Семенланы Исмаил

Семенланы Исмаил
Чам ат(лар)ы	Джырчы Сымаил
Туугъаны	3 март 1891 Учкулан эл, Къобан область, Россия империя
Ёлгени	1 август 1981 Терезе эл, Гитче Къарачай район, Къарачай-Черкес АО, РСФСР, СССР
Этген иш(лер)и	поэт, джырчы
Сабий(лер)и	Семенланы Азрет

Семенланы Унухну джашы Исмаил (Джырчы Сымаил) (3 март 1891 — 1 август 1981) — XX-чы ёмюрде джашагъан белгили къарачай-малкъар поэт эм джырчы болгъанды.

Биографиясы

3 март 1891 джыл Учкуланда туугъанды.

Къарачай апенди Тотуркъулланы Мухаммат окъутханды. Атасы ауушхандан сора, окъууун бошамагъанлай, элине къайтыб, ана къарнашы бла бирге талай джылны, малчы болуб ишлегенди.

Араб-аджам адабият бла, халкъ джырла бла шагъырей болгъанды.

«Минги тау» джырны, «Акътамакъ» деген лирикалы поэманы авторуду. Семен улу 1936 джыл Ереванда ётген Бютеусоюз олимпиадада эм уста джырчыланы арасында биринчи орунну алгъанды. Ол джыллада джюзден аслам макъам чыгъаргъанды, «Халкъ джырчы» атха ие болгъанды. Кеси ауазы бла «Акътамакъ», «Чалкъычылыкъ», «Минги тау», «Къызыл Аскер» деген джырларын пластинкалагъа джаздыргъанды.

Къарачай-малкъар поэзияда джырланыб окъулгъан поэма сынгар «Акътамакъ»-ды. Семен улу Исмаил дагъыда кёб санда зикир этгенди.

1 август 1981 джыл Терезе элде ауушханды.

"Семенлени Исмаил... Джырчы Сымайыл… Чыгъармачылыкъ джолу, фахмусуча, джарыкъ башланнган Халкъ джырчы…

Чыкъдым кёклеге, учунуб, учуб,

Мийикден къараб, дунияны кёрдюм.

Мен эшитмеген таууш къалмады,

Джашаугъа: «Сейир-тамаша!» - дедим.

Меннге келгенед аллай бир кёзюу:

Джумлай аламгъа айтдым сёзюмю.

Къарачай тилни сыйлы этдирдим,

Къарачай джырны кенгнге эштдирдим.

«Халкъ атагъан атым»

Семенлени Исмаилны махтаулу джолу 1936-чы джыл Ереванда «Давид Сасунский» атлы эрмен эпосну мингджыллыгъына аталгъан къууанчдан алгъа башланса да, анда къралгъа белгили джырчыланы хорлаб, юбилей медалны алгъаны, аны атын бютеу къралгъа белгили этеди. Ол джыллада анга «Къарачайны халкъ джырчысы» ат аталады, Совет Союзну Джазыучуларыны союзуна член болуб, фахмусу къанат кереди.

Семен улуну джырларын С. Родов, И. Звягинцева, Г. Орловский, В. Торопецкий, Г. Миловидова орус тилге кёчюредиле. Дагъыстан совет джазыучу, литературовед, публицист, поэт Эфенди Капиев да, Исмаилны юсюнден хапар эшитиб, аны джырларын кёчюрюб, Москвада чыгъарыр кёл алыб, 1938-чи джыл октябрда Къарачай облисполкомгъа къагъыт иеди. Муратыча этиб, 1940-чы джыл эки фахмулу джырчыны (Къочхарланы Къасбот бла Семенлени Исмаилны) назмуларын орус тилде, «Стихи и песни» деб, ал сёз да джазыб,  китаб этиб чыгъарады.

Ары дери бир-бири ызындан 1937-чи, 1938-чи, 1939-чу джыллада чыкъгъан юч китабы Исмаилны атын кенгнге джаядыла. Ол джыллада «Дружба народов» журналда – назмулары, «Огонёкда»  (1940, №14) «Песни Карачая» деб, аны юсюнден очерк басмаланадыла. Совет правительство да Къарачайны халкъ джырчысын «Урунууну Къызыл Байрагъы» орден бла саугъалайды.

Ариулукъгъа, ёхтемликге джораланнган «Минги Тау» джыры да дуниягъа айтылады. Таулу халкъны джюрек шартын уста суратлагъан джыр саулай Шимал Кавказны белгиси болады.

Семен улуну эм баш чыгъармасы «Акътамакъ» поэма, таулу къызгъа ёлюмсюз эсгертме болгъан бла бирге, аны фахму къадарыны кенглигине, теренлигине, чомартлыгъына шагъатлыкъ этеди. Джырчы, кеси айтханлай, чыгъармалары миллетини ауазына саналыр дараджагъа чыгъадыла...Поэт, Джырчы, Дин къуллукъчу джюрегини тебиуюн бизге юлгю этгени бла бирге, чыгъармалары бла Сюймекликге юч ёмюрлюк эсгертме салгъанды: Аллахха, Халкъына, Таулу къызгъа. Ючюсю да мийикдиле, сейирликдиле, магъаналыдыла". (Байрамукъланы Ф.) 

