Википедия

Батавия республика

Бусагъатдагъы Нидерландланы территориясында тарих кърал, Францияны эгеч республикасы (1795-1806)

Батавия, неда толу формасы Батавия республика неда Батав республика (нидерл. Bataafse Republiek, фр. République Batave) — нидерланд Бирикген провинцияланы республикасыны 1795 бла 1806 джылланы арасында Францияны оккупациясыны тюбюнде болгъан заманында официал аты. Аты антик заманлада Нидерландланы территориясында джашагъан, буруннгу халкъ батавланы бла байламлыды. Нидерланд провинцияла кеслерини эркинликлерин тас этгенден сора, бютеу оноу закончыгъарыучу джыйылыу бла беш адамдан къуралгъан толтуруучу органнга кёчгенди. Батавия республика толусу бла Франциягъа бойсуннганды. Наполеонну антифранцуз коалиция бла къазауатларында джандашы болгъанлай тургъанды.

Батавия республика
нидерл. Bataafse Republiek фр. République Batave
Францияны сателлит республикасы
←
1795 — 1806 →
Байрагъы Герби
Девизи
Gelykheid, Vryheid, Broederschap (Тенглик, Эркинлик, Къарнашлыкъ)
Гимни
Марсельеза
Ара шахары Гаага
Тил(лер)и нидерланд, француз, кюнбатыш-фриз, тёбен-саксон диалектле
Дини протестантизм, католицизм
Халкъы 1,883,009 (1795)[1]
2,178,000 (1806)[2]
Кърал оноууну формасы Унитар республика

В1795-чи джылны башында Бирикген провинцияланы республикасы француз революциячы кючлени басымы бла тюшеди. Джангы Республикагъа халкъ хош къарагъанды. Батавия республика Францияны эгеч республикаларыны тизиминде биринчи болгъанды, кечирек а уа Наполеон Бонапартны Биринчи империясына къошулгъанды. Аны политикасына Франция уллу басым этгенди, тарихинде французла юч кере власть тёнгеретиб, кеслерине андан да бек джанлы болгъан къауумланы келтиргендиле. Алай болса да, нидерланд конституцияны алыу ич процесслени тамалында болгъанды эмда тышындан басмы этилмегенди. Ол къатышмау политика Наполеон, кесини къарнашыны Нидерландлагъа монарх этерге джерли правительствону зорлагъынчы дери баргъанды[3].

Батавия республиканы узун болмагъан джашаунда талай политикалыкъ, социал эмда экономикалыкъ реформа бардырылгъанды, ала Нидерландланы андан ары джазыуларында уллу роль ойнагъандыла. Эски республиканы конфедератитв системасы унитар системагъа кёчюрюлгенди. Нидерланд тарихде биринчи болуб, 1798-чи джылда алыннган конституция демократ халлы болгаънды. 1801-чи джылгъа дери къралны оноуу демократ тамалда бардырылгъанды, алай а власть тёнгеретиуден сора авторитар режим къурулгъанды, эмда бу режим конституцияда бегитилгенди. Алай болса да къысха демократ эспериментни эсде тутуу, 1848-чи джылда Йохан Рудольф Торбекени кючю бла демократ правительствогъа кёчюуге болушлукъ этгенди. Министрлени правительствосу типли къуралыш да биринчи Нидерландлада чыкъгъанды.

Кертиликде Батавия республика клиент кърал болса да, правительствосу миллет интереслени эмда бойсунмаулукъну Франциядан джакъларгъа кюрешгендиле. Бу бурушлукъ къралны тюшюуюне эмда уллу пенсионарий Яна Рутгер Схиммелпеннинкни диктаторлукъ режимини келиуюне себеб болгъанды, алай а ол да Наполеонну кёлюн алыб кёб туралмагъанды, ахырында Наполеон кесини къарнашы Луини монарх этиб салгъанды, ол да Нидерландланы халкъыны интереслерин джарсытмазгъа кюрешгенлей тургъанды.

Ал тарих

тюзет
 
V Вильгельм Оранжчы

XVIII ёмюрню ахырына Бирикген провинцияланы республикасы кесини 200 джыллыкъ тарихинде конституциялы монархиядан парламент республикагъа кёчгенди, эмда эм бек табсыз кёзюулерин джашагъанды. 1784-чю джылда Тёртюнчю ингилиз-голланд къазауатда дженгилиб, Париж мамырлыкъгъа кёре территорияларында къоранчлы болгъан[4] нидерланд джамагъат штатгальтер V Вильгельм Оранжчы джанлыла бла къаршчылагъа бёлюннгенди: оранжистле бла патриотлагъа. Ахыргъыла аннга къаршчы 1787-чи джылда къозгъалгъандыла[5], алай а ол джылны июнунда Пруссияны королу II Фридрих Вильгельмни (Нидерландланы башчысыны алгъыннгы къайыны) аскерлерини болушлугъу бла къозгъалыу басдырылгъанды. Патриотланы асламысы Франциягъа къачыб къутулгъанды, хорлагъан режим а уа правительстогъа оранжист уллу пенсионарий Лауренс Питера ван де Спигелни юсю бла басым этгенди.

Эки джылдан Француз революция башланады, аны идеялараны кёбю патритотланы къарамларына келишгенди[6], ол себебден ала, джуртларында авторитар режимни тайдырыр умут аннга къошулгъандыла. Штатгальтер эсе уа, Биринчи француз республиканы муратлы болгъан Биринчи коалициягъа къошулады.

Къуралыу

тюзет

Коалицияда урушу этиу Вильгельмни кючлерин азайтханды эмда 1794/95 джылны сууукъ къышында дивизион генерал Шарль Пишегрю башчылыгъында француз аскерле бла бригада генерал Херман Виллем Данделсни башчылыгъында партиотланы сауутлу кючлери Кюнбатыш Фландриягъа бузлагъан сууланы юсю бла киредиле. Аскерлени джерли халкъ къутхарыучула кибик тюбегенди[7], штатгальтерни эмда тыш къралланы кючлери (Австрия бла Уллу Британияны) кёб турмай къаушатылгъандыла. Бир къауум шахарда революция бирлешген революцион кючле киргинчи башланнганды[8]. V Вильгельм Уллу Британиягъа 1795-чи джылны 18-чи январында чабакъчы къайыкъ бла къачаргъа керек къалгъанды[9].

Тарих

тюзет

Джангы власть бла французланы аралырнда илешкиле къыйын болгъандыла[10]. 1795-чи джылны 16-чы майында Гаага кесаматха къол салынады, аннга кёре революциячы республикагъа территорияла берилгендиле (Маастрихт, Венло, Фландрия) эмда 25 000 санлы француз оккупация аскерни кереклерин баджарыр ючюн ачха тёлеу да этилгенди[11]. Алай бла Нидерландла алгъын Уллу Британия бла Пруссияны клиент къраллары эселе, энтди "иелерин" алмашдырыб Францияныкъы боладыла[12]; тыш политика бла къоруулауну оноуу тышындан этилгенди (1787-чи джылдан башлаб Уллу Британия оноу этгенча), экономикасы да хоншусуна байламлы болгъанды. Алай болсада, джерли революциячыланы реформа программалары джерли джамагъатны кереклилеринде тамал алгъанды. Нидерландлада политикалыкъ тюрлениуле асламысы бла джерли инициативала бла бардырылгъандыла. Францияны властлары эм азы бла эки власть тёнгеретиуге джууаблы болгъандыла, аланы келечилери кёбюсюне проконсулла да болуучу болгъандыла[13].

