Джер тебрениу

Джер тебрениу — джер тюбю тебериуле эмда джер юсюню къалтырауу, тектоника плиталаны къымылдауу. Бусагъатдагъы къарамлагъа кёре джер тебрениу планетаны геология тюрлениулерин кёргюзеди. Джер тебрениуню тамал чуруму глобал геологиялыкъ эмда тектоникалыкъ кючле саналадыла, алай а алкъынчы аланы терен чурумун ангылаб бошамагъандыла. Джер тебрениулени асламысы тектоника плиталаны къыйырларында боладыла. Арт эки ёмюрде кючлю джер тебрениуле джер джюзюне чыкъгъан уллу джарылыуланы ачылыулары бла болгъаны эсленнгенди.

Джер тебрениуле (1963—1998)

Хар джыл сайын приборла миллиондан артыкъ джер тебрениуню регистрация этеди. Осмакълау пунктланы саныны ёсюую, тинтген приборланы маджаллашыуу, эм ууакъ тебрениуню да, бек терендеги тебрениуню да билирча этгенди. 1900-чю джылланы аллында он джылны ичинде 7 эмда андан аслам магнитудасы болгъан 40 чакълы джер тебрениу белгилене эсе, XXI ёмюрде аллай болууланы саны 4500 чыгъады. Джер тебретиулени къууатларына кёре, ала кючлю, къарыусуз эмда микро джер тебрениулеге юлешинедиле. .

Джер тебрениуледен титиреу сейсмик толкъун сыфат бла бериледи. Джер тебрениу эмда аны бла байламлы болууланы сейсмология тинтеди, тинтиулери бу бёлюмледе барады:

• Джер тебрениуню табигъатын тинтиу: нек, къалай эмда къайда болады.
• Джер тебрениулени юсюнден билимлени хайырланыб, чыдамлы мекямла эмда башха конструкцияла ишлеу нюзюрлю, прогнозла салыу.
• Джер къайнакъланы тинтиу эмда джараулу къазма къайнакъланы джер тебрениуледен толкъунланы эмда адам къолу бла этилген сейсмика толкъунланы хайырланыб тинтиу.

Ачыкълау

Джер тебрениуле, берген зараутлыклары бла белгилидиле. Мекямланы оюлуу джерни титиреую бла неда тенгиз тюбюнде сейсмик къымылдауладан сора чыкъгъан толкъунла бла болады. Оюлууну зарауатлыгъы, джер тебреннген бёлгеде мекямланы къаллай болгъанына байламлыды, артыкъсыз да, Джерни сейсмик актив бёлгелеринде бек джайылгъан, саз топракъдан этилген юйледиле, юлгюге, Гуатемалада болгъан джер тебрениу.

Джер тебрениуле, къууаты джер тюбюнден келсе да, кёбюсюне джер юсюндеги мекямла бла инфраструктураны ояды, джер тюбюндеги къурулушла уллу заран кёрмеучендиле (тоннелле д. а. к.). Аны чуруму, джер юсю сейсмик толкъунла, тюбюндегиледен грунтланы басымлылыгъы аз болгъаны эмда сууландыгъы себебли джумушагъаны ючюн, кючлю боладыла. Терендеги къатламла, башындан да басым болгъаны себебли джумушаугъа иги тиреледиле, аны бла бирге тебрениуде къатла тебедиле къурулушла да ала бла бирге тебедиле, джер юсюндеги къурулушлада уа тебген джер тамалларын джыртады неда джарады. Джер тюбю къурулушла кеслери сау къалсала да, аланы чыгъыулары оюлургъа боладыла, электрокъууат тыйылгъаны себебли, джер тюбюндеги сууланы къоратха насосла тохтаб, суу басыу къоркъуу барды.

Джер тюб къурулушланы сакъланнганларыны юлгюсюне, 1971-чи джылда Сан-Фернандо ёзенде джер тебрениу болгъанды, 6,7 магнитудалы тебрениуде Лос-Анджелес кючлю оюлгъанды, ала а 7 метрлик диаметри болгъан метро тоннеллеге заран берилмегенди, рельса джолла огъунакъ къаймай хайырланырча халда къалгъандыла, ала бла ишчиле 6 км. къарангылыкъда техника бла джюрюгендиле.

Джер тебрениулени кёбюсю джер къабукъдан 30-40 теренликде къураладыла. Эм актив зонала — Шош океан беллик, Шош океанны бютеу джагъасыны ызы бла барады (Джер джюзюнде джер тебрениулени 90 % чакълысы) эмда Альп беллик, ол Индонезиядан Джерле арасы тенгизге дери созулады (5—6 % ). .

