Неаполитан короллукъ

	Неаполитан короллукъ ; лат. Regnum Neapolitanum; ит. Regno di Napoli; неап. Regno 'e Napule; короллукъ
Ара шахары	Неаполь
Тил(лер)и	итальян тил, неаполитанча, латин тил
Дини	Католицизм
Валютасы	Неаполитан пиастра,; Неаполитан лира (1812-1815); Тари, Кавалло, Карлино
Халкъы	2 000 000 адам 13 ё. аягъына; 5 700 000 адам 1832 джылда
Кърал оноууну формасы	Абсолют монархия; (1282–1442; 1458–1501; 1735–1806; 1815–1816); Арагон тачны кесеги:; (1442–1458); Франция бла энчи унияда:; (1501–1504) ; Испанияны вице-короллугъу :; (1515—1713); Австрия Монархияны къурамында; (1714–1735)
Династия(лары)сы	Анжу-Сицилиячы юй ; (1282—1390, 1399—1435); Валуа-Анжу ; (1382—1434, 1435—1442); Трастамара ; (1442—1555); Габсбургла ; (1516—1700,1713—1734); Бурбонла ; (1734—1816); Бонапартла (1806-1808); Мюратла (1808-1815)
	Король
- 1282—1285	I Карл (биринчи)
- 1759—1816	IV Фердинанд (ахыргъы)
	Тарихи
- Сицилияда ингир дуа	1282
- Кальтабеллот кесамат	31 август 1302
- Мазаньелло аякъланыу	7 июль 1647
- Раштатт мамырлыкъ	7 март 1714
- Кампо Тенезеде сермешиу	10 март 1806
- Сицилия бла Эки Сицилияны короллугъунда бирлешиу	8 декабрь 1816

Неаполита́н короллукъ (ит. Regno di Napoli, неап. Regno 'e Napule, лат. Regnum Neapolitanum) — Къыбыла Италияда Италияны бусагъатдагъы бусагъатдагъы Кампания, Апулия, Калабрия, Базиликата, Молизе, Абруцци бёлгелерини территориясында XII—XIX ёмюрледе болгъан къралды.

Ал тарих

XI ёмюрню башында Неаполитан короллукъгъа кирлик джерледе айры лангобард бийликлени конгломераты болгъанды (Салерно, Капуя), ала Византия империяны къурамында болгъан герцоглукъланы (Неаполь, Амальфи, Гаэта) вассаллары болгъандыла. XI ёмюрню узунлугъунда бу территорияны норманнла кючлейдиле, 1130-чу джылда эсе уа джангы къуралгъан II Рожера Отвилни башчылыгъында Сицилия короллукъну территориясы болады. Ол заманда ара шахар болуб Палермо сайланады. Къралны бютеу политикалыкъ тарихи Сицилияны джеринде ётгенди.

Анжучу Карлны заманында короллукъну къуралыуу

Манфредни тачландырыу

1265-чи джылда Францияны королу Шыйых Людовикни къарнашы I Карл Анжучу папа IV Климентден Сицилия короллукъгъа ёмюрлюк иеликге инвеститура алады. 1266-чы джылны 26-чы февралында I Карл Анжучу Беневентону къатында Манфредни аскерлерин къаушатады (бу сермешиуде Манфред кеси да ёледи), андан сора чырт къаршчыланыу кёрмегенни орнунда Сицилия короллукъну бютеу территориясын кючлейди. I Карл Анжучу Неаполь шахарны резиденциясы этиб сайлайды.

I Карл Анжучу бийлик этген заманы зулумлугъу бла белгилиди. Гогенштауфенле киргизген бютеу джасакъла эмда монополияла орнунда къалгъандан да озуб кереленнгендиле. Мингле бла Гогенштауфенле джанлыла асылгъандыла, тузакълагъа атылгъандыла неда къралдан къысталгъандыла. II Фридрих эмда аны джашлары IV Конрад бла Манфред берген бютеу ленлени сыйырыб француз рыцарлагъа бергендиле. Французлула къралда кеслерин зулмучулача джюрютгендиле.