Революциячы Генерал штатла

тюзет
 
Батавияны тенгиз байракълары

Биринчи нидерланд революциячыла регент къуллукъладан оранжизм джанлыланы къоратхандыла. Артдан, генерал штатланы абырайын бузаргъа амал берген, къралны конфедератив къурамындан къутулуннганды[14]. Биринчи атлам бла Генерал штатлагъа Статс-Барабанты келечилерин кирирча этгедиле[15].

1795-чи джылда тюб демократ къозгъалыула популяр джамагъат (клуб) эмда wijkvergaderingen (бёлюм олтуруула) шекелде къуралышыб башлагъандыла, ала правительствону оноуларына къатышыргъа излегенлей тургъандыла. Правительствогъа ушаш "генерал ассамблея" шекелли параллель структурала къуралгъандыла, ала шахар эмда провинция штатла бла тири иш бирлик этгендиле. 1795-чи джылны къачында Генерал штатла бу болумну "конституцион амалла" бла тюзетир ючюн толтуруучу, закончыгъарыучу эмда къуруучу власты болгъан Миллет ассамблеяны къураргъа оноу этедиле[16]. Проект аллында консерваторла джанындан къаршчылыкъ кёреди, Фрисландия бла Гронингенда къуралгъан заманда иш кюч хайырландырылыугъа дери джетгенди силы[17]. Джангы ассамблея ишин 1796-чы джылны 1-чи мартында Гаагада башлагъанды[18].

Конституция ючюн кюреш

тюзет
 
Батавия республика эмда аны департаментлери, 1798 джыл

Аны аллындагъылача, Миллет ассамблеяны ичинде къаршчы къарамлары болгъан къауумла болгъандыла: унитаристле (Питер Врееде, Йохан Валкенаер эмда Питер Паулюс башчылыгъында) эмда федералистле (Якоб Абрахаам де Мист эм Жерар Виллем ван Марле кибик)[19]. Алай а бу эки къарамны арасында да кёб тюрлю оюмла, къарамла болгъандыла. Бу кюрешде федералистле, Паулюсну ёлюмюнден сора дженнгендиле. Кёллерри чыкъгъан демократла парламент тышында иш бла кюреширге керек къалгъандыла. 1796-чы джылны ноябрында Ассамблеягъа конституция комиссияны доклады теджелгенди, аннга кёре алгъыннгы федератив механизмле орунларында къалгъандыла. Бу болумдан унитаристле разы болмагъандыла, эмда ахыргъы вариантда джангы конституцияны тамалы салыннганды[20]. Андан сора динни къралдан айырылыуун, азчылыкъланы эмансипациясыны соруулары сюзюлюб башлагъанды. Джангы властланы структуралары болуб, туура болмагъан сайлаула бла сайланнган эки палаталы Закончыгъарыучу джыйылыу эмда беш адамдан къуралгъан кенгеш (француз Директория кибик) болургъа керек болгъанды. Эсебинде хазырланнган проект 1795-чи джылгъы француз конституциягъа ушагъанды. 1797-чи джылны 10-чу майында Миллет ассамблея ол проектге разы болгъанды[21].

Джангы конституцияны юсюнден рефрендум, кючлю агитация компаниядан сора (француз посол огъунакъ агитация этгенди) 1797-чи джылны 8-чи августунда ётгенди, алай а ауазланы асламысы бла ётмегенди (27 995 ауаз разы болгъанды, 108 761 ауаз разы болмагъанды) [22], ала бла Ассамблея тамал позицияларына къайтханды. 1797-чи джылда Францияда 18 фрюктидорну аудурууу властха бойсуннган къралланы ич ишлерине къатышыуда таукеллик кёргюзген кючле келедиле. Экинчи Меллет ассамблеягъа сайлаула унитаристлени кючлендиргендиле, алай а федералистле конституция комиссияны контролун сакълагъандыла. Ол даулашыуну андан ары бардыргъанды, 1797-чи джылны 12-чи декабрында унитаристле 43 Декларацияны теджейдиле, анда конституцияда болургъа керек тогъуз пункт болгъанды[23].

Радикалла джанлы болуб джангы француз посол Шарль-Франсуа Делакруа сёлешгенди, бу оппонентлени къоркъутханды. , что устрашило их оппонентов. Вибо Фижнже бла Анутан Вилелем Оскёрсе башчылыгъында радикалла француз посолну секретары Виктор Дюканжны болушлугъу бла 1798-чи джылны 21-22 янвранда аудуруу планны къурагъандыла, аны Данделасны дагъаны бла тындырыр муратлы болгъандыла[24]. Радикалладан элли делегат кеслерин конституанта баямлаб, бир пакет бла бютеу программаларын къабыл этедиле, ассамблеяны башха делегатлары уа тутуладыла. Провинцияланы бойсунмагъан статуслары къоратылады, разым болмагъан Ассамблея делегатла къысталадыла; "Болджаллы толтуруучу директория" кюч алады, конституция комиссиягъа киргенлени саны да джети адамгъа дери азайтылады[25].

Конституция Францияны зор бла салыннган оюм болса да, кертиликде ол конституция комиссияны 1797-чи джылны октябрындан 1798-чи джылны январына дери ишини эсеби болгъанды. Сайлау тизмеледен "криптооранжистлени" эмда башха реакциячыланы къоратыудан тышында ол ортачылагъа келишген конституция болады[26]. Делакруаны "теджеую" уналмайды, эмда конституция комиссия буну даулагъанды: Хазна чеклендириусюз бютеулюк эркишилик сайлау хакъ[27]; сайлаучуланы беш джылда бир кере конституцияны джангыдан къараб тюрлендирирге хакъ; хар бир бутагъы айры сайлау базасы болгъан эки палаталы парламент къоратыу[28].

Джангы конституция патриотланы реформачы къанатыны 1785-чи джылдан бери даулагъан тюрлениулени да ичинде тутханды (атадан балагъа кёчген къуллукъла; синекураланы джасакълау; къуллукъчуланы джууаблылыкълары). Документ экономикалыкъ либерализмни тутханды, ол гильдияланы эмда сатыу-алыуда ич чеклендириулени къоратылгъан магъанагъа келгенди. Толтуруучу власть беш адамдан къуралгъан Uitvoerend Bewind болгъанды, аны тышында сегиз Agenten (правительствону министрлери) административ ишлени тындыргъандыла (тыш ишле, полиция эмда ич ишле, сюдю, финансла, къазауат, флот, миллет окъуу эмда миллет экономика)[29]. Британ тарихчи Саймон Шама билдиргеннге кёре "баш нюзюр голланд къралны табигъатын тюрлендириб, сайлау демократияны мардаларына джангы институтланы джаздырыу болгъанды"[30].