Джер тебрениуле къая оюулуула эмда джер тайыула бла да болургъа боллукъду, алай а аланы кючлери къарыусузду эмда локал халлары барды.

Вулканлыкъ джер тебрениуле — вулканланы теренликлеринде уллу басымлыкъ себебли болгъан титиреуледен чыкъгъан тебрениуледиле. Аллай джер тебрениулени чуруму лава, вулкан газладыла. Быллай джер тебрениуле кючлю болмайдыла, алай а кёб заманны барыргъа боладыла - ыйыкъла, айла. Алай болса да быллай джер тебрениуле адамлагъа къоркъуу бермейдиле. Джер тебрениуню баш чуруму литосфераныны бёлгесини терк тебиуюдю.

Илму классландырыугъа кёре, джер тебрениулени теренликлерине кёре 3 къауумгъа юлешедиле:

• «нормал» — 34—70 км,
• «аралыкъ» — 300 км дери,
• «терен фокуслу» — 300 аслам км.

Сейсмик толкъунла эмда аланы ёлчелеу

    Бу теманы юсюнден баш статья: Сейсмология

Сыныуну узунлугъу бла магъаданланы тайыууну аллында ышылыу тыяды. Ол себебден, къымылдау берген къууат, къаты кючениуге себеб болады. Кючениу, ышылыу кючден къарыулу болуб, критик нохтагъа келсе, магъаданла джыртыладыла эмда бир-бирлеринден таядыла; джыйылыб тургъан къууат, бош болуб джер башыны толкъунлу титиреуюне себеб болады, аннга джер тебрениу дейдиле. Джер тебрениуле магъаданланы джыйырыкъ этген буршулауда да боладыла. Ол заманда кючениуню кючю магъаданланы къатылыкъларындан кючлю болады да, ала ууаладыла, аны бла джарылыу къуралады.

Сейсмик толкъунла - джер тебрениуле бла джаратылгъан, таууш толкъунла кибик ёзекден бютеу джанына да джайылгъан толкъунладыла. Магъаданланы къымылдауу бла башлагъан нохтагъа фокус, ёзек неда гипоцентр дейдиле, джерни юсюндеги, ёзекни башындагъы нохтагъа уа — джер тебрениуню эпицентри дейдиле. Ургъан толкъунла ёзекден бютеу джерлеге джайыладыла, не къадар узакълашсала, ол къадар къарыусуз боладыла.

Сейсмик толкъунланы терклиги 10 км/с дери болады.

Сейсмограф

Сейсмик толкъунланы эслерге эмда регистрация этерге энчи приборла — сейсмографла хайырландырадыла. Сейсмографны кёбюсюне пружина бла бегиген джюгю барды, джер тебрениуюде джюк къымылдамай турады, прибор аннга кёре тайгъан этеди. Бир къауум сейсмографла горизонтал къымылдаугъа, башхала уа вертикал къымылдаугъа сезимли боладыла. Толкъунла къагъыт тасмада титиреген къалам бла регистрация этиледиле. Бусагъатда къагъыт тасмасыз электрон сейсмографла да бардыла.

Эпицентрге джууукъда тебрениуле асыры кючлю болгъаны себебли регистрация этмезча болургъа боллукъдула, ол заманда акселерографла хайырланадыла, ала грунтну къымылдаун регистрация этедиле.

Сейсмик толкъунланы типлери

Сейсмик толкъунла 3 тюрлю боладыла:

• Къысылыу толкъунла, неда узунлугъуна баргъан сейсмик толкъунла (биринчи; P-толкъунла). Магъаданланы кесекчиклерини ичлери бла ётюб чайкъалыуларына себеб боладыла. Къысылыу толкъунланы джайылыу терклилери тебиу толкъунланы теркликлери, ичи бла баргъан тау магъаданны ичиндеги таууш теркликге тенгди. Р-толкъунланы къысхалыгъы 15 Гц эмда аслам болса, адам къулакъ джер тюбю гууулдау неда дынгырдауча эшитирге болады.
• Тебиуню толкъунлары, неда кёнделен сейсмик толкъунла (экинчи; S-толкъунла). Магъадан кесекчилени толкъунну джайылгъаныны кёнделенине чайкъатады.
• Узун неда Джер юсю акустик толкъунла (L-толкъунла). Ала эм уллу оюулуула келтиредиле. Джер юсюню узунлугъу бла джайыладыла. Эки тюрлю толкъунну къатышыдыла:горизантал юсде кёнделен чайкъалыулары бла Лавны толкъунлары (L_Q) эмда толкъунну джайылгъан табасына кёре эллипсле бла аллына-ёргеге-ызына-энишгеге чайкъалыулары бла Рэлейни толкъунлары (L_R) . Литосфераны ишлемине, джер тебрениуню ёзегини параметрлерине байламлы белгили шартлада, сейсмик толкъунла минг километр аралыкъгъа дери джайылыргъа боллукъдула, сёз ючюн, Каспий тенгизни бассейнинде 2000-чи джылда, Охотск тенгизде 2013-чи джылда джер тебрениуле эмда башхала.