Джангы король бла разы болмагъанланы саны артыкъсыз да Сицилияда кёб болгъанды. 1280-чи джылны 30-чу мартында Палермода французлагъа къаршчы аякъланыу башланады — Сицилий ингир дууа. Бир ыйыкъны ичинде Сицилиядагъы бютеу французла къурутуладыла. I Карл Анжучуну Мессинагъа кемеле бла келиб къуршоулауу джетишимсиз бошалады. 1282-чи джылдны августунда Сицилиягъа Манфредни кюёую, арагон король III Педро келеди, аны сицилиячыла короллары этедиле (Сицилияны королу I Педро).

Алай бла I Карл Анжучуну зулумчу эмда оккупациячы режими Сицилияны айры кърал болургъа тебереди. Алгъыннгы Сицилия короллукъну континентал джаны I Карл Анжучуну эмда туудукъларыны къолунда къалады, ала артдан да атларына Сицилияны королу титулну джюрютгендиле. Ма бу короллукъгъа Неаполитан короллукъ ат бериледи.

Анжу династияны заманында Неаполитан короллукъну тыш политикасы. I Карл Анжучуну кюнчыгъыш политикасы

I Карл Анжучу (бийлик этгени 1266—1285) эмда андан туугъанла II Карл (1285—1309), Роберт (1309—1343), I Джованна (1343—1382), III Карл Кичи (1382—1386), Владислав (1386—1414) тыш политиканы тири бардыргъандыла, бир-бирде бу тириликлери къарыуларына келишмегендиле.

I Карл Анжучу керти кёлю бла Тёртюнюч къачлы чабыуулдан сора джангыргъан Византия империяны кючлер планлары болгъанды. Аны Константинополню алыр планларын Сицилия ингир дууа бузгъанды. Карл, Кюнчыгъышда къачлы къралладан къалгъан ууакъ къуралышланы оноуун къолуна алыр ючюн кёб кюрешгенди, ахырында Иерусалим короллукъну тахтына хакъы болгъан биринден тачны сатыб алгъанды (1276—1277). Иреусалим короллукъну королу болуб, джангы къачлы чабыуул хазырлагъанды алай а аннга да Сицилия ингир дууа чырмау болгъанды.

Маджар тахтны алыу

II Карл маджар король IV Ласло Кунну эгечи Мария бла юйдегиленнгенди, къайыны ёлгенинден сора Маджар тахтха хакъ иеси болгъанды, ол Неаполну тыш политикада джангы бетни ачханды. II Карлны тамада джашы Карл Мартеллни 1291-чи джылда папа легат Маджарны королу деб тачлагъанды, алай а Маджарны кесинде башха королну сайлагъандыла. Андан сора джыйырма джыл баргъан кюрешден сора маджар тахтха Карл Мартеллни джашы I Карл Роберт тачланады. Аны бла бирге Неаполгъа хакъларын унамазгъа керек болады.

Юйдеги ичиндеги келишиуге кёре II Карлны ызындан тахтха олтурлукъ ючюнчю джашы Роберт болады. Артда, Анжу династияны маджар бутагъы тыйылгъандан сора, Неаполну короллары эки кере Маджарны тахтына олтурургъа кюрешгендиле. III Карла 1385-чи джылны аягъында Маджарны королу болалады, алай болса да джаулары ёлтюредиле.

III Карлны джашы Владислав, 1401-чи джылда Сигизмунд Люксембургну къысха заманнга тутукълагъан партияны байрагъы болгъанды, алай а Маджаргъа заманында джетишалмагъанды. Сигизмунду джандашлары башына бош этгендиле эмда ол Владислав джанлыланы къаушатханды.

Папалыкъ бла илешкиле

Неаполь бла папалыкъны арасында илешкилени къыйын тарихи да сейир этеди. Номинал халда Неаполну короллары папаны вассаллары болгъандыла эмда суверенине дагъан болургъа керек болгъандыла. Кертиликде уа, неаполитан монархла Папачы бёлгени кючлегени да болгъанды. Анжучу Карл, I Карл эмда Роберт, Сицилия ючюн кюрешде, маджар тахтха олтурур ючюн папаны дагъаны керек болгъаны себебли, папа бла аралары иги болгъанды.