1798-чи джылны 22-чи январыны аудурууу джангы конституциягъа керти демократиялыкъ бегитиу гарантия бермесе да, 17-чи мартда башланнган плебисцит джумушну демократ тамаллагъа сыйыннганына шагъатлыкъ этгенди. 1798-чи джылны 23-чю апрелинде Staatsregeling voor het Bataafsche Volk 153 913 ауаз алыб къабыл этилгенди (къаршчы къуру 11 587 адам болгъанды)[31]. Къралда бегитилген политикалыкъ режим халкъ суверенитет доктринаны тамалгъа алгъанды[32].

Джетишимге ие болуб властны алгъан Uitvoerend Bewind[en] кёб тюрлю проблема бла тюбейди. Кюч бла власть болгъаны себебли, дагъаны къарыусуз болгъанды, Миллет Ассамблеяда дагъаны да тас болгъанды. Якобинчилени халатларын къайтармаз ючюн, радикалла эм белгили политикалыкъ клублагъа эмда "контрреволюционерлеге" къаршчы чыгъадыла (Делакруаны даулагъаны), алагъа сайлау тизмеледе орун алыргъа къоймадыла. Ол заманнга сайлау хакъланы орта патриотланы хайырланмазча этедиле. Аны тышында правительство кеси салгъан джангы Келечилик Джыйылыу планын да тындырмайды. Бу атламла джангы властха къаршчыланы санын таймаздан ёсдюреди[33].

Орта кючлени кърал аудуруулары

тюзет
 
Херман Виллем Данделс (1762—1818)

22-чи январда болууладан сора, тыш ишлени министри Талейран француз посолну алмашдырыуун злеген оппозиция бла арасы иги болгъаны себебли, Делакруаны позициалары къарыусуз болгъанды. Данделс люстрация комиссияланы осал оноулары ючюн властха къаршчы болады, француз генерал Жубер радикалла бла Флиссинген шахарны ортакъ оноуун джюрютюуюню юсюнден дау чыкъгъанды[34][35]. Джангы салыннган Agenten, Uitvoerend Bewind иши файдалы болмагъанына къайгъыргъандыла. Бютеу бу 1798-чи джылены 12-чи июнунда болгъан власт аудурууну чурумлары болгъандыла[35], аны да Данделсни башчылыгъында этгендиле. Делакруа бла нидерланд правительствону юч члени берген кюнорта азыкъгъа къонакъгъа келген Данделс, французну дипломатлыкъ тийилмезлигин бузуб, герохланы кёкюрегине тирегенди. Келечилик джыйылыуну членлери анда огъуна тутулгъандыла[36].

Правительствону тайдырыуу джангы конституцияны сюзюуге джол ачханды. Властха келген "Болджаллы Директория" (талай агентден къуралгъанды) Келечилик джыйылыугъа сайлаула бардыргъанды, аны чагъырыуу 31-чи июлда бардырылгъандыла. Августну арасына джангы Uitvoerend Bewind къурулгъанды, ары аудурууну джакълагъан министрле киргендиле[37]. Джангы власть, эски власть сёз бериб, тындырмагъан тюрлениулени этиб башлагъанды. Июндагъы болгъан аудуруу реакциялыкъ къозгъалыу болмагъанды, къуру кадрланы алмашдырыу болгъанды. Кёб турмай бютеу тутулгъанла башларына бош этиледиле. Келечилик джыйылыуну джангы чакъырыуу 1797-чи джылдагъы Миллет ассамблияны къурамына ушагъанды[38].

Джангы режим, кёб турмай, къуру законланы ауушдуруб тюрлениуле эталмазлыгъын ангылайды. Батавия керти демократия болгъаны себебли сайлаула бла властха болгъан режимге къаршчыла, унитар системаны хыртха ургъанла да киргендиле[39].

Агентле эски административ системаны эмда федератив структураны оюуну тири башлагъандыла. Эскиледе кючлю эм уллу провинция Голландия юч кесекге юлешиннгенди: Амстел (Амстердам бла тёгереги), Тексел (шимал кесеги) эмда Делф (къыбыла кесеги); башха провинцияланы уллуракъ биримле бирлешдирилгенлери да болгъанды (Оверейссель бла Дренте — Ауден-Иссель, Фризия бла Гронинген — Эмс департамент). Бу реформаланы нюзюрю къралны бирча адам санлы тамал ассамблеялары болгъан кесеклеге юлешиу болгъанды. Джангы къуралышланы админстратив органларына биринчи сайлаула 1799-чу джылны мартына ётедиле, алай а ала халкъны алгъыннгы симпатияларын тюрлендиралмайды. Къалай болса да, джерли администрация ара правительство нюзюрлеген политиканы бардырыргъа керек болгъады. Кёб кере сайлаула бла эски джолрукъла джанлыла сайланнгандыла. Алай бла тюрлю-тюрлю политикалыкъ къауумланы араларын джарашдырыб "миллет биригиуню" къуруу, эффективли миллет унитар къралны къураугъа тыйгъыч болгъанды[40].

Кърал финанс реформа

тюзет
 
Джарым гульден багъасы болгъан кюмюш ачха (1749 дж.)

Унитар кърал нюзюрню кеси болмагъанды, ол баш нюзюрлеге джетерге амал болгъанды. 1795-чи джылны революциясына талай заман къала республиканы финанс болуму бек ауур болгъанды.Голландияны алтыр ёмюрюнден къалгъан, бютеу хоншулары зарланнган кърал финанс системасы [41], 1713-чю джылгъы Утрехт мамырлыкъгъа дери дуния политикада къралны ауурлугъун сакъларгъа амал бергенди, андан ары уа къралны бойнунда кёлтюрюлмезлик джюк болгъанды. 1713-чю джылда Голландия провинцияны джамагъат борчы 310 млн гульден болгъанды; Генерал штатланы борчу 68 млн гульден; башха провинцияла бла шахарлада да борчла болгъандыла. Голландияны борчларыны тёлеулени баджарыр ючюн хар джыл 14 млн гульден керек болгъанды, ол налогла бла келгенден эсе кёб болгъанды[42]. Кърал борчну асламысы голландлыла-рантьелеге келгенди, алай аланы тёлеуюн регрессив налогланы юсю бла уруннган халкъ этгенди. Бир къауум провинциялада регионну борчун тёлер амал бла айры налогла болгъандыла, Генерал штатлагъа провинцияланы борчлары 1616-чы джылда джангыртылгъан квотала бла тёленнгендиле. XVIII ёмюрде финанс системаны аушдурургъа кюрешиуле джетишимсиз болгъандыла.