Кючлю джер тебрениуледе болгъан процессле

Шош океанда цунами толкъунланы джайылыуу, Японияда джер тебрениу (2011)

Джер тебрениу тебериуден башланады, андан сора Джерни теренинде тау магъаданланы джыртылыулары эмда тебиулери башланады. Алайына джер тебрениуню ёзеги неда гипоцентри дейдиле. Асламысы бла аны теренлиги 100 км. кёб болмайды, алай а бир-бирде 700 км. дери барыргъа болады. Ёзекни теренлигине кёре нормал (70—80 км), аралыкъ (80—300 км), терен (300 км аслам) джер тебрениуле айырадыла.

Бир-бирде джарылыуну эки джанындагъы джер къатламала бир-бирине келедиле, бир-бирде джарылыуну бир джаны энишге тюшюб, алашалыкъла къураладыла. Суу ызланы юсю бла баргъан джерледе чучхурла къураладыла. Дорбун башла джарылыб оюуладыла. Бир-бирде аллай алашалыкъла суу бла толуб, кёлле къуралыргъа да боладыла. Джер тебрениуле сыртладагъы хыре топракъланы тайдырыб оюулуулагъа эмда джер тайыугъа чурум боладыла, джерни хыбылланыуу да тюберге болады. 1906-чы джылда Калифорнияда джер тебрениуде 477 километр узунлукъда джер бир-биринден 6-8,5 метрге тайгъанды.

Суу тюбю джер тебрениуле (Тенгиз тебрениу) тенгиз тюбню терк тайыуу бла (кёлтюрлюую неда тюшюую) суу къатламаны кючюндюрюб, узун толкъунланы - цунамини джаратылыууна чурум болады. Цунамиле джер тебрениу къаллай кюч бла болса, аллай кючде къураладыла, алай бла магнитудасы 7-ден аслам болса уллу цунамиле къураладыла.

Джер тебрениулени кючлери бла ауурлукъларын ёлчелеу

Джер тебрениулеге багъа берир эмда тенглешдирир ючюн магнитудаланы (сёз ючюн Рихтерни шкаласы) эмда интенсивликни шкалаларын хайырландырадыла

Магнитудаланы шкаласы. Рихтерни шкаласы

Магнитудаланы шкаласы джер тебрениулени байламлы шарты болгъан ёлчелеуюдю. Талай тюрлю магнитуда болады, ол себебден магнитудаланы шкалалары да талайдыла:

• локал магнитуда (Ml);
• юс толкъунла бла айгъакъланнган магнитуда (Ms);
• къалын толкъунла бла айгъакъланнган магнитуда (Mb);
• моментли магнитуда (Mw)

Джер тебрениуню къууатын ёлчелеген эм белгили эмда бек хайырланыучу Рихтерни магнитудала шкаласы болуб тургъанды. Бу шкалагъа кёре, биримге магнитуданы уллайыууна, 32-къатлыкъ сейсмик къууатны ёсюуюдю. 2 магнитудалы джер тебрениуле иги ангыламазчадыла, 7 магнитуда уа уллу территориялагъа джайылгъан оюучу джер тебрениулени тюб чегиди. 2002-чи джылдан башлаб АБШ-ны геология къуллугъу кючлю джер тебрениулеге моментли магнитуданы хайырланадыла. 1970-1980-чы джыллада тарихде эм уллу джер тебрениулеге 1906-чы джылда болгъан Эквадор-Колумбия джер тебрениу бла 1933-чю джылда Санрику джер тебрениу саналгъандыла, экисини да Ml=8,9 болгъанды. 21-чи ёмюрню башындан эсе уа аллайгъа Уллу Чили джер тебрениу саналады Mw=9,5, тогда как его Ml=8,4-8,5.

