Ачха

Ачха — товарны бир тюрлюсюдю, кеси да башха товарла бла къуллукъланы багъаларыны универсал эквивалентиди. Ол деген, хар товаргъа тынч ауушдурулгъаны себебли, ачханы юсю бла башха товарланы багъаларын белгилейдиле.

Кёбюсюне ачха уллу ликвид товарла боладыла, ол деген — башха товаргъа ауушдурууу тынч болгъан товар. Башха товарланы багъасыны ёлчеми болгъандан тышында, ачха экономикада ауушдуруу ролнуда джюрютеди.

Бусагъатда ачха белгили бир товар тюл (сёз ючюн: алтын), кёбюсюне къралны неда ара банкланы банкнота шекилде борчланыулары болады. Быллай ачхаланы кеслерини багъалары джокъду, ала къуру номинал эквивалент боладыла. Кърал инсанларын банкнотала бла монеталаны аланы джерлеринде закон тёлеу амал болуб хайырландырыргъа зорлайды.

Ачхаланы тюрлюлери

Бусагъатдагъы ачха системала фиат (символлукъ) ачхалада тамалланнгандыла. Тарихде уа терт тюрлю ачханы белгилерге боллукъду: товар ачхала, баджарылгъан ачхала, фиат ачхала эмда кредит ачхала.

Ачха материалны баш халлары

Ачха этилген материал неда товар талай халгъа иеди:

бир тамаллылыкъ (товарны айры экземплярлары, темир ачхала, купюрала башхалалдан бир тюрлю болмазгъа керекдиле);
юлешиннеген эмда бирлешиннген (юлешиу халы, ачха юлешинсе неда бир уллу кесекге бирлешсе кесини халын тюрлендирмейди);
сакъланнган (узун заманда кеслерини физика эмда химия халларын тюрлендирмей, ачха кёб заманны сакъланыргъа керекди);
портатив (уллулугъу гитче болургъа алай а багъасы мийик болургъа керекди);
танылгъан (дженгил эмда тынч танылыргъа керекди);
джакъланнган (джалгъандан, номиналын тюрлениуден, урланыудан джакълы болургъа керекди).

Товар ачхала

Товар (керти, натурал) ачхала — энчи багъасы эмда джараулулугъу болгъан товарды. Ала къуру ачхача тюл, башха затдада хайырланыргъа боллукъдула, сёз ючюн: алтын ачханы эритиб ювелир затла этерге боллукъду. Товар джюрюуню тамалында ачхала барысыда быллай болгъандыла (мал, мюрзеу, кюрк, чокъуракъла э.а.к.).

Адам Смит хапар айтханнга кёре, аны заманларында (XVIII ёмюр) бир-бир шотланд элледе ишчиле бла саудюгерлени арасында ууакъ ачханы орнуна темир чюй джюрюгенди. Аны юсюнден Шевальеде хапар айтады, Францияны ташкёмюр регионларыны юсюнден. XIX ёмюрню ахырында Швейнфурт бонго халкъда (Суданда) ачханы орнуна темир сюнгюлени эмда кюреклини хайырланнгандыла.

Тюрлю-тюрлю товарла бусагъатдада ачха орнуна джюрюйдюле. Сёз ючюн: тюрмеде олтургъанланы арасында тютюн, аракъы^[1] неда шекер экономика кризислени кёзюуюнде, сауут къазауат баргъан джерледе. Ачлыкъны, инфляцияны заманынгда кёб заманнга сакъланнган азыкъ ачханы орнуна джюрюудю.

Алай а бусагъатда товар ачхаланы джюрюую аздан аз бола барады. Ала хайырланыуда ауур болгъанлары себебли табсыздыла, юлешинмейдиле эмда сакълауда бузуладыла. Эм башда уа чыгъарыуда багъадыла. Аланы чыгъарыу багъасы номиналларына келиширге керекди, алай болмаса натурал ачхала башха товарланы багъаларыны эквиваленти болаллыкъ тюлдю.

Баджарылгъан ачха

Баджарылгъан ачха — белгили бир товаргъа неда товар ачхагъа ауушдурууу (сёз ючюн: алтыннга, кюмюшге) баджарылгъан белгиле неда сертификатладыла. Баджарылгъан ачхала товар ачхаланы келечилериди дерге боллукъду.