Болумну игилешдирир умут бла эски Республика къаты экономия политиканы бардыргъанды, артыкъсыз да бу экономия аскерде болгъанды (алай бла къралны аскер эмда политика ауурлугъу дуния ёлчемде тюшгенди). Тёртюнчю ингилиз-голланд къазауатха борчну дараджасын азайталгъандыла, алай а къазауат джангыдан аны ёсдюргенди: 1780-чы джылдан 1794-чю джылгъа дери Голландия облигация ёнгкючлени 120 млн гульденнге чыгъаргъанды. 1795-чи джылда эсе уа провинцияны борчу 455 млн гульден болгъанды. Бу борчлагъа голанд Ост[43] эмда Вест индий компанияланы эмда пяти амстердам адмираллыкъны бютеулей ёлчеми бла 150 млн гульден борчу болгъанды. Башха провинцияланы борчлары биргелей 155 млн гульден чыкъгъанды. Батавия республиканы къуралыууна, 1795-чи джылда къралны борчу 760 млн гульденнге джууукълашханды; аны баджарыугъа 20 млн гульден чакълы бир керек болгъанды[4]. Гаага кесаматны тындырыу бу суммагъа 100 млн гульден къошханды, француз оккупация аскерни баджарыу да джылгъа 12 млн гульден излегенди[44] (республиканы башха финанс кереклилери джыл сайын 20 млн гульден этгендиле). 1814-чю джылгъа кърал борч 1,7 млрд гульденнге джетгенди[45].

Ол заманлада республиканы орталыкъ джый хайырлары 28-35 млн гульден болгъанды, алай а 1793-чю джылны урушуну башланыуу бла джоюмла 40-55 млн гульденге дери чыкъгъандыла. 1800-чю джылгъа ол сумма 78 млн. дери чыкъгъанды.[46]. Алай бла джангы финанс агент Гогель джылгъа дайым 50 млн гульденни келиуюн баджарыргъа керек болгъанды. Налог системаны кеси регрессив налог системагъа дженнгени себебли эм къыйын эм джарлы къауумлагъа болгъанды. Къуллукъчу бу системаны туура налог системагъа бурдурургъа излегенди (хайырла бла байлыкъладан), эмда провинция энчиликлери болмагъан стандартлашхан система къурур планлары болгъанды. 1799-чу джылны 30-чу сентябрында реформаны проектин Миллет ассамблеягъа теджегенди, анда бу проектге бек къаршчы болгъандыла. Бу проект къуру 1801-чи джылда къабыл этилгенди. Алай а джашаугъа бу реформала Голландия короллукъну заманында киргендиле[47].

Uitvoerend Bewind бла аны агентлерини иги иннетлери ол заманны политикалыкъ эмда экономикалыкъ кертиликлерине абыннганларыны дагъыда кёб юлгюсю барды. Кёб джангыртыу (гильдияланы къоратыу, джарлылагъа болушлукъ этиу) джашаугъа киргизилмегенлей къалгъандыла. Бу барысы да халкъны бар властдан кёлюн таймаздан чыгъаргъанды. Бу кёл чыгъарыуну "къарнаш" Француз республиканы Нидерландланы саулукъ ийнегича кёргени да къызыуландыргъанды (гитче процентле бла кърал кредитле даулауу д. а. к.)[48]аны тышында джерли дараджада француз къуллукъчуланы улху излеулери да халкъны ачыуландыргъанды[49].

Британия бла Эресейни аскер экспедициялары

тюзет
 
Британ-орус экспедицияны баш сермешиулери

Республикадан халкъны кёлю чыкъгъанын британ разведка бек иги билгенди, алай а джерли оранжистле эмда эмигрантла буну барысын, халкъны реставрацияны излеген кибик кёргюзгендиле. Бу джангылыч хыйсаблау 1799-чу джылда Британия бла Эресейни аскер экспедиция джибериуюне чурум болады[50].

Экспедиция джетишимсиз боласа да, Бергенде сермешиуню аллы бла Uitvoerend Bewind членлери терен къайгъыда болгъандыла. Франциядан араларын узакълашдырыргъа излеген, тыш ишлени агенти Ван дер Гус, ташатын Пруссияны королуна къралны властыны джангы схемасы бла чыгъады, аннга кёре осуй принц [51] конституцялы монархияны башчысы болады. Республика алгъыннгы нейтралитетине къайтады, Британия эсе уа Шимал Голландия бла француз Зеландияны оккупация этеди. Бу теджеу уналмайды, алай а директория бла араларын аман этерге джетеди[52]. Ол заманнга Наполеон Бонапарт 18-чи брюмерни аудурууун этеди эмда француз консулатны тамалын салады, эки къралны арасында джангы эпоха башланады.

Кърал регентлик эмда Амьен мамырлыкъ

тюзет

Безьени конституция реформасы

тюзет

Наполеонну юсюнден ауур сёзле айтылсада, консуллугъуну биринчи джылларында Европада Франциягъа джараулу шартлада мамырлыкъны орнуна келтирир ючюн кёб кюрешгенди. Экинчи коалициягъа къошулгъанла француз революциягъа къаршчы ал къарамлары болгандыла, ол себебден мамырлыкъгъа барылалмагъанды. Наполеон бла Талейран Францияны тёгерегинде алагъа тынгылагъан клиент къралланы сынджыры къалса коалиция бла компромиссге барыргъа боллугъуна санагъандыла. Алай а ол къраллада энди революциягъа дженгилиу болмазгъа керек болгъанды. Аны джангы конституцияла бла гарантия этерге муратлы болгъандыла. Франция бу процессни Гельветика республикадан башлагъанды, анда 1801-чи джылда Бонопартны арачылыгъы бла алгъыннгы конфедератив мизамны къайтаргъан Мальмезонну конституциясы киргизиледи (бир джыл озуб джангы Экинчи конституция алынады) pp. 410—412</ref>.

 
VIII джылны конституциясыны ючюнчю бети (Францияны миллет архиви)

Быллай "оноу" Батавия республиканы да сакълагъанды, аланы не правительстосу, не конституциясы консулну разы этмегендиле. Ахыр тамчы консулну 1800-чю джылда амстердамчы саудюгерледен гитче процентлеге кредит излегенине бюсюреусюз унамау келгени болгъанды[53]. Бонапарт Uitvoerend Bewind кёб затла бла терслейди, сёз ючюн, британ товарланы бойкотун этмегени кибик затла бла. Буну тюзетир ючюн консулатны тамалында джангы конституция алыргъа керек болгъанды. Аны тындырыр ючюн Гаагагъа 1799-чу джылда келген джангы посол Шарль-Луи де Семонвильбек келишгенди[54].

Ол заманлада Гогель кибик реформаторла да тюрлениулени керек болгъанларын ангылагъандыла. Унитарист-реформаторла бла демократ халда сайланнган федералистлени арасында тиклик бютеу демократиягъа суууну чуруму болгъанды. Алай бла "бонопартчы мадарла" реформала бардырыргъа излеген реформаторла бла алгъыннгы федерализмни излегенлени арасында альянс къуралгъанды. Директорияны члени Августин Герхард Безье толтуруучу властны кенгертген (ассамблеядан сыйырылыб) эмда федерализмни къайтаргъа проект теджегенди. Семонвилни болушлугъу бла баш аспектледе VIII джылны конституциясын къайтаргъан реформаны теджегенди: эки палаталы закон чыгъарыучу органны къатышхан сайлау система бла миллет дараджада сайланнганладан "Миллет коллегия" сайлагъанды (француз Сенат шекелли). Бу проектни уллу киши бюсюремегенди эмда 1801-чи джылны 11-чи июнунда Миллет ассамблея ётдюрмегенди (12 ауаз - хоу, 50 ауаз - огъай)[55].

