Къулийланы Къайсын
Къулийланы Шууаны жашы Къайсын (орус. Кайсын Шуваевич Кули́ев) (1917—1985) — малкъар совет назмучуду. 1967 жылдан башлап, Къайсын Къабарты-Малкъар АССР-ни халкъ поэти эди. Ол 1966 М. Горький атлы къырал адабият саугъаны Россейде биринчилени санында алгъанды, 1975 жылда СССР-ни Къырал саугъасыны, 1989 жылда уа, кеси ёлгенден сора, Ленинчи саугъаны лауреаты болгъанды. 1944 жылдан башлап, Къайсын ВКП(б)-ни члени болгъанды.
| Къулийланы Къайсын | |
 | |
Къайсын 1978 джылда
| |
| Туугъаны | 1917 жыл 19-чу октябрь Огъары Чегем эл, Терк область, Горская республика |
|---|---|
| Ёлгени | 1985 жыл 4-чю июнь (67 джылда) Чегем шахар, КъМАССР, РСФСР, СССР |
| Гражданлыгъы |  СССР
|
| Этген иш(лер)и | поэт |
| Юй бийчеси | Къулийланы Элизат |
| Сабий(лер)и | Элдар, Алим, Азамат, Ахмат, Жанна |
Жашау жолу
тюзетКъулийланы Къайсын 1917 жыл 19-чу октябрьде (эски стильге кёре — 1-чи ноябрьде) Къабарты-Малкъарда Огъары Чегем деген тау элде малчы эм айтылгъан уучуну юйюрюнде туугъанды эм ёсгенди. Атасы ёлгенде, Къайсын сабий эди. 1926 жылда ол Тёбен Чегемде школгъа жюрюп башлайды. Аны бошагъандан сора Нальчикде педтехникумгъа окъургъа киреди. Ол заманлада окъуна Къайсын кесини назмулары бла сау дефтерлени толтура эди. Биринчи назмуларын Къулий улу школда окъугъанында жазгъанды, басмаланып а 1933 жылда башлагъанды.
1935 жылдан 1939 жылгъа дери Къулийланы Къайсын Москвада Луначарский атлы Театр институтда эм М.Горький атлы Адабият институтда окъугъанды. Луначарский атлы Театр институт ёсерге, билим алыргъа кимге да бек насыплы юлюш эсе да, Къайсын адабиятны сайлайды, аны кесини къадарына санайды. Москвада окъууну бошап, Къабарты-Малкъар Къырал Пединститутда адабиятдан окъутады. Къайсын кесин назмучугъа санайды, кёп жазады эм басмаланады, адабиятда жолун белгилейди.
1938 жылда Къулийланы Къайсын СССР-ны Жазыучуларыны Союзуну члени болады. 1940 жылда аны «Салам, эрттенлик!» деген биринчи назму китабы чыгъады. Бу жыйымдыкъда биз уллу поэзияны жаратылгъанын кёребиз. 1939 жылда Къабарты-Малкъарны Жазыучуларыны Союзуну конференциясында Къайсын малкъар адабиятны айныууну жарсыуларыны юсюнден илму доклад этеди.
1940 жылны июнь айында Къулийланы Къайсын аскерге кетеди. Уллу Ата Журт уруш башланнганда, ол Прибалтикада эди. 1942 жылны ортасындан Къайсынны назмулары ара газетледе эм журналлада орус тилде басмаланып башлайдыла, Битеусоюз радио бла эшитиледиле, окъуучуларыны саны да кёбее барады. 1942 жылда ноябрьде, жаралы болгъандан сора, Къулийланы Къайсын А.А. Фадеевни тилеги бла Москвагъа келеди, анда назмучуну творчестволу ингирин къурайдыла. Ол ингирге Б.Л. Пастернак, К.М. Симонов, Н.Н. Асеев, В.К. Звягинцева, Д.Б. Кедрин эм башхала къатышадыла. 1943 жылда Къайсынны назму жыйымдыгъы Сталин атлы саугъагъа кёргюзтюлюнеди, алай 1944 жылда таулуланы кёчюргенлери бла байламлы бу саугъаны анга бермей къоядыла.
Уруш эте, Къулийланы Къайсын къыйын жолла ётгенди, жаралы болгъанны, нёгерлерин тас этгенни ачылыгъын да толусунлай сынагъанды. Десантчы болгъанды, «Сын Отечества» деген газетни корреспонденти болуп тургъанды. Ол газетде Къайсынны кёп уруш назмулары эм корреспонденциялары басмаланнгандыла, ала анга халкъны сюймеклигин да келтиргендиле. Къулийланы Къайсын Москваны, Орёлну, Ростовну, Украинаны, Кърымны, Прибалтиканы эркин эте, къыйын сермешлеге къатышханды.
1944 жылны март айында Къайсын таулуланы Орта Азиягъа кёчюргенлерин эшитеди. Ол жылны апрель айында, госпитальдан чыкъгъандан сора, Къайсын туугъан Чегем ауузуна келеди, тёгерекни тансыкълайды. Сора, кеси ыразылыгъы бла, халкъыны ызындан ол да мухажирлик сафарына чыгъады. Он жылдан артыкъ жашагъанды Къулийланы Къайсын Киргизияда. Республиканы адабият жашаууна тири къатышханды, алай кеси чыгъармаларын басмаларгъа эркинлиги болмагъанды.