Алай а королева I Джованна I VI Урбан бла ачыкъдан къаугъагъа киреди эмда авиньон антипапа VII Климентни джанында болады, алай болса да бу аннга тачны эмда джашаууну багъасы чыгъады.

Аны ёлтюрген, эмда ызындан тахтха олтургъан II Карл, аллында Неаполну да VI Урбанны болушлугъу кючлесе да, артдан аралары аман болгъанды. III Карл бла VI Урбанны арасында баргъан къазауатда папа дженгиледи. Андан сора II Карл динден чыгъарылады (Маджарда динден чыгъарылыб тургъан заманында ёлтюрюледи).

III Карлны джашы Владиславны да VI Урбан динден чыгъаргъанды, алай а аны ызындан келген IX Бонифаций бла шох болуб, диннге къайтарылады, кечирек Папачы бёлгени кючлеб XII Григорийге королну Римни суверени этиб баямландырады.

Анжу династия бла папаланы арасында къыйын илешкилени финалында Владислав бла пизачы антипапа XXIII Иоанн бла къазауат болады. Бу урушну заманында Владиславны Римден ыхтырадыла, 1412-чи джылны майында Рокка-Секкеде сермешиуде эсе уа къаушатылыб, XXIII Иоаннга бой береди, алай болса да 1413-чю джылны июнунда джангыдан сермешиулени башлаб, Римни кючлейди.

Анжу династия эмда Балканлада къачлы къралла

II Карлны бек уллу болгъан юйдегисинден принцле Балканладагъы талай ууакъ къачлы къраллада тахтлагъа олтуралгъадыла. II Карлны тёртюнчю джашы Филипп (1278—1332) юйленнген хакъы бла Ахайны бийи эмда Константинополну номинал латин императору болгъанды. II Карлны бешинчи джашы Иоанн (1294—1336) Дураццону герцогу болгъанды.

Сицилия ючюн кюреш

Неаполну 1282 - 1442 джыллада байрагъы

Сицилия ингир дуадан сора Сицилияда III Педро Арагончу патчахлыкъ этиб башлайды, неаполитан монархла талай кере айрымканда властны къолларына алыргъа кюрешгендиле, эмда титул атларында кертиликде болмагъан Сицилияны королу атны джюрютгендиле.

1283-чю джылда I Карл Анжучу Провансха кетиб, андан джангы аскер бла флот джыйыб башлагъанды. Неаполда аны орунбасары болуб - келликде король болгъан II Карл къалгъанды. 1284-чю джылда сицилиячы адмирал Руджеро ди Лауриа алдауукъ манёврла бла неаполитан флотну гавандан чыгъарыб къаушатханды. II Карл эсе уа джесир тюшгенди.

I Карл Анжучуну 1285-чи джылда ёлюмюнден сора, аны джашы джесирде тургъанлай король болуб баямланады. 1287-чи джылда II Карлны башына бош этедиле, алай а шартлары Сицилияны даулауну къоюу болады. Сицилиягъа суверинитети болгъанын даулагъан папа бу кесаматны бегитирге унамайды, ол себебден бу келишиу бузулады. Алай болса да II Карлны башына бош этедиле, алай а1289-чу джылны майында папа аны Сицилияны королу деб тачландырады, ол да урушну джангыдан башланыууна чурум болады.

1295-чи джылда Неаполь бла Арагонну арасын иги этерге джангыдан кюрешедиле. Джангы келишиуге кёре Арагонну эм Сицилияны королу II Хайме Сицилияны тачын, II Карлны кюуёю Карл Валуагъа береди, ол а уа 1284-чю джылда IV Мартин пападан алгъан Арагонну титулун къояды. Бу джол а уа сицилиячы алагъа сорулмай этилген кесаматха бойсунургъа унамай, II Хаймени къарнашы II Федеригону тахтха олтуртадыла.