Ожерону власть аудурууу

тюзет

Uitvoerend Bewind кёючюшлюкю (сёз ючюн, Геррит Пейман) проектге джангыдан федерализациягъа басым этген тюзетиуле этгенди. 1801-чи джылны 14-чю сентябрында джангы конституцияны юсюнден референдум боллугъу баямланнганды, эмда правительство тамал ассамблеяланы чакъырыуун башлагъанды. 18-чи сентябрда ассамблея бу ишни законсуз санагъанды, эндиги кюнде Голландиядагъы француз аскерлени башчысы генерал Ожеро Ассамблеяны эшиклерин киритлегенди (аллында Пэйман бла сёзлешиб) оппозициядагъы директорланы да тутханды. Аскер путчха да къарамай, политикалыкъ компания къызыу эмда эркин халда баргъанды. Алай болса да халкъ джангы конституциягъа уллу эс бёлмегенди. 1-чи октябрда эсеблени ургъанларында 416 619 сайлаучудан конституцияны джанлы 16 771 адам, къаршчы да 52 219 чыкъгъанды. Алай а Директория чёб атмагъан 350 000 адамны "тынгылаб разылыкъ бергенлеге" санагъанды[56].

1798-чи джылны июнуча болмай, Ожерону власть аудруууу республиканы кёб болмай ётген заманы бла аралыкъны узакълашдыргъанды. Джангы конституция закончыгъарыучу властны ролун азайтханды, Staatsbewind (Кърал регентлик) аты джюртюген толтуруучунукъун а уа кючлендиргенди. Сайлау принцип да формал халгъа тюшгенди: аллында аудрууу джанлы болгъан юч директордан къуралгъан власть орган онеки адамгъа дери кёбейгенди. Ала легистратураны биринчи 35 къошулуучусун сайлагъандыла. Джангы вакансияла провинцияланы квоталарына кёре джабылгъандыла. Голландиядан къалгъан провинцияла орунларына салыннгандыла. Джерли эмда провинция властла алгъынча сайлаула бла белгиленнгендиле, алай а туура сайлаула бла тюл, чеклендириу бла белгиленнген система бла[57].

Бу власт органланы къурамлары да тюрленнгендиле. "Демократланы" орнуна, демократияны уллу сюймеген Патриотла бла 1801-чи джылны амнистиясы бла хайырланнган оранжистле келгендиле.

Аудууну контрреволюциялыкъ халы 1795-чи джылда болууланы иконографиясы къоратылгъандында: официал басмаланыулада Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap (Эркинлик, Тенглик, Къарнашлыкъ) эпиграф къоратылгъандында, шахар майданладан эркинликни тереклери джокъ болгъанларында ахырына дери ангылашынады. Алай болса да гильдияланы чачыу, санагъатла бла сатыу-алыуну джерли бегимле бла тюзетилиу къалгъанды[58].

Официал халда Батавия республиканы орнуна Батавия Бирлик къуралады (Bataafs Gemenebest)[59].

Амьен мамырлыкъ

тюзет
 
Късталгъан штатгальтерни юйдегиси да кирген Нассау-Дилленбург графланы герблери.

1801-чи джылны октябрында Британия бла Францияны арасында Амьен мамырлыкъны юсюнден кёрюшюуле башланадыла. Батавия республика бла Испания кёрюшюулени магъаналы къошулуучулары болмагъанлары себебли оноугъа къошулмагъандыла, эмда сорулмагъанлай оноулары этилгенди: Цейлон Британиягъа берилгенди, ингилиз кемелени Африканы къыбыласыны мысы бла тыйыгъычсыз ётерге гарантия берилгенди. Голланд келечи Схиммелпеннинк, республиканы колонияларыны тийилмезлиги бегитилген Гаага мамырлыкъны келтириб кюрешсе да тынгыланмагъанды. Мамырлыкъ кесаматха къол салыннганындан сора, британлыла консулатны джандашлары бла айры кёрюшюуле бардыргъандыла. Аны бли бирге Франция кесини джандашларын кеслерин къоймагъанды: аны кючю бла Оранж принцге компенсациягъа 1799-чу джылда джесир тюшген голланд флотну багъасы тюшмегенди[60].

Бютеу бу къоранчланы бергенден сора, Батавия республика халкъла арасы таныуну алады, штатгальтерни бютеу дауларына да ахыр бериледи.

Мамырлыкъ кёзюу

тюзет

Мамырлыкъ кесамат 1795-чи джылдан башлаб британлыла оккупация этген республикаланы колонияларын кери къайтарады, къуру Цейлон берилмейди. Буну фонунда Азия кенгеш республиканы колонияларыны оноу системасын реформа этерге да кюрешеди[61], заменившего в 1799 году директорат Ост-Индской компании. Дирк ван Гогендорп реформала бла байламла теджеуле джазаргъа чакъырылгъанды, бу тюрлениуле кенгешни демократ членлери джанындан, сёз ючюн, Самюэль Визелиус бек уллу учунуу бла тюбелгенди. Бютеу льготаланы эмда синекураланы къоратыуу теджелгенди; энчи сатыу-алыугъа, джерли халкъгъа энчи иеликге эркинлик берилгенди; "джер джасакъла" тюз джер налог бла алмашдырылгъандыла; бютеу бийлик хакъла къоратылгъадыла. Быллай инициатива консерваторла джанындан бек къаршчыланыугъа тюбегенди. Джангы Уставда Гогендорпну теджеулеринден кёб зат къалмагъанды. Кенгешде къалгъан къалгъан демократланы орнуна реакцион оранжистле салыннгандыла (Хендрик Моллерус эм Хендрик ван Стрален кибикле бла). Алай болса да республика къайтарылгъан джерлери бла кёб хайырланалмагъанды - британлыла 1803-чю джылда Амьен мамырлыкъны бузууу бла, колонияла биягъынлай сыйырыладыла, къуру Ява айрымкан 1811-чи джылгъа дери къорууланады[62].

Башха магъаналы эсеби да Гаага мамырлыкъны башланыуу болады, аннга кёре француз оккупация аскерлени санлары азайыргъа керек болгъанды. Аныда, голландлылагъа Флиссинген портну къайтарыуну да консул ушатыб тындырмагъанды. Кесини аскерлерин Батавия тургъанын Наполеон, республиканы аскерлери колониялары джакълагъан заманда къралны кесини къорууларгъа керек болгъаны бла ангылатханды. Башха джанындан француз аскерлени кетиулери Британиягъа таб болгъанды, ол Нидерландланы кючлениуюн излемегенди, республика кеси уа нейтралитетин къоруулау къарыуда болмагъанды. Талай джылны бу соруу дилеммалай тургъанды[63].