Джер тебрениулени интенсивлигине магнитуда бла багъа берилалмайды, джерлешген районлада оюулуулагъа кёре багъа бичиледи.

Интенсивликни шкаласы

    Бу теманы юсюнден баш статья: Джер тебрениуню интенсивлиги

Интенсивлик джер тебрениуню кючлюлюк шартларын кёргюзеди, джер тебрениуню джер юсюне, адамлагъа, джаныуарлагъа, джер тебреннген джерде табигъат эмда адам ишлеген къурулушлагъа къаллай ауурлукъ бергенине багъа бичеди. Дунияда талай интенсивлик шкала хайырланады:

• Европа Бирликде — европа макросейсмик шкала (EMS),
• Россияда — Медведев — Шпонхойер — Карникни шкаласы ,
• Японияда — Япон метеорология агентликни шкаласы (Shindo),
• АБШ-да — тюзетилген Меркаллини шкаласы (MM):

Джер тебрениуню интенсивлигине кёре ортакъ шкаланы кёргюзюмлери:

• 1 балл (эсленмеген) — къуру приборла бла эсленеди;
• 2 балл (бек къарыусуз) — бек сезимли юй джаныуарла эмда мекямланы баш къабатларында джашагъан адамла ангылайдыла;
• 3 балл (къарыусуз) — бир къауум мекямланы ичинде, уллу мешинадан титиреуча ангыланады;
• 4 балл (орта) — джер тебрениуню кёб адам эслейди; терезеле, эшикле таууш титирерге боллукъдула;
• 5 балл (кючлюге джетген) — тагъылгъан затланы чайкъалыуу, терезе миялаланы зынгырдауу, къабыргъадан бояуну агъыуу;
• 6 балл (кючлю) — мекямлагъа бек уллу болмаса да заран бериледи: штукатуркада, печледе джарылыула, д. а. к.;
• 7 балл (бек кючлю) — мекямлагъа уллу заран; къабыргъалада ингичге джарылгъанла, оджакълада оюулуу, мылы джерде джарылгъанла;
• 8 балл (ойгъан) — мекямлада оюулуула: къабыргъалада уллу джарылгъанла, шорбатланы, оджакъланы оюулуу. Джер тайыула эмда тау сырталада талай сантиметр кенгликде джарылгъанла;
• 9 балл (талкъ этген) — бир къауум мекямланы толусу бла оюулуу, къабыргъаланы, юй башланы чачылыуу. Таулада таш оюулуула, джер тайыула. Джарылыуну терклиги 2 см/с джетерге боллукъду;
• 10 балл (къурутхан) — кёб мекямны оюулууу; башхалада кючлю заран. Джерде джарылыууну кенглиги 1 метрге дери, джер тебиуле. Ёзенледе джер тебиуле бла къая оюулуула ючюн кёлле къураладыла;
• 11 балл (палахлы) — Джер джюзюнде кёб джарылгъанла, таулада уллу къая оюулуула. Мекямланы асламысы оюулады;
• 12 балл (кючлю палах) — Уллу ёлчемде рельефни тюрлениую. изменение рельефа в больших размерах. Уллу къая оюулуула эмда джер тебиуле, мекямланы асламысы джер бла тенг болады.

Джер тебрениулени башха тюрлюлери

Вулканлыкъ

Вулканлыкъ джер тебрениуле —вулканны теренинден уллу кюченюуден болгъан джер тебрениуледиле. Аланы чурумлары уа - тюбюнден Джерни башына теберген лава бла вулкан газладыла. Бу типли джер тебрениуле къарыусуз боладыла, алай а кёб заманны барыргъа боллукъдула - ыйыкъла бла айла. Алай болса да адамлагъа къоркъуу болмайды. Аны бла бирге быллай джер тебрениуле вулканны къозгъаллыгъыны ышаныдыла.

Тектоника эмда техноген

Тектоника джер тебрениуле тау плиталаны неда океан эмда континент платформаланы бир-бирлерине тирелиую бла боладыла. Быллай тирелиуледен таула неда батыула къураладыла.

