Джазма: Версияланы арасында башхалыкъ

{{Лингвистика}}'''Джазма''' — билгилени джазыуну графикалыкъ системасыды, адам [[тил]]ни джашау шекиллерини бириди.

алгъыАлгъа бурун адамлада белги джазма болмагъанды. Ол себебден информацияны узуну аралыкълагъа берген къыйын болгъанды. Къаджар патчах IДарий ДарийниI-ни юсюнден айтылгъан джомакъны юлгюге келтирирге боллукъду ([[Геродот]] айтханды), ол джомакъда Дарий I скифледен бир кере хапар алгъанды. Ол хапарда тёрт зат болгъандыла: къанатлы, чычхан, макъа эмда садакъла. Хапарны келтирген, не хапар болгъанын айталмазлыгъын билдириб, кетгенди. Скифле не айтыргъа излегенлерин ангыларгъа керек болгъанды. Дарий сагъыш этгендидаэтгенди да, скифле бойсуннганларын билдиредиле деген оюмгъа келгенди, эмда бойсуннганларыны белгиси болуб аннга джерни, сууну эмда кёкню джибергендиле (чычхан джерни белгиси, макъа- — сууну, къанатлы -— кёкню) садакъланы уа скифле къаршчыланмазлыкъларын билдириб сауутларын саладыла деген магъанада ангылагъанды. алайдаАлайда бир башха акъылман Дарийни айтханын терсге санагъады, эмда былай ачыкълагъанды: «Сиз, къаджарла, къанатлылача кёкге учуб кетмесегиз, неда чычханлача джерге букъмасагъыз, неда макъалача мырдылагъа къачмасагъыз, бу садакъла бла урулуб, ызыгъызгъа къайтырыкъ тюлсюз». Артдан акъылман айтахан тюз болгъаны белгили болгъанды.

Келтирилген юлгю, адамла аллында билгилени затланы юсю бла берирге кюрешгенлерине шагъатлыкъ этеди. Затлыкъ джазманы белгили юлгюлерине [[вампум]] (ирокез джазма, джибге кийирилген тюрлю-тюрлю бетли чокъуракъла) эмда [[кипу]] (перу джазма, анда билги джибде тюйюмчеклени саны бла эмда бояуу бла берилгенди). Затлыкъ джазма таб джазмады дерге боллукъ тюлдю, заман бла адамла андан табыракъ амалла къурагъандыла.

Джазманы къуралыууну эндиги этапы, — суратланы (пиктограммаланы) тамалында джазмады. Адамла джаратылгъанларындаджаратылгъанларындан бери сурат салыб башлагъандыла. Алай а ал заманлада бу сурат салыу билги бериу амал къалгъахалгъа келелмегнди. Пикторграфия джазманы магъанасы -—
белгили бир затны сураты бла - ангыламны бериудю. Сёз ючюн, «адам» деген ангылам адамны сураты бла берилирге болгъанды. Алай а заман бла суратла тынчыракъ, бошуракъ болуб, тамалында суратдан узакълаша баргъандыла. Пиктограммала кёб магъаналы бола башлагъандыла.

Джангы ангыламланы чыгъыуу бла эмда абстракт ангыны къуралыуу бла, пиктография, джазманы бютеу излемлерин баджаралмагъанды. Алай бла идеография («ангыламланы джазмасы») къуралгъанды. Ол кёргюзюрге болмагъан ангыламланы белгилерге джарагъанды. Сёз ючюн, «сокъурлукъ», аны суратха салыргъа мадар болмагъанды, ол себебден бу ангыламны тамалы болгъан -— кёзню сураты салыннганды. Ол себебден, кёзню сураты пиктограммада «кёз» магъананы тутханды, идеограммада уа «сокъурлукъ». Суратны туура эмда кёчген магъанасы болгъанды. (Реформатский А. А. Введение в языковедение, М.: Аспект Пресс, 2006. — с.352 — 353)

Иероглиф джазмададжазма да, тамалында салыннган сурат таналмазтанылмаз халгъа келеди. Иероглифледе башха белгиледабелгиле да болгъан, типли констуктив элементле чыгъадыла. Адам джазыуну тынч этерге излегени бла байламлы болур, иероглифлени къуралгъаны. Алай а иероглиф джазманы джетишмегенлеридаджетишмегенлери да кёб болгъанды, аны эм башында : сёзню айтыуу бла байламы болмагъаныды. Аны бла джазма тил бла аууз тил айры джашагъандыла. Аны тышында синтаксис ролгъа кёре сёзню шекили тюрленнген тилледе иероглифлеге къошакъ белгиле къошаргъа керек болгъанды.

Аууз тил бла джазыу тилни джуукълашдырыудаджууукълашдырыуда, бёлме джазыуну къуралыуу уллу атлам этдиргенди. Эм белгили бёлме джазыулагъа керкме джазыула саналадыла ([[Буруннгу къаджар керкме джазыу|буруннгу къаджар]], [[Аккад_тил#Джазма|аккад]] эмда башха, [[Шумер тил#Джазма|шумер джазма]]дан къуралгъан джазмала), кюнбатыш-семит ([[финикий джазма|финикий]], [[араб джазма|араб]] эмда [[Буруннгу мисир_джазма|буруннгу мисир иероглификада]] къуралгъан джазмала) эм [[кана|япон бёлме системала]] ([[катакана]] бла [[хирагана]]). Финикий джазма, адам улуну джашауунда уллу роль алгъанды. Финикий джазмада джазмадан [[грек алфавит|грек джазма]] къуралгъанды, ол а уа [[латин алфавит|латиница]] бла [[кириллица]]гъа тамал болгъанды.

Финикий джазмагъа греклиле кёчгенлеринде, бёлме джазма бла грек тилде болгъан ачыкъ тауушла берилмегендиле. Аны бла ачыкъланы кёргюзюрге белгиле къуралгъандыла. Аны бла джазма андандаандан да универсал дараджагъа чыкъгъанды. Энди 30 чакълы бир белгини хайырландырыб, аууз тилни хар сёзюн кёргюзюрге мадар болгъанды. Алфавит джазма тынчлыгъы себебли дуниягъа дженгил джайылгъанды. (бир-бир цивилизациялада бусагъатха дери кёчмегендиле).

=== [[Джууукъ Кюнчыгъыш]] бла ДжерларасыныДжерле арасы тенгизни буруннгу джазмалары ===

** [[Шумер тил| Шумер]]

** [[Аккад тил| Аккад]]

** [[Элам тил| Элам]]

** [[Урарт тил| Урарт]]

** [[Хетт иероглифика| Хетт]]

** [[Буруннгу-къаджар тил| Буруннгу-къаджар]]

* [[Элам тил| Элам иероглифика]]

* [[Лувий тил| Лувий иероглифика ]]

* [[Буруннгу-пермь джазма]] ([[абур]])

* [[Мяо-яо тилле]] ючюн пахау бла Полларда полларда джазмала

* [[Варанг-кшити]], [[хо тил]] ючюн ([[мунда тилле]], [[Индия]])

* [[Кикакуи]], неда менде ([[менде (тил)|менде тил]] ючюн) (1921—1940 джаллада) [[Сьерра-Леоне]]де

* эмда кёб башха