Урушланы тохтауу экономика сферагъа иги келгенди. Къралны ачыкъ экономикасына тыйыгъычсыз сатыу-алыу керек болгъанды, республика Уллу Британиягъа эл мюлк чыгъарыуну экспортуна эмда кесини къуллукъ саудасына (артыкъсыз да уллу сауда флоту бла банк сектору) байламлы болгъанды. Ала бютеу барысы да британ блокадан кёб заран алгъандыла. Британ эмда француз каперле тенгиз сатыу-алыуну тохтатхандыла. Сатыу-алыуну асламысы таб байракъла тюбюне кёчгенди (артыкъсызда нейтрал европачы къралла бла АБШ-ны байракъларына), къол салыннган мамырлыкъ а уа, голланд сауда флотну джангырыууна умут бергенди. Аны бла бирге къайтмазлыкъ тюрлениуле да болгъандыла, сёз ючюн, немец портлада сатыу-алыу моделлени тюрлениулери, чабакъчылыкъны азайыуу[64].

Уллу Британияны чабыуу эмда экономикалыкъ къазауат

тюзет
 
Булон лагерде аскерлеге къарау

1803-чю джылны 18-чи майында уруш джангыдан башланнганды, Наполеон Уллу Британияны айрымканнга чабыуул бла къаушатыр мурат алады. Боллукъ операцияда Батавия республикагъа уллу роль бериледи. Бар болгъан альянсны тамалында регентле конвенцияны излеми бла разы болуб, француз-голланд аскерлени санын 35 миннге чыгъарадыла, аны тышында 9 минг голланд аскерчи экспедицияны кесинде къошулургъа джораланыдал. Аны бла бирге Батавия республиика 1803-чю джылны декабрына беш тизгин кеме, 100 канонерчик, 60-80 адам ташырча 250 джассытюб улоу кемени хазырларгъа керек болгъандыла. Бютеулей голландлыла 25 минг адам бла 2,5 ат берирге керек болгъандыла, ол чабыуул аскерни асламысы болгъанды[65].

Башха джюк болуб, Наполеонну Уллу Британиягъа къаршчы башлагъан экономикалыкъ уруш болгъанды, британлыла джууабха контр-бойкот баямлагъандыла. Бу 1806-чы джылда бегитилген континентал блокаданы ал атламлары болгъанды. Алайды да, 5-чи июулда Кърал регентлик джауну товарларын импортун джасакълагъанды, кечирек бышлакъ бла джауну экспорту да джасакъланнганды. Алай а бютеу бу амалла уллу джетишимге келтирмегендиле: 1804-чю джылда Уллу Британиягъа экспорт эки джыл алгъын кёргюзюмлеге джууукълашханды. Айрымкандан товарла нейтрал герман портланы юсю бла Батавиягъа "американ джюк" кибик келгенлей тургъандыла. Алай бла республика Британиягъа къаршчы санкцияланы бузгъан "Европагъа кирит тешик" болгъанды. Французланы чыдамлары чекге джетгенди, регентле эмда аланы шохлары бу таша сатыу-алыудан туура хайыр алгъандыла[66]. 1804-чю джылны ноябрында республикада француз кючлени башчысы Огюст Мармон француз аскер-тенгиз патруллагъа эмда таможнячылагъы голланда портлада джюк къотарыуну контролгъа алырын буйрукъ этгенди, джасакъланнган товарла энди сыйырылгъандан сора джерли властлагъа бериллик болмагъандыла. Staatsbewind ючюн бу чыдамны ахыр тамчысы болады, 1804-чю джылны 23-чю ноябрында голланд къуллукъчулагъа французла берген къаллай да болсун буйрукъну толтурмазгъа буюрулады[67].

Уллу пенсионарий эмда республиканы къурутуу

тюзет
 
Уллу пенсионарий кийими бла Рутгер Яна Схиммелпеннинкни портрети.

Быллай бойсунмау, бу батав режимни къадары да бичиледи. Наполеон голландлыланы кеслерин джюрютгенлерин джаратмагъанлы талай заман болгъанды. 1804-чю джылны джазындан башлаб Талейранны келечилиги бла республиканы Парижде посолу Рутгер Ян Схиммелпеннинк бла кёрюшюуле башлайды, ол заманна император болгъан Наполеон бла арасы бек иги болгъанды. Схиммелпеннинк Батавия республикада ауурлугъу болгъан адам болгъанды. Федералист оппозицияны алчысы болуб, революциялыкъ штатлада эмда биринчи миллет ассамблеяда уллу ролу болгъанды. Радикаллагъа къаршчы болгъанлыкъгъа 1798-чи джылны аудурууларында да сау-эсен къалалгъанды, эмда Парижге посол болуб джиберилгенди, Амьенде кёрюшюуледе да республиканы эркинлиги болгъан келечиси болгъанды. Энди уа француз башчы бу адамда эгеч республиканы джау элементледен тазаларыкъ адамча кёргенди.

Схиммелпеннинк да кесин бу позицияладан кёргенди. Аны акъылында Нидерландланы "миллет джарашыу" планы болгъады. Посол къаты федералист болса да, тыш оюмну кючюне бек бойсуннганды. Бонопарт голланд къралны бир аралыкъчы кърал болуб кёргенин ангылатханында, Схиммелпеннинк бу излемни джангы конституцияны проектине джазгъанды. Ноябрда бу проектни Францияны башчысына Схиммелпеннинк башчылыгъында Staatsbewind делегация танытхандыла. Республика бла аралары бузулуб, табсызлыкъладан арыгъана Наполеон мычымай джангы констиуцияны ушатханын билдиргенди, Батавия джангы конституциялы эмда правительстволу болгъанды[68].

1805-чи джылны 10-чы майында Схиммелпеннинк Батавия республиканы Raadpensionaris (Уллу пенсионарий) болуб инаугурация болады. Пенсионарий, 19 адамдан къуралгъан Закончыгъарыучу кенгеш да эркинликлерин чеклендиралмагъан джангыз толтуруучу власть келечи болады. Схиммелпеннинкни властыны баш саууту Staatsraad (Raad van Stat тюл, француз кърал кенгешге ушагъан), эмда Uitvoerend Bewind агентлеге ушаш Кърал секретарла болгъандыла.[69] Бардырылгъан плебисцитде джангы кърал къурулушха 17 903 джанлы болгъанды, къаршчы 136 чыкъгъанды, бютеулей электорат 353 322 адам болгъанды. Адетдеча чёб атмагъанланы да "хоу" дегенлеге къошхандыла[70].

 
Карела Хендрик Вер Хюэлни (Анри Шарль Верюэлни) 1807 джылда портрети.