1302-чи джылда II Карл бла кюёую Карл Валуа бирге Сицилиягъа чабадыла, алай а башланнган ачлыкъ эмда ёлетле себебли айрымканнга чабыуулларыны тохтатыргъа керек боладыла. 1302-чи джылны августунда Кальтебеллот кесаматха къол салынады, Анжу эмда Арагон династияланы арасында Сицилия ючюн 20-джыллыкъ къазауат битеди. II Федерико джашау узуну Сицилияны королу баямланады эмда II Карлны къызы Элеонора бла юйленеди. Келишиуню шартларына кёре, II Федерикону ёлюмюнден сора Сицилия II Карлны неда андан туугъанланы къолларында кёчерге керек болгъанды. Кертиликде бу шарт тындырылмагъанлай къалгъанды. Бир къауум тарихчи 1302-чи дзжылны бир-биринден айры Неаполитан эмда Сицилия короллукъланы къуралыуларыны джылы деб оюм этедиле.

II Федеригодан сора келгенлени заманында Сицилияда власть къарыусуз болады, айрымканланы бир къауум бёлгелеринде ара властлагъа уллу бойсунмагъан баронланы къолларына оноу тюшеди. Бу болум бла Неаполну королевасы I Джованна хайырланады. Кёб джылны баргъан урушдан сора, Сицуилияны королу III Федериго I Джованнаны Сицилияны королевасы кибик таныйды, эмда аннга эм папагъа вассал ант этеди. Аны бла бирге III Федерико айрымкандагъы властны кесинде къояды, эмда джангы титул алады - Тринакрияны королу (Сицилияны буруннгу аты).

1381-чи джылда Неаполда башланнган аякъланыу, принцлени арасында он джылла бла Неаполну тачы ючюн баргъан кюреш, неаполитан монархлагъа Сицилияны тамамы бла кючлерге амал бермегендиле.

Неаполитан тахт ючюн кюреш. Неаполитан короллукъну къарыусузлашыуу

Сау джюзджыллыкъны ичинде Неаполитан короллукъну башында тышындан келген, француз династия олтурса да, итальян къой, тенгизле арасы регионда ауурлугъу болгъан кючлю кърал болгъады. 1370-чи джылладан башлаб терен кризис башланады, ол къралны экономика джанындан къарыуун азайтады, аны ызындан да халкъла арасы ишледе ауурлугъун тас этдиреди, бойсунмаулугъун чеклендиреди.

Неаполитан короллукъну кризиси тахтха олтурууну мизамыны бузулуу бла байламлы болгъанды, сахнада тахтха бирчаракъ хакълары болгъан эки династия чыгъады. 1369-чу джылда къаратон королева I Джованна кесини ызындан тахтха олтурлукъну кёб санлы джууукъларыны ичинден Карл Дураццону (II Карлны туудугъундан туугъанны) сайлайды, эгечинден туугъан Маргарет бла (бирде тургъан эгечи бла) юйлендиреди.

1380-чы джылда I Джованна оноуун тюрлендиреди, эмда француз принц I Людовик Анжучу джашлыкъ этиб алады (II Карлны тууудугъуну тууудугъун). I Джованнаны динден къыстагъан рим папа VI Урбан, Карл Дурацону Неаполну королу кибик таныйды, эмда 1381-чи джылда Неаполну кючлерге болушады. I Джованна джесир тюшеди, 1382-чи джылны 22-чи майында бууулуб ёлтюрюледи. Карл Дураццо Неаполну тахтына III Карл атлы король болуб олтурады.

I Людовик Анжучу уа Неаполну королу болуб, авиньончу папа VII Климент джанындан танылады, эмда 1382-чи джылда Неаполгъа кючлю джаллы аскер бла, аналыгъындан къалгъан тахтны кючлер ючюн киреди. 1382-1384-чю джыллада эки король да Къыбыла Италияда тахт ючюн къазауат бардырадыла, уруш Людовикни ачхасыны бошалыуу бла, джалгъа джыйылгъан аскерни чачылыуу бла битеди. Кёб турмай Людовик кеси да ёледи.

I Людовик Анжучуну ызындан, 1386-чы джылда аны эришгени, III Карл да ёледи. Энди III Карлны джашы Владислав I Людовик Анжучуну джашы II Людовик Анжучуну арасында уруш башланады. 1389-1400-чю джылланы ичинде II Людовик Къыбыла Италияны кёбюсюн кючлейди, Владислав а уа Гаэтада турады. Къуру 1400-чю джылгъа Владислав короллукъну бютеу территориясын кюндешинден тазалайды.

