахар округ Альтенгранау (8 джамагъат)
3. Берген (14 джамагъат)
4. Бибер (5 джамагъат)
5. Бухер-Таль (14 джамагъат)
6. Гельнхаузен (11 джамагъат)
7. Шварценфельс (10 джамагъат)
8. Штайнау (13 джамагъат)
9. Виндекен (7 джамагъат)

Белги: Обернбург округдагъы Дорндиль, Мосбах эмда Радхайм шахарла уллу герцоглукъ Гессеннге къуру 1817-чи джылда Бавария бла территория алмашдырыуну эсебинде бериледиле.

Сауутлу кючле

Рейн Конфедерацияны къошулуучусу болгъан Франкфурт Пиреней къазауатлагъа къошулгъан бир тизгин джаяу аскер полк бергенди.

• 
  1807-чи джылда франкфуртчу аскерле (солда эски австриячы стилде акъ форма, онгда джангы француз форма)
• 
  Франкфуртчу аскерчилел, 1809 дж.
• 
  Франкфуртчу аскерчиле Пиреней къазауатланы заманында.

Литература

• Paul Darmstädter: Das Großherzogtum Frankfurt: Ein Kulturbild aus der Rheinbundzeit. Frankfurt 1901.
• Konrad M. Färber (Hrsg.): Carl von Dalberg. Erzbischof und Staatsmann (1744—1817). MZ-Buchverlag, Regensburg 1994, ISBN 3-927529-03-6 (Ausstellungskatalog).
• Konrad M. Färber: Kaiser und Erzkanzler, Carl von Dalberg und Napoleon; die Biographie des letzten geistlichen Fürsten in Deutschland. Mittelbayerische Druck- und Verlagsgesellschaft, Regensburg 1994, ISBN 3-927529-51-6. (zugl. Diss. Univ. München 1982)
• Nils Hein: Der Staat Karl Theodor von Dalbergs: Theoretischer Führungsanspruch und politische Ohnmacht im Alten Reich und im Rheinbund (1802—1813) Dissertation. Frankfurt 1996.
• Jochen Lengemann: Parlamente in Hessen 1808—1813. Biographisches Handbuch der Reichsstände des Königreichs Westphalen und der Ständeversammlung des Großherzogtums Frankfurt. (= Die Hessen-Bibliothek). Insel-Verlag, Frankfurt am Main 1991, ISBN 3-458-16185-6.
• Ralf Schumacher: Die politische Integration des Fürstentums Hanau in das Grossherzogtum Frankfurt. In: Hanauer Geschichtsverein 1844 e. V.: Hanau in der Epoche Napoleons (= Hanauer Geschichtsblätter 47). Hanau ca. 2015, Шаблон:Falsche ISBN, S. 137—185.

Къайнакъла

• Франкфуртское великое герцогство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.