Пенсионарий режимни тыш къарамы реакциячы болса да, къралгъа аллында ол джылда властладан эсе кёб зат эталгъанды. Буну кёбсю экономика джанында Гогель, Йоханнес Гольдберг эмда миллет окъуу джанында Йоханнес ван дер Пальма кибикле ишлегенлери ючюн болгъанды. Гогелни генерал налог планы 1805-чи джыл къабыл этилгенди; голланд тилни унификациясын биринчи кере кърал дараджада бардырыргъа кюрешгендиле; артдан правительство ведомствола болгъан агрокультура бла гидравликаны департаментле къураладыла; дарманла Pharmacopeia Batavia юсю бла регуляция этилиб башлайдыла; 1806-чы джылда школ закон кърал ал башланнган окъууну миллет системасына салынады. Эм магъаналысы уа джерли оноу джюрютюуню юсюнден закон бла кърал оноу джюрютюуню голланд системасына тамал салынады[71].

Бу кёб реформагъа Францияны реакциясы бирча болмагъанды. Бир джанындан бу реформаланы талпыб бардырыу миллетчиликни уяндырыргъа боллугъундан, ол да империяны интереслерини терс келиринден къоркъулгъанды. Трафальгарда дженгилиб, Британ айрымканланы алыу джетишимсиз болгъанындан сора, голландлыла кеслерини кемелерин кери излегендиле, Наполеон а уа булон флотилияны къурамында бу кемелени андан ары да хайырланыр планы болгъанды. Республиканы флотну къурамында кемелерине аскер башчылыкъ этген Карел Хендрик Вер Хюэль энди флотну секретары эмда императорну ышангылы адамы болганды, эмда Талейран бла, Бонопарт бла таша джазышыуу болгъанды. Къабыл этилген Пресбург мамырлыкъ императоргъа Европаны кесини джууукъларын башына салгъан клиент къралланы арасына юлешиб башларгъа амал бергенди, Голландия ючюн ол кесини къарнашы Луини муратланнганды.

 
Голландия короллукъ (1807 дж.)

Вер Хюэль джазышыуну бардыргъанды, пенсионарийни юсюнден джиберген негатив информация француз басымны бетлерине да тюше башлагъанды. Кёзлери ауруб, сокъур бола башлагъаны Схиммелпеннинкни позициаларын андан да къарыусуз этгенди. Кърал секретарла бла Staatsraad Хобсонну сайлауу бла баш башха къалгъандыла: не Франциягъа къошулуб, миллетлигин тас этиу, неда Наполеонну джуугъуну король этиб, алай а миллет къралны къоюу. Император бла кёрюшюуле ючюн "Уллу комиссияны" (Groot Besogne) къураб джибередиле, алай а Наполеон ала бла туурадан тюбеширге унамай, Вер Хуэлни келечилиги бла сёлешеди. Ол заманда Талейран Голландияны тачын Луиге бериуню "кесаматын" хазырлайды: тачланы бирлешдириу джокъ; аскер борчлулукъ джокъ; Франция бла коммерциялыкъ кесамат; тамал эркинликлени сакълау (дин, хакъ эмда тил); цивил тизме бек уллу болмагъанды - 1,5 млн гульден. Пенсионарийни заманындагъы конституция уллу тюрлениу этмегенди: raadpensionaris титул королгъа тюрлендирилгенди; Staatsraad бла закончыгъарыучу корпусну саны экиге къатланнганды[72].

 
Нидерландланы Бирлешген Короллугъу (1815 дж.)

Комиссиягъа Гаагагъа къайтыр эркинлик бермегендиле. Схиммелпеннинкни плебисцит бардырыргъа излегенине да джууаб келмегенди, алай бла 1806-чы джылны 4-чю июнунда ол да къуллугъундан кетгенди. Экинчи кюнде Сен-Клуда комиссионерле Луиге Голландияны королу болгъан теджеулерини петициясын бергендиле, ол да разылыгъын билдиргенди[73].

Эсеблери

тюзет

Голландия короллукъ тёрт джыл джашагъанды, Луи адамла сакъламагъанча иги бийлик этгенди. Алай а Луи Нидерландланы къарнашы Наполеонну аллында бек джакълагъаны себебли, Наполеон аны империясына къошаргъа оноу этгенди. 1810-чу джылны 2-чи июлунда Луи тахтны кесини джашы Наполеоннга къояды, ол да он кюнню король болуб тургъандан сора, Наполеонну оюму бла "француз суула алыб келген топракъладан къуралгъан" Нидерландланы Франциягъа къошадыла[74]. 1812-чи джылны къазауаты бла миллетлени сермешиую бу унияны ахырын келтиредиле, 1813-чю джылда француз аскерле короллукъну территориясында кетедиле.

Андан сора чыкъгъан политикалыкъ вакуумда, башларында Гийсберт Карл ван Гогендорп болгъан алгъыннгы оранжист-регентлени триумвираты эски штатгальтерни (1806-чы джылда ёлгенди) джашын властны "Суверен король" болуб къолуна алыргъа чакъыргъандыла. 1813-чю джылны 30-чу ноябрында VI Вильгельм Оранжчы Схевенингенге кемеден тюшеди, эмда бирликчиледен 1814-чю джылны 21-чи июнунда бегитилген джашыртын лондон протокол бла (Сегиз статьяны кесаматы ат бла белгилиди) алгъыннгы Онджети провинцияны бирлешген короллугъун тачын алгъады (бусагъатдагъы Бельгия бла Нидерландланы территориясы). 1815-чи джылны 16-чы мартында Вена конгрессни оноуу бла Нидерландланы бирлешген короллугъу баямланнганды.