1411—1412-чи джылдада II годах Людовик биягъынлай Владиславха къаршчы урушну бардыргъанды, бу джол пизан папа XXIII Иоанн къурагъан коалициягъа башчылыкъ этеди. Людовик неаполитан аскерни Римден къыстайды, 1412-чи джылны майында уа Ракка-Секкеде сермешиуде кючлю къаушатады. Хорламгъа бир атлам къала II Людовик кеси бла бирликде болгъанла бла арасы аман болуб, Италиядан кетеди.

1420-чы джылда II Людовикни джашы III Людовик Анжучуну папа V Мартин, Владиславдан сора тахтха олтургъан, эгечи къаратон королева II Джованнаны ызындан тахтха олтурлугъун баямлайды. Уллу аскерни джыйыб III Людовик Неаполгъа чабаргъа хазырланады. Къыйын болумда къалгъан II Джованна, болушлукъгъа Арагон бла Сицилияны королу V Альфонсну чакъырады, эмда аны джашлыкъ этеди.

III Людовик бла V Альфонсну арасында Неаполитан короллукъну территориясында баргъан къазауат (1420—1422), Альфонсну хорламы бла бошалады. Алай а Альфонс заманындан алгъа кесин Неаполну иеси сезгени себебли, короллукъну II Джованна болмагъанча оноуун этиб башлайды. Ол себебден, Альфонсну Испаниягъа болджаллы джолоучулугъу бла хайырланыб, II Джованна джашлыкъдан чыгъарыб, алгъыннгы джауу III Людовикни джашлыкъгъа алады. III Людовик бла арагончуланы арасында джангы къазауат Людовикни хорламы бла битеди, алай бла ол II Джованнаны ызындан келлик монарх болады. II Джованна "джашындан" эсе кёб джашайды, эмда аны ёлюмюнден сора (1434) ызындан келлик король этиб Рене Огъурлуну сайлайды.

II Джованнаны ёлюмюне (2 февраль 1435 джыл) Рене, Лотарингия герцоглукъ ючюн урушха къатышыб, джесирде болады, эмда тачны алалмайды. Аны бла хайырланыб, V Альфонс, II Джованнаны биринчи джашлыкъ этгенин чурумгъа салыб, Неаполну кючлейди. Рене 1438-чи джылда Къыбыла Италиягъа келеди. алай а Альфонсха къарыу эталмай, 1442-чи джылда къралдан кетеди. 1442-чи джылда V Альфонсну Неаполну королу болуб короллукъну сюзерени папа да таныйды.

60 джыл чакълы бирни баргъан династияла арасын уруш Неаполитан короллукъну къарыусуз этгенди. Тахтха олтурургъа излегенле таймаздан биргелерине тышындан джалгъа тутулгъан аскерле келтиргенлей тургъандыла, ала къралны тонагъандыла. Неаполитан монархла, тахтда къалыр ючюн тыш къралдан келтирилген аскерлени тутаргъа керек болгъандыла, ол халкъгъа ачха джанындан кёлтюрюлалмазлыкъ джюк болгъанды, экономикасы терен кризисге киргенди. Дайым да эки тенг хакълы тахтха олтурургъа излегенле болгъаны, акъсюек къауумда патритотлукъ сезимни азайтханды, ала кеслерине таб патчахны сайлагъанлай, бир джанындан бирине кёчюучю болгъандыла.

Араган династияны патчахлыкъ этиую (Трастамарала)

Неаполну тенгизден кёрюнюую (1470 джыл). Неаполда Сан-Маринону миллет музейи.

V Альфонсом V Арагончуну Неаполну кючлеую (Неаполда I Альфонс болады) къралны тарихини джангы бетин ачады. Тахтда башха тышышындан келген династия олтурады - Арагончула, эмда аны ызындан баргъан ёмюр джарымны испан политикалыкъ кюч бийлик этеди. I Альфонсну патчахлыкъ этген мамырлыкъ кёзюу (1442—1458) неаполитан тарихде алтын ёмюр болады: экономика тириленеди, сатыу-алыу, илму эмда санатла айныйдыла. Неаполь, Альфонсну Джерле арасы тенгиздеги деу къралыны аралыгъы болады (къурамында Арагон, Каталония, Майорка, Сицилия, Сардиния эмда Къыбыла Италия болгъанды).