Адамны къолу бла джер тебрениуле болургъа боладыла, сёз ючюн, суу джыйылгъан джерлени ишлеген джерледе тектоник активлик кючлю болады, джер тебрениулени къызыулугъу да ёседи. Аны чуруму, джыйылгъан джерде суу кесини ауурлугъу бла тау магъаданлада басым ёседи, алайсыз да суу болгъан джерленинде да басым уллу болады, басылгъаны себебли магъадандан суу сингиб ётеди, эмда ташланы къатылыкъларын бузады. Джыйылгъан кючениу кесине чыгъыш излеб, магъадан къатланы къымылдатады. Ушаш болуула нефть бла газны чыгъарыуда да боладыла. Аллай 8 баллыкъ джер тебрениу Кузбассда да болгъады. Нефть неда газ чыгъарылгъан тешикле бош къалмаз ючюн, кереклиден артыкъ басым бла суу къуюлса, ол суу тау магъаданланы тешикчилерине кириб ичинден басымны уллу этеди. Аллай джер тебрениуледен эм уллуланы бири 1967-чи джыл Денверни къатында болгъанды, анда суу 3 километрлик тешиклеге басым бла берилгенди, джер тебрениуню магнитудасы 5,2 чыкъгъанды .

Оюулуудан джер тебрениуле

Аны тышында къая оюулуудан эмда джер тебиуден да джер тебрениуле болургъа боладыла, ала локал боладыла эмда кючлери да гитче болады.

Джер тюбю сууланы кючлери бла къуралгъан джер тюбю бошлукъла бла байламлыдыла. Ол заманда джерни башындагъы джер къатлам тюбюне тюшюб джер титиреу болады.

Адам къолу бла этилген

    Бу теманы юсюнден баш статья: Тектоникалыкъ сауут

Джер тебрениулени адам къолу бла иш этиб да этилирге болады: сёз ючюн, уллу ёлчемде атылыучу затны неда джер тюбю ядролу сауутну (тектоникалыкъ сауут) атылтыуу бла. Быллай джер тебрениуле атылтхан затны санына байламлыдыла. Сёз ючюн 1961-чи джылны 30-чу октябрында СССР-де термоядролу бомбаны сынауунда, уруу толкъун джаратхан сейсмик толкъун джер тобну юч кере тёгерегине айланнганды.

Прогноз этиу

Джыйрманчы ёмюрню аягъына, белгили кюнбатыш сейсмологланы къаууму дебатла башлагъандыла, баш соруу " Айры джер тебрениулени толгъан прогнозу, керти илму нюзюр болургъа боллукъмуду?" Сюзюуге къошулгъанланы барсы да, бир къауум соруулада бираз айрылсала да, орталыкъ оюумгъа келгендиле:

1. эвакуация плограммаланы планларча айры джер тебрениулени детерминист прогнозу болурча тюлдю;
2. болгъан сейсмик къоркъууну, процессни физикасы эмда сынамланы материалларында тамалланнган бир къауум прогноз формала ышанырчадыла.

Ёлчелеулени кескинликлери эмда сейсмик процессни алкъын болмагъан физика-мамтематикалыкъ модели джетерча кескинлик бла джер къабукъну къалайында эмда къачан оюулуб башларын билир амал берселе да, боллукъ джер тебрениуню магнитудасы билинмейди. Аны чуруму, джер тебрениуню къайтарылыууну графигин кёргюзген "бютеу" сейсмик моделлени ичинде къайсы болса да стохастик генератор барды, ол бу моделледе, болургъа боллукъ терминле бла ачыкъланнган динамикалыкъ хаос къурайды. Толуракъ стохастикликни къайнагъын былай ангылатыргъа боллукъду - Джер тебрениуню заманында джайылгъан оюу фронт бек деменгили бёлгеге джетсин. Бу бёлге чачылыб чачылмазлыгъындан джер тебрениуню магнитудасыны кючю тюрленникди. Сёз ючюн, оюулуу фронт, ол бёлгени чачыб ётсе, джер тебрениу халекли боллукъду, ёталмаса боллукъ тюлдю. Ахыры бёлгени деменгилилигине байламлыды: белгили бир мардадан гитче эсе, оюулуу биринчи сценарий бла барлыкъды, алай болмаса -экинчи бла. Алай бла "гёбелекке эффект" джаратылады: деменгилиликде неда кючениулюкледе адаргы башхалыкъ макроскопиялыкъ эсеблеге келтиреди, ала детерминистлик мадарла бла прогноз этерча тюлдюле, нек десек башхалкълары ёлчелеулени кескинлигинден эсе гитчедиле. Билинмеген, къоркъуусуз болургъа боллукъ магнитудасы бла джер тебрениуню прогноз этиу практикалыкъ магъана тутмайды.