Дагъыда къара

тюзет

Белгиле

тюзет
  1. ↑ Volkstelling in de Nederlandsche Republiek, uitgegeven op last der commissie tot het ontwerpen van een plan van constitutie voor het volk van Nederland.
  2. ↑ The Netherlands: country population , Jan Lahmeyer. Retrieved on 28 September 2013.
  3. ↑ Schama, pp. 245—270
  4. ↑ 4,0 4,1 De Vries and Van der Woude, p. 126
  5. ↑ Schama, pp. 77, 131
  6. ↑ Schama, ch. 3 and 4
  7. ↑ Schama, p. 187; Israel, p. 1120
  8. ↑ Schama, pp.188-190
  9. ↑ Schama, p. 191
  10. ↑ Schama, p. 195
  11. ↑ Schama, p. 207
  12. ↑ Шаблон:Aut (1907) The Cambridge modern history. Vol. 8, p. 288
  13. ↑ Schama, pp. 195—210
  14. ↑ Революциячы Генерал штатла Адамны эмда гражданинни хакъларыны декларациясыны кеслерини вариантларын 1795-чи джылны мартында джарашдыргъандыла; Schama, p. 262
  15. ↑ Schama, pp. 215—221
  16. ↑ Schama, p. 237
  17. ↑ Schama, p. 243
  18. ↑ Schama, p. 245
  19. ↑ Schama, p. 249
  20. ↑ Schama, p. 258—259
  21. ↑ Schama, p. 264—266
  22. ↑ Schama, p. 269
  23. ↑ Schama, p. 295—296
  24. ↑ фитнени башчысы Врееде болгъанды, ол заманда ауруб юйюнде турса да, аллындан проектни къабыл этгенди.
    Schama, p. 308
  25. ↑ Schama, pp. 306—309
  26. ↑ Schama, p. 314
  27. ↑ Алай болса да андан чыгъарыула да болгъандыла. Джумушчула бла джамагъат болушлукъ алгъанла сайлаучу тизмеледен чыгъарылгандыла. Сайлау система эки дараджалы болгъанды, биринчи дараджада 500 сайлаучудан къуралгъан ассамблея, сайлауланы экинчи дараджасына къошуллукъ келечилени сайлагъанды. Кандитатла белгили бир дараджада турмуш халлары болгъан эркишиле болургъа керек болгъандыла, ала аллындан белгили ёлчемде айырлгъан налогну да тёлерге керек болгъандыла. Schama, p. 246. Республика Адам хакъланы декларациясын алса да, бу хакъла тиширыулагъа джайылмагъандыла, ала сайлау хакъны алмагъандыла.
  28. ↑ Schama, pp. 316—317
  29. ↑ Schama, pp. 318—319
  30. ↑ Schama, p. 320
  31. ↑ Schama, p. 321
  32. ↑ Schama, p. 318
  33. ↑ Schama. pp.325-338
  34. ↑ Ол Парижге таша барыб келликде аудуруу этиуге эркинлик алгъанды; Schama, p. 346
  35. ↑ 35,0 35,1 Schama, pp. 337—348
  36. ↑ Schama, pp. 350—352; Вреде бла Фейнье терезеден чынгаб къачханлары себебли талай заманны тутулмай тургъандыла, аланы ишдашлары Стефанус Якобус ван Лангенни ууадых тюйгендиле.
  37. ↑ Schama, p. 355
  38. ↑ Schama, p. 358
  39. ↑ Schama, pp. 359—361
  40. ↑ Schama, pp. 362—365
  41. ↑ Сёз ючюн, 1688-чи джылда амстердамчы саудюгерле юч кюннге Ингилизге чабыуулну ачха бла баджаргъандыла; Israel, pp. 845—851.
  42. ↑ De Vries and Van der Woude, p. 119
  43. ↑ Миллет ассаблеяны биринчи актларыны бири бла национализация этилгенди
  44. ↑ Schama, p. 389
  45. ↑ De Vries and Van der Woude, p. 128
  46. ↑ Schama, p. 384
  47. ↑ Schama, pp. 385—388
  48. ↑ Schama, p. 405
  49. ↑ Schama, p. 406
  50. ↑ Schama, pp.390
  51. ↑ Штатгальтерни тамада джашы, келликде король I Виллем.
  52. ↑ Французла "терсликлери болгъанланы" правительстводан къысталыуларын даулайдыла; Schama, p. 399
  53. ↑ Schama, pp. 406—409, 412
  54. ↑ Schama, p. 407
  55. ↑ Schama, pp. 415—416
  56. ↑ Schama, p. 418
  57. ↑ Schama, pp. 419—420; эм азы бла 200 гульден джыллыкъ шахар налог неда 300 гульден юй бегенд болургъа керек болгъанды; 10 000 гульден багъасы мюлк неда 20 000 гульден тутхан багъалы къагъытла; Schama, p. 425
  58. ↑ Schama, pp. 423, 426, 428
  59. ↑ Lok, Matthijs; van der Burg, Martijn. The Dutch Case: The Kingdom of Holland and the Imperial Departments // The Napoleonic Empire and the New European Political Culture(ингил.) / Broers, Michael;
    1. джибериу [[{{{2}}}]] ([[{{{1}}}|ингил.]]); Guimera, Agustin. — Palgrave Macmillan. — P. 102. — (War, culture and society, 1750-1850). — ISBN 9781137271396.. — «The constitution of 1801 also implied a partial return to pre-revolutionary institutuions [...], the Batavian Republic was renamed the Batavian Commonwealth, to give it a less revolutionary flavour [...].».
  60. ↑ Schama, pp.437-438
  61. ↑ Raad van Aziatische Bezittingen en Etablissementen (Council of Asian Possessions and Establishments).
  62. ↑ Schama, pp. 449—450
  63. ↑ Schama, p.439
  64. ↑ Schama, p. 436
  65. ↑ Schama, p. 442
  66. ↑ Эски республиканы заманында джау бла сатыу-алыу керекли аманлыкъ кибик оюмланнганды. The Admiralties had been partially financed with so-called licenten, license fees for allowing such trade
  67. ↑ Schama, pp.463-464
  68. ↑ Schama, pp. 460—464
  69. ↑ Schama, pp. 468, 474
  70. ↑ Schama, p. 467; There was one recorded no-vote in Groningen; Schama, ch. 11, fn. 3
  71. ↑ Schama, pp. 474—477
  72. ↑ Schama, pp. 482—485
  73. ↑ Schama, pp. 485—486
  74. ↑ By the Rambouillet decree of 9 July 1810; Robert Walsh, The American Review of History and Politics, And General Repository of Literature and State Papers, Farrand and Nicholas, 1811, pp. 83-84

Джибериуле

тюзет
  • Батавская республика // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  • Протопопов А. С., Козьменко В. М., Елманова Н. С. История международных отношений и внешней политики России. — М.: Аспект-Пресс, 2006. — Б. 56. — 344 б. — 5000 экз. — ISBN 5-7567-0136-2.
  • Israel, J. I. (1995), The Dutch Republic: Its Rise, Greatness and Fall, 1477—1806, Oxford University Press, ISBN 0-19-873072-1 hardback, ISBN 0-19-820734-4 paperback
  • Schama, S. (1977), Patriots and Liberators. Revolution in the Netherlands 1780—1813, New York, Vintage books, ISBN 0-679-72949-6
  • Vries, J. de, and Woude, A. van der (1997), The First Modern Economy. Success, Failure, and Perseverance of the Dutch Economy, 1500—1815, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-57825-7
  • Hake, Barry J. (1994) "The making of Batavian citizens: social organization of constitutional enlightenment in The Netherlands, 1795–98." History of Education 23.4, 335–353.
  • Leeb, I. Leonard. (1973) The ideological origins of the Batavian revolution: History and politics in the Dutch republic 1747–1800. Springer Science & Business Media. ISBN белгиленмегенди
  • Palmer, R.R. (1954). "Much in Little: The Dutch Revolution of 1795". Journal of Modern History 26 (1): 15–35. doi:10.1086/237660, https://www.jstor.org/stable/1874870. 
  • Rutjes, Mart. (2015) "Useful citizens. Citizenship and democracy in the Batavian Republic, 1795–1801." The Political Culture of the Sister Republics, 1794–1806. Amsterdam University, 73–84.
  • Van der Burg, Martijn. "Transforming the Dutch Republic into the Kingdom of Holland: The Netherlands between republicanism and monarchy (1795–1815)." European Review of History – Revue européenne d'histoire 17.2 (2010): 151–170.
  • Velema, Wyger RE. (2019) "Reform, Revolution, and the Republican Tradition: The Case of the Batavian Republic." Languages of Reform in the Eighteenth Century. Routledge, 363–383. ISBN белгиленмегенди
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Батавия_республика&oldid=111057»