Кюнчыгъышны сейирлик маданияты, орус эм дуния классиканы тёрелери да Къайсынны къанына синнгендиле. Къалай терен эм тюз айтхан эди Къайсыннга Борис Пастернак:
|
Сизни башыгъызда Кюнбатышны бла Кюнчыгъышны белгилери тюбегендиле… | 
|
1956 жылда Къулийланы Къайсын Къабарты-Малкъаргъа къайтады. Москвада Бийик адабият курсланы да бошайды. Аны чыгъармалары битеудуния адабиятда кеслерини тийишли жерлерин аладыла. Орус эм малкъар тилледе Къайсынны назму жыйымдыкълары чыгъадыла эм кёп миллион окъуучуланы къууандырадыла: 1957 жылда «Таула», «Ётмек бла гюл», 1959 жылда «Мен тауладан келдим» эм башхала.
Башха-башха заманлада Къайсын быллай къуллукълада ишлегенди: СССР-ны Жазыучуларыны Союзуну Правлениясыны члени, Къабарты-Малкъарны эм Россейни Жазыучуларыны Союзуну Правлениясыны биринчи секретары, Къабарты-Малкъарны мамырлыкъны сакълау Комитетини председатели. СССР-ны Баш Советини бешинчи созывыны (1958—1962) эм 9-11 созывланы (1974—1985) депутаты болгъанды.
1960—1970 жылла Къайсынны чыгъырмачылыгъыны бек ёсген заманы боладыла. Бу кезиуде аны быллай назму жыйымдыкълары чыгъадыла эм аланы хар бири адабиятха уллу саугъа боладыла: 1962 жылда «Тауда от», 1964 жылда «Жаралы таш», 1972 жылда «Жер китабы», 1973 жылда «Жулдузла жанадыла», 1974 жылда «Ингир» эм башхала.
1970 жылда Къайсынны экитомлугъу чыгъады, 1976—1977 жыллада назмулары юч том болуп чыгъадыла. Къайсын ёлгенден сора, 1987 жылда, энтта да бир ючтомлукъ жыйымдыгъы чыкъгъанды.
1975 жылда «Терек да алай ёседи» деген публицистика китабы чыгъады.
1980-чы жылланы аллы, жашау Къайсыннга саугъагъа берген беш жыл, къыйын ауруууна да къарамай, анга бек магъаналы боладыла. 1985 жылда «Адамлагъа айтама» деген назму жыйымдыгъы чыгъады. Къайсын басмагъа «Адам. Къанатлы. Терек.», «Жашаргъа!» деген назму жыйымдыкъларын, «Жорт, жорт, гылыуум!» повестин, «Къыш эди» деген романын хазырларгъа жетишеди. Басмадан бу китапла бары да назмучу ёлгенден сора чыкъгъандыла, Къайсынны унутулмазлыкъ, суратлау жаны бла бек магъаналы чыгъармачылыгъыны шагъатлары болгъандыла.
Жашаууну ахыр жылларын, ахыр кюнюн да Къулийланы Къайсын Чегем шахарда юйюнде ётдюргенди. Кесини осуятына кёре, асыралгъан да анда этгенди. Бусагъатда ол юй Къайсынны Мемориал Юй – музейиди (1987 жыл). Мында назмучуну кийимлери, китаплары, документлери, суратлары да сакъланадыла. Къабырында, скульптор М. Тхакумашев ишлеп, сын таш салыннганды.
Къулийланы Къайсынны атын Нальчикде проспект эм Малкъар драма театр, Чегем шахарда назмучуну музейи болгъан орам, музейде фонд, Тёбен Чегем элде школ, Тырныаууз шахарда маданият юй, Ингушетияда Магас шахарда орам, Киргизияда Бишкек шахарда орам эм библиотека, Индияда школ эм музей, Тюркде Анкара шахарда парк жюрютедиле.
Къайсынны чыгъармалары орус, тегей, къазах эм дагъыда кёп миллетлени тиллерине кёчюрюлгендиле.
Юйюрю
тюзет- Къулийланы (Къулбайланы) Элизат — юй бийчеси, Нальчикде жашайды.
- Къулийланы Жанна — къыз сабийи, филология илмуланы кандидаты. Жашагъан да ишлеген да Нальчикде этеди.
- Къулийланы Элдар — жашы, кинорежиссёр, сценарист. Москвада жашайды.
- Къулийланы Алим — жашы, совет эм американ театр эм кино актёр, режиссёр. Жашагъан да ишлеген да АБШ-да этеди.
- Къулийланы Азамат — жашы, суратчы. Жашагъан да ишлеген да Стамбулда этеди.
- Къулийланы Ахмат — жашы, экономика илмуланы кандидаты. Жашагъан да ишлеген да Нальчикде этеди.
Литература
тюзет- Рассадин С. Б. Кайсын Кулиев. Литературный портрет. — Москва: Художественная литература, 1974. — 158 б.
- Кулиева Ж. К. Остаться в памяти людской… Сборник статей и воспоминаний о Кайсыне Кулиеве. — Нальчик: Эльбрус, 1987.
- Мкртчян Л. М. Без тебя, Кайсын, и вместе с тобой. — Ереван: Наири, 1997. — 108 б.
- Кулиева Ж. К. Я жил на этой земле… Кайсын Кулиев в документах. — Нальчик: Эльбрус, 1999.
- Кулиева Э. Э. Мой гений, мой ангел, мой друг. — Нальчик: Эльбрус, 2002.
- Кулиева Э. Э. Ум, окрыленный свободой. — Нальчик: Эльбрус, 2007.