Энчи китаблары

• Назмула. — Микоян-Шахар, 1937.
• Джырла бла ийнарла. — Микоян-Шахар, 1938.
• Джырла бла назмула. — Микоян-Шахар, 1939.
• Джырчы Сымаил. Джырла бла назмула. — Москва: Инсан, 1992.
• Семенланы Исмаил. Зикирле. — Черкесск: Къарачай-Черкес кърал китаб басма, 2011.

Джыйым китаблада

• Литературный сборник. — Ворошиловск, 1939.
• Стихи и песни. — Пятигорск, 1940.
• Къарачай. Поэтлени альманахлары. — Микоян-Шахар, 1940.
• Акътамакъ. Поэма. — Минги Тау, 1996.
• Къарачай-малкъар адабиятны антологиясы. — Анкара, 2002.
• Антология литературы народов Северного Кавказа. — Пятигорск, 2003.

Чыгъармачылыгъыны юсюнден

• Лайпанланы Б. Джырчы Сымаил. Джырла бла назмула // Семенланы Исмаил. — Москва: Инсан, 1992.
• Хубийланы Н. Минги тауну джырчысы // Къарачай : газет. — 1992.
• Караева З. Художественный мир Исмаила Семёнова. — Москва, 1997.
• Биттирланы Т. Итиль суу агъа турур… // Сымаил. — Нальчик, 1998.
• Тотуркъулланы Къ.-М. Эркин дуния. — Черкесск, 1999.
• Къагъыйланы Н. Кюренли джазыула // Трамны джырчы туудугъу Семенланы Исмаил. — Къарачай шахар, 2001.
• Тотуркъулланы Къ.-М. Къарачайгъа къалды сёзлерим // Къарачай : газет. — 2002.
• Чанкаева Т. Эволюция карачаевской литературы: проблематика, поэтика, межлитературные связи // Народные певцы Карачая К. Кочкаров, А. Джанибеков, И. Семенов. — Ставрополь, 2004.

Минги тау

Джырчы Сымаилни джыргъа салыннган, эм белгили назмусу:

Минги тау

Сен кёкге джете мийиксе
Кавказ тауланы ичинде.
Мияла кибик, джылтырай,
Къанга бузларынг юсюнгде.

Юсюнгде барды акъ тонунг,
Сен джай да, къыш да киесе.
Кюн бузулургъа тебресе,
Боран этерге сюесе.

Кюн ариу, чууакъ тургъанлай,
Тохтамайды боранынг,
Джай да, къыш да эримейди
Юсюнгдеги бузларынг.

Тёгерегингде тогъай отлайла
Алтын мюйюзлю кийикле.
Сени тёппенге чыгъыучандыла
Бёгекле бла джигитле.

Кийик бууларынг ёкюредиле,
Къонгурауланы къакъгъанча,
Джугъутурларынг турушадыла,
Атлыла чарсха чабханча.

Къапланларынг, асланларынг
Бугъойларынга кирелле.
Покунларынг, гуждарларынг
Адам джыйынны билелле.

Аюлеринг мурулдайдыла
Шындык чегетни ичинде.
Бёрюлеринг къалкъыйдыла,
Къойланы кёре тюшюнде.

Кёк джашнаса, сызгъырадыла
Этеклеринг, джел эте…
Менден кючлю джокъду деб,
Кесинг кесинге кёл эте.

Къапланларынг къараб туралла,
Беклеге кириб, мынгайыб.
Борсукъларынг, тюлкюлеринг
Джууукъ барыргъа уялыб.

Къанкъазларынг къангкъылдайла,
Чын тауукъларынг джырлайла.
Къаргъаларынг къаркъ-къуркъ эте,
Мыллык табмайын джылайла.

Кёгюрчюнлеринг джюуюлдейдиле,
Кюнюнг джылтыраб къакъгъанлай.
Маралларынг отлайдыла,
Гелеу кырдыкга батханлай.

Чыпчыкъларынг, чаукаларынг
Будай ындырны чёблейле.
Арарат бла Казбек тау
Санга тюгел джетмейле.

Уллу къушла санга къонсала,
Юйле кибик, къарашыб,
Джур текеле джыгъылсала,
Сюрюулеринден аджашыб.

Кюз артында турналарынг
Аууб кетелле тенгизге.
Къышха хазыр болугъуз, деб,
Эсгертиученсе сен бизге.

Сенден сора къайсы тауду
Ариулукъ бла бай болгъан.
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?

Минги Тау бла Казбек тау,
Арагъыз ариу джибек ау…
Сен кийиз бёркню агъарта,
Этегинг джашил къатапа.

Сен джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден алаша.
Бир-биригизге къараша,
Къалай сейирсиз, тамаша!

Бузну, къарны джыйыучу,
Башынга булут къонуучу.
Тёгерегинге басыныб,
Таулула къараб тоймаучу.

Къыш айланы бораныса,
Джай айланы салкъыны.
Джумушакълыкъ этмесенг,
Инджитириксе халкъынгы.

Кесин бегитмей чыкъгъаннга,
Башха болмай, бир джауса.
Сау дунияны башында
Эм белгили бир тауса.

Джибериуле

• Певец Эльбруса (орус.)
• Исмаилу Семёнову исполнилось бы 107 лет (орус.)

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Семенланы Исмаил.

Бу, белгили адамны юсюнден тамамланмагъан статьяды. Сиз болушургъа боллукъсуз проектге, тюзетиб эм информация къошуб бу статьягъа.