Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны къралларыны ассоциациясы

Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны къралларыны ассоциациясы
Къошулгъан къралла	Бруней Вьетнам Индонезия Камбоджа Лаос Малайзия Мьянма Сингапур Таиланд Филиппинле
Секретариатыны тургъаны	Джакарта
Генерал секретары	Сурин Питсуван
Официал тиллери	Ингилиз тил, Индонезий тил, Кхмер тил, Лао тил, Малай тил, Тагалог тил, Тамил тил, Тай тил, Вьетнам тил, Бирма тил
Джер ёлчеми	4 480 000 км²
Халкъы - Бютеулей (2004) - Басыннганы	592 000 000 122.3 адам/км²
БИП (2003) - Бютеулей - адам башына БИП	2,172 трлн $ 4 044 $
Къуралыуу АСЕАН-ны Декларациясы АСЕАН-ны Уставы	8 август 1967 16 декабрь 2008

Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны къралларыны ассоциациясы (ингил. Association of SouthEast Asian Nations) – Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны къралларыны политика, экономика эмда культура джанындан бирлешдирген организацияды. "Бангкок декларация" аты бла белгили болгъан «АСЕАН-ны Декларациясына» къол салыу, 1967 джылны 9-чу августунда къуралгъанды. АСЕАН-ны кесематла бла джарашдырыу а уа 1976 джылда Бали айрымканда Шохлукъ бла иш бирликни юсюнден кесамат бла АСЕАН-ны келишиу декларациясына къол салыу бла тамамланнганды.

АСЕАН-ны баш органына башчыланы (къралла бла правительстволаны башчыларыны) саммити саналады, ала 2001 джылдан башлаб хар джыл сайын ётедиле. Саммит кёбюсюне 3 кюн барады, анда кърал тамадала бир-бирлери бла тюбеб оноулашадыла. Башчылыкъ эмда координация этген органнга дагъыда хар джыл сайын джыйылгъан тыш ишлени министрлерини джыйылыуу саналады, алгъын саммитле юч джылда бир кере болгъаны ючюн бу джыйылыу бир джылны алгъа бардырылыб саммитге хазырлыкъ этгенди. Аны тышында хар джыл сайын финансланы, экономиканы, эл мюлкню министрлерини джыйлыулары болады. Аланы алгъа оноуларын тыш ишлени министрлери къабыл этерге керекдиле. Хар кюнлюк оноуну хамандалыкъ комитет этеди, аны ичинде ол кёзюуде башчылыкъ этген къралны тыш ишлерини министри бла ол къралдагъы посолла боладыла. Дайым Секретариат Джакартада орналыбды, эмда аннга башчылыкъ Генерал секретарь этеди (2008 джылны ноябрына Таиландны алгъыннгы тыш ишлерини министри Сурин Питсуван болгъанды). Аны тышында иш 29 комитетди, 122 ишчи къауумда бардырылады, быллай иш барыу АСЕАН-ны кючю бла джылны ичинде 300 чакълы бир мероприятие бардыры мадар береди.

Башчылыкъ

Организацияда башчылыкъ кёзюулю бардырылады, ингилиз алфавитде харифлени тизилгенине кёре хар джыл сайын бир кърал тамадалыкъ этеди. 2007 джыл Сингапур эсе башчылыкъ этген, 2008 джыл Таиланд болады.

Къошулгъан къралла

Аллындан тамал салгъан къралла: Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд бла Филиппинле болгъандыла. Кечирек алагъа Бруней-Даруссалам (7-чи январь 1984 дж., азатлыкъ алгъанындан сора 6 кюнден), Вьетнам, (28-чи июль 1995 дж.), Лаос бла Мьянма (23-чю июль 1997 дж.), Камбоджа (30-чу апрель 1999 дж.) къошуладыла. Бусагъатда Папуа-Джангы Гвинеяны осмакълаучу статусу барды. 2002 джылда Кюнчыгъыш Тиморда осмакълаучу статусну излегенди^[1].

АСЕАН-нга кирген къраллада джашагъан адам саны 500 млн чакълы бир барды, джер ёлчеми 4,5 млн км², бютеулей БИП-лери 737 млрд АБШ доллар чакълы болады.

АСЕАН-ны нюзюрлери

Бангкок декларациягъа кёре, организацияны баш нюзюрлери быладыла: «(I) къралланы экономика айныуларыны, социал прогрессни эмда культура айныуну терклендириу; (II) БМО-ну уставыны тамалында регионда мамырлыкъ бла рахатлыкъны орнатыу».

Баш документле

АСЕАН-ны Декларациясы (1967). Организацияны нюзюрлерин белгилеген, тамал документ .
Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияда мамырлыкъыны, эркинликни эмда нейтралитетни зонасыны юсюнден декларация (1971) (Куала-Лумпур декларация). Анда регионны нейтралитети нюзюрде болгъаны чертиледи.
Шохлукъ бла иш бирликни юсюнден кесамат (Treaty on amity and Cooperation, TAC) (1976). бу кесаматда къралла бир-бирлери бла илишкилерини тамалларын белгилегендиле, аны ичинде: бир-бирлерини азатлыкъларыны, суверенителерини, тенгликлерини, джер бютеулюклерини эмда хар миллетни сыйын кёрюу. къралны ич ишлерине къатышмау, халкъла арасы илишкиледе зорландырыуну унамау, конфликтлени мамыр амалла бла тешиу э.б.. Кесамат Экинчи индокъытай къазауат къазауат бошалгъандан сора алыннганды.
Манила декларация, анда 1992 джылда АСЕАН-ны къраллары Парасель айрымканла бла Спратли айрымканла ючюн дауну мамыр амалла бла оноун этилирин излеб чакъырыу этгендиле.
Къыбыла-Кючыгъыш Азияда ядролу сауутдан бош зонаны къурауну юсюнден кесамат (Бангкок кесамат) (1995). Бу кесематн Куала-Лумпур декларацияны тамамыды.
Терроризмге къаршчы бирлешиу кюрешни юсюнден декларация 2001 джылны ноябрында Брунейде алыннганды. Документде АСЕАН-нга кирген къралланы, регионда террорист къауумлагъа къаршчы кюрешни биригиб эмда энчи халда кючлендириуню юсюнден айтылады.
АСЕАН-ны уставы. 2007 джыл Сингапурда бардырылгъан саммитде къол салыннганды, бусагъатда къошулгъан къралланы джанындан ратификация стадиядады..

Белгиле

↑ [1]

Джибериуле

Секретариат АСЕАН офсайт (инг.)
11^чи АСЕАН-ны саммити 12–14 декабрь 2005, Куала Лумпур, Малайзия офсайт (ингл)
АРФ (инг.)
АСЕАН-Япония Аралыкъ (инг.)
АСЕАН-ны джангылыкълары (инг)
Секретариатны официал бети (инг.)

[1] [1]

[1]