Алай болса да къытайлы алимле джер тебрениулени прогнозларында уллу джетишимлеге джетгеннге ушагъандыла - талай джылны ичинде джер юсню джамбашлыгъын, грунт сууланы дараджасын эмда тау магъаданлада радон газны санын мониторинг этгендиле. Тинтиучюлени оюумларына кёре бютеу бу параметрле, чакълада тюрлениулени тышында, джер тебрениуню аллы бла талай ыйыкъдан терк тюрленирге керек болгъандыла. Алай бла Хайчэнде 1975-чи джылны 4-чю февралында уллу джер тебрениу прогноз этилгенди:къытай властла адамлагъа юйлеринден кетерлерине чакъыргъандыла, алай бла кёб къоранч болмай къутулулгъанды. Алай болса да, 1976-чы джылны 27-чи июлунда, алимле аллындан кёралмагъан таншань джер тебрениу болады (Рихтерге кёре 8,2), анда 650 минг адам къурман болады, ол тинтиу тарихде эм уллу джер тебрениулени бириди.

Тарихде

Джер тебрениуле адам улуну тарихинде эм уллу зараутлыкъла келтирген пелахланы бириди, тарихде джазыулу шагъатлыкъла 11-12 ёмюрледен алгъа джокъдула, алай а анда алгъа болгъан джер тебрениулени шагъатлыкълары геология анализ бла да белгиленедиле. Аланы ичинде эм кёб къоранч берген джер тебрениени ичинде:

• 1290 дж. Бохайвань богъазны къатында (Къытай) 100 минг адам чакълы бир къурманболгъаны,
• 1556-чы дж. Шэньси провинцияда — 850 минг адам,
• 1737 дж. Калькуттада (Индия) — 300 минг адам,
• 1908 дж. Мессинада (Италия) — 120 минг адам,
• 1923-чю дж. в Токио — 143 минг адам,
• 1976-чы дж. Таншанда (Къытай) — 240 минг чакълы адам,
• 1988-чи дж. г. в Эрменде 25 минг чакълы адам,
• 1999-чу дж. Тюркде — 40 минг чакълы адам,
• 2001-чи дж. г. Индияда — 30 минг чакълы адам,
• 2023-чю дж. Тюрк бла Сирияда -80 минг чакълы бир адам.

Литература

• Баньковский Л. В. 1 // Опасные ситуации природного характера: Учебно-методическое пособие. — 2-е. — Соликамск: РИО ГОУ ВПО «СГПИ», 2008. — Б. 49—55. — 230 б. — ISBN 5-89469-002-1.
• Болт Б. А. Землетрясения. М.: Мир, 1981. 256 с.
• Гир Дж., Шах Х. Зыбкая твердь: Что такое землетрясение и как к нему подготовиться = Terra Non Firma. Understanding and Preparing for Earthquakes / Пер. с англ. д-ра физ.-мат. наук Н. В. Шебалина. — М.: Мир, 1988. — 220 б. — 63 000 экз.
• Завьялов А. Д. Среднесрочный прогноз землетрясений: основы, методика, реализация. // М.: Наука, 2006, 254 с.
• Землетрясения // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Землетрясения в СССР. М.: Наука, 1990. 323 с.
• Зубков С. И. Предвестники землетрясений. // М.: ОИФЗ РАН. 2002, 140 с.
• Каррыев Б. С. Катастрофы в природе: Землетрясения. RIDERO. 2016
• Каррыев Б. С. Вот пришло землетрясение. SIBIS. 2009
• Катастрофы и катаклизмы / Сост. Н. Непомнящий, М. Курушин. — М.: ОЛМА Медия Групп, 2010. — 256 б. — ISBN 978-5-373-03008-3.
• Мячкин В. И. Процессы подготовки землетрясения. М.: Наука, 1978. 232 с.
• Моги К. Предсказание землетрясений. М.: Мир, 1988. 382 с.
• Мушкетов И. В. Каталог землетрясений в Российской империи. 1867—1916 — СПб.
• Огаджанов В. А. О проявлениях сейсмичности в Поволжье после сильных землетрясений в бассейне Каспийского моря. Физика Земли. 2002. № 4
• Рихтер Ч. Ф. Элементарная сейсмология. М., 1963* Рихтер Ч. Ф. Элементарная сейсмология. М., 1963
• Рикитаке Т. Предсказание землетрясений. М., 1975.
• Соболев Г. А. Основы прогноза землетрясений. М.: Наука, 1993. 312 с.
• Эйби Дж. А. Землетрясения = Earthquakes. — М.: Недра, 1982. — 50 000 экз.
• Юнга С. Л. Методы и результаты изучения сейсмотектонических деформаций. М.: Наука, 1990. 191 с.