Баджарылгъа ачха биринчи кере Буруннгу Шумерде чыкъгъанды деб санайдыла, анда тёлеу ючюн къойланы эмда эчкилени кюйдюрлген саз топуракъдан гинджилерин хайырланнгандыла. Бу фигурачыкъланы сау маллагъа аушдуруу баджарылгъанды.

Аллында банкнотала толу багъасы болгъан монеталаны келечиси болгъандыла. Эмда баджарылгъан ачхагъа саналгъандыла. Алай а бусагъатда, Алтын стандартны къоратылуу бла банкноталаны белгили бир товаргъа ауушдуруу гарантия этилмейди, эмда символ ачха халгъа келгенди.

Фиат ачха

500 Евро

5000 Сом

Фиат (символ, къагъыт, декрет этилген, керти болмагъан) ачха — энчи багъасы болмагъан неда багъасы номиналы бла келишмеген ачхады. Кърал ол ачха бла налог джыйгъаны эмда кесини джеринде законлу тёлеу амал баямлагъаны себебли фиат ачха багъалыды.

Бюгюнлюкде фиат ачхаланы баш формасы банкнотала бла къолда джюрюмеген хыйсаблашыуду. Пластик картчыкъланы джайылыуу бла банкноталаны джюрюую азая башлагъанды.

Кредит ачха

Кредит ачха — келлик заманда физика эмда юрист бетледен (бир тюрлю джарашдырылгъан борч, кёбюсюне багъалы къагъыт шекилде) борчну излеу хакъды, аны товарланы (къуллукъланы) сатыб алыргъа неда кеслерини борчларын тёлерге хайырланыргъа боллукъду.Кредит ачха баджарылгъан ачхадан башхалыгъы тёлеучю (борчлу) борчну тёлер ючюн хаманда аннга джетген мюлкге ие болургъа керек тюлдю. Быллай борчланы тёлеую кёбюсюне белгили бир болджалда этиледи. Кредит ачхалада тёленмеу къоркъуу уллу болады.

Кредит ачхаланы юлгюлери: вексель, чек, облигация.

Ахчаны баш функциялары

Ачха кесин функцияларыны юсю бла белгиленедиле. Ачхада кёбюсюне быллай функцияла бёлгилейдиле:

Багъаны мардасы тюрлю-тюрлю товарла багъаны (бу товарланы ачха бла белгиленнген багъалыкълары). Товарны багъасы геометрияда юзюклени узунлугъу, физикада санны ауурлугъу бла келишеди.
Товар джюрюуню амалы. Ачха товарланы джюрюулеринде ортакъ болады. Бу функция ючюн товаргъа ауушууда тынчлыкъ эмда терклик уллу орун алады (ликвидлик). Сёз ючюн, товар чыгъарыучу ачханы хайырланса, товарны бюгюн сатаргъа, сырьёну уа талай замандан алыргъа мадары барды. Товарны бир джерде сатыб, кесине кереклини уа башха джерде алыргъа боллукъду. Алай бла ачха , ауушдурууда товар джюрюу амал болуб, заман эмда алам тыйгъычланы ётедиле.
Тёлеу амал. Ачха борчну белгилеую эмда аны тёлеую ючюн хайырландырылады. Бу функция товаргъа стабиль багъа болмаса уллу магъана алады. Сёз ючюн, борчха товар сатыб алыннганды. Борчну суммасын, товарны саны бла тюл, ачха бла белгилейдиле. Товарны багъасыны тюрлениую борчну суммасын тюрлендирелмейди. Бу функцияны финанс органла ачха илишкиледеда уллу оруну барды.Экономика кёргюзюмле белгиленнген ачхада ушаш роль ойнайдыла.
Джыйыу функция . Хайырланмай, джыйылгъан ачхала, сатыб алыу мадарны бусагъатдагъы замандан келлик заманнга кёчюрюрге амал бередиле. Алай а ачханы сатыб алыу къарыуу инфляция бла байламлы болгъанын унутмазгъа керекди.

Ачха джюрюуню закону

Джюрюуге керекли ачханы санын белгелеген экономика закон

$K={\frac {\sum {}^{}T_{pr}Y-\sum {}^{}T_{cr}+\sum {}^{}T_{r/cr}-\sum {}^{}T_{c}}{O}}$

$K$ — джюрюген ачханы саны;

$\sum {}^{}T_{pr}Y$ — сатылыргъа керек товарланы багъаларыны суммасы;

$\sum {}^{}T_{cr}$ — берилген кёзюуню тышында тёленнген товарланы багъаларыны суммасы;

$\sum {}^{}T_{r/cr}$ — тёлеу болджаллары джетген, озгъан кёзюуледе сатылгъан товарланы багъаларыны суммасы;

$\sum {}^{}T_{c}$ — бир-бирин джукълатхан тёлеулени суммасы;

$O$ — ачха биримни бурулуууну терклиги.

Ачханы багъалыгъы

Дджюрюуню амалы болгъан ачханы багъалыгъы аны сатыб алыу къарыуундады. Сатыб алыу къарыу къуру аны керти багасында тюлдю (сез ючюн ачха этилген алтынны багъасында), ол ачха амалланы къолда тутханланы ышныулары блада белгиленеди.

Сакълау амал кибик ачханы багъалыгъы борчха алыннган ачханы багъасы бла белгиленеди.

Ачханы къысха тарихи

Лидияда темир ачха, б. э. д. VI ёмюр

Ачха чыкъгъынчы бартер — товарланы бир-бирлерине ачыкъдан ауушдуруу болгъанды деб сагъыш этедиле.

Дунияны тюрлю-тюрлю регионларында ачханы орнуна тюрлю-тюрлю затланы хайырланнгандыла:

Океанияны айрымканларында ачханы орнуна чокъуракъла джюрюгендиле,
Джангы Зеландияда ачханы функциясын ортасында тешиги болгъан джассы ташла тындыргъандыла,
кёб джерледе ачханы орнун мал, кюркле, джаныуарланы терилери тутхандыла. Бу форма эм бек джайылгъанды,
Русда къалгъанланы тышында туз гыртлада хайырландырылгъадыла,
кечирек ачханы орнуна металладан юзюкле, кесекле джюрюб башлагъандыла.

кечирек ачханы ролу металлагъа кёче башлагъанды. Биринчи металдан этилген затла болгъандыла (садакъ учла, сюнгюле, чюйле, сауут-саба),артдан тюрлю-тюрлю шекилли металл кесекле. Б.э.д.VII ёмюрден башлаб монетала этилиб башлагъандыла. капитализмге дери ачханы ролун джез, доммакъ, кюмюш ойнагъанды. Джангыз талай къралда (Ассирияда эмда Мисирде) бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыкъда огъуна ачха ючюн алтынны хайырланнгандыла. Монеталаны къызыу джаыйылыуу аланы сакълауда, юлешиуде, бирлешдириуде тынчлыгъы, гитче ёлчемине къарамай мийик багъасы, алны тынчлыкъ бла ауушдурургъа мадары болгъханы себеб болгъанды. Биринчи къагъыт ачха Къытайда бизни эраны 910 джылында чыкъгъанды. Банкноталаны эм биринчи Стокгольмда 1661 джыл басхандыла. Эресейде биринчи къагъыт ачха (ассигнацияла) Екатерина II (1769 дж.) джюрюб башлагъандыла.^[2]

Белгиле

↑ Юлия Латынина: «Водку не выпускают? Не верю! Водка в России больше, чем водка, это универсальная валюта, это как кислород в воздухе. Она всегда будет.» // газета «Комсомольская правда» 06-чы февраль 2006
↑ Булатов А. С. Экономика // Экономистъ. — М.: 2006. — б. 462.

Джибериуле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Ачха.

[1] Юлия Латынина: «Водку не выпускают? Не верю! Водка в России больше, чем водка, это универсальная валюта, это как кислород в воздухе. Она всегда будет.» // газета «Комсомольская правда» 06-чы февраль 2006

[2] Булатов А. С. Экономика // Экономистъ. — М.: 2006. — б. 462.

[1]

[2]