Альфонсну ёлюмю бла, «алтын ёмюр» эрлай бошалады. Альфонсну осияты бла Неаполитан къороллукъ некяхда туумагъан джашы I Фердинандха къалады (1458—1494), аны халисини аман джанлары иги джанларындан аслам болгъанды. Санатны сюйюб, аннга сый бергени бла бирге, багъалы эмда джоюмлу джашау бардыргъанды, хаулелиги бла, халек къылыгъы бла белгили болгъанды. Аннга къаршчы болгъанла аякъланнганыб, ахыр кере Рене Огъурлуну джашы француз принц — Иоанн Анжучуну чакъырадыла.

1460-чы джылда Сарндоа къаушатылгъан I Фердинанд дженгилиуден бир атламда къалгъанды. Аны насыбына, тири бийчеси Изабелла Кьярамонте ишни къолуна алыб, анжучу джанлыланы бир къауумун кесине бургъанды, эмда папа II Пийни болушлугъун алалгъанды. 1462-чи джылда I Фердинанд джауларын Трояда къаушаталыды, 1644-чю джылгъа уа граждан урушну хорлам бла битдиреди.

1485-1486-чы джыллада баронланы таша тиллешиуге джыйылгъан^[it] Мильоникодагъы Мальконсильо къала^[it]

Аны ызындан келген 20 джыл рахатлыкъны джыллары болгъандыла, Фердинанд атасы ойнагъан ренессанс монарх ролну джетишимли ойнагъанды. Алай а 1485-чи джылда аннга къаршчы энтда бир кере акъсюек къауум^[it], VIII Иннокентийден дагъан алыб аякъланадыла. 1486-чи джылда келишиб, аякъланыуну тохтатадыла, Фердинанд да гурушха этмезге сёз береди. Алай болса да кёб турмай, король алгъыннгы джауларын алдаб тузакъгъа джыйыб, алагъа зулум этиб ёлтюреди. Аны ючюн I Фердинанд бла аны джашы (келликде II Альфонс) динден чыгъарыладыла, эмда ала себген залимликни урлукълары, династияны пеляхха келтиргенди.

1503-чю джылны 13-чю февралында болгъан Барлетта сынауну тёрт джюз джыллыгъына аталгъан плакат

I Фердинандны ёлюмюнден сора (1494-чю джыл) кесин джокъ болгъан, Валуаланы Анжу бутагъыны туудугъу санагъан француз король VIII Карл, неаполитанлыланы Арагон династияны кёрюб болмагъанларын билиб, папа VI Александрдан, эмда ууакъ итальян къралладан болушлукъ алыб, Неаполгъа дау салады.

1495-чи джылны январында француз аскер неаполитан чекден ётеди, король II Альфонс (1494—1495), халкъны аны кёрюб болмагъанын ангылаб, аладан джакъ табалмазлыгъын ангылагъанында, тахтны джашына береди, аны джашы король II Фердинанд (1495—1496) да Сицилиягъа къачады. VIII Карл бютеу Къыбыла Италияны кючлейди, эмда Неаполда король болуб баямланады, алай а Франциядагъы политикалыкъ проблемала себебли, 1496-чы джылда къралына къайтады.

VIII Карлны кетиую, II Фердинандха реваншха амал береди. Джууугъу, аны юсюне да Сицилиягъа патчахлык этген II Фердинанд Арагончуну болушлугъу бла, II Фердинанд, француз гарнизонланы капитуляция этдириб, короллукъну кери къайтарады (1496). Алай а аны ызындан тахтха олтургъан Федериго (1496—1501) тыш эмда ич джаулагъа къаршчыланалмайды.

1500-чю джылны ноябрында джангы француз король XII Людовик, аллында Миланны кючлейди, сора II Фердинанд Арагончу бла джашыртын Гренада кесамат этеