Унияны юсюнден акт (1707)

Унияны юсюнден акт (ингил. Acts of Union) — 1706-1707 джылланы ичинде Ингилиз бла Шотландияны парламентлери къабыл этген закон актды. Законнга кёре бирлешген кърал къуралгъанды — Уллу Британия.

Тарихи

100 джыл чакълы бирни ичинде шонтланд король VI Яковну анасыны эгечи болгъан ингилиз королева I Елизаветадан къалгъан ингилиз тахтха олтуруу бла, Ингилиз бла Шотландия бир монархны оноуунда къалсала да, айры бойсунмагъан къраллагъа саналгъандыла. 1707 джыл актны къабыл этилиуюне дери 1606 джылдан башлаб эки къралны бирлешдирирге излеб кёб кюрешилгенди. 1654 джылда Оливер Кромвелни диктатурасыны заманында Ингилиз бла Шотландияны толу кърал бирикдириуюню юснден ордонанс чыкъгъанды, алай а 1660 джылда II Карл Стюартны тахтха олтуруу бла, Шотландияны суверенитети орнуна салынады. Кечирек, 1667 эмда 1689 джыллада эки къралны бирлешдириуге талай кере сынам этилгенди.

Эки къралда да бирлешиу джанлыла да, къаршчыла да болгъандыла. Шотландияда бирлешиу излемни экономика чурумлары болгъанды: шотланд саудюгерле Ингилизде сатыу-алыугъа эркинликле алыргъа излегендиле, аны тышында ингилиз колонияла бла факториялада да ишлерин бардырыр умутлу болгъандыла. Ингилизде эсе уа шимал чеклеринде политика джаны бла рахатлыкъ билмеген Шотландияны шошландырыр ючюн изленнгенди бирлешиу. Аны тышында Ингилизни джаулары Шотландияны кеслери джанлы этериклерине къоркъуу да болгъанды.

Шотландияда бирлешиуге къаршчыла асламысы бла якобитле бла шотланд пресвитерианла болгъандыла, Шотландияда баш дин болуб тургъан Пресветериан клисаны орнуна Англикан клиса келир къоркъуу болгъанды. Ингилизде уа къаршчыланы асламысы экономика джанындан Шотландияны джарлылыгъын чурум салгъандыла. Сёзге, тори партияны къуллукъчусу Эдвард Сеймур 1700 джылда былай айтханды: «Шотландия — факъыр къызчады, факъыр къыз бла юйленнгеннге, бернеге да битле келедиле».

Алай болса да, Ингилизде тохтамагъан, Испан осуйлукъ ючюн къазауат чыгъаргъан политика кризис, эмда Шотландияны экономика болумуну къарыусузлугъу, эки къралда да унияны этиуде керти атламлагъа тебергенди.

Биригиу кесамат

Кесаматны оригиналы

Биригиуню шартларыны юсюнден кёрюшюуле эки къралны парламентлерини келечиликлерини арасында 1706 джылны апрелинде Лондонда башланнгандыла. Кесаматны кескин, толу шартлары 1706 джылны 22-чи июлуна къабыл этилиб, кесамат шекилге келгенди (Treaty of Union), ол Унияны юсюнден актны проектини тамалына салыннганды, эмда ызындан талай айны ичинде эки къралны парламентлери да къабыл этеди.

Кесаматда быллай джорукъла болгъандыла:

• 1 баш: Ингилиз бла Шотландия аты «Уллу Британия» болгъан бирикген королевствогъа киредиле;
• 2 баш: тахтны осуй бла алыу ингилиз Тахтны осуй бла алыуну актыны тамалында болады;
• 3 баш: джангы королевствода бирикген Парламент болады (де-факто ингилиз парламент);
• 4-18 башла: сатыу-алыуда, налоглада, валютада эмда мюлк джашауну башха бёлгелеринде бир джорукъланы бегитеди.
• 19 баш: айры шотланд юристлик система сакъланады;
• 20 баш: осуйлукъ кърал эмда сюдю къуллукъла сакъланадыла;
• 21 баш: патчах шахарланы (бургланы) хакълары сакъланады эмда къорууланады;
• 22 баш: бирикген Парламентде Шотландиядан Лордланы палатасында 16 пэр, Джамагъатланы палатасында да 45 келечи болгъанды;
• 23 баш: шотланд пэрле ингилиз пэрле бла сюдлеринде хакълагъа ие болгъандыла;
• 24 баш: джангы къралны Уллу мухурун къурау;
• 25 баш: Кесаматны шартларына къаршчы баргъан Ингилизни эмда Шотландияны законлары кючлерин тас этедиле.

Аны тышында актда Шотландияда пресветериан клисаны баш дин болгъаны бегитилгенди.

1707 джылны актында бегитилген уния бусагъатха дери турады; алай болса да 1998 джылгъы Шотландияны юсюнден акт Шотландиягъа ич автономия береди, эмда 1999 джылдан башлаб Шотландияны парламенти джангыдан ишлеб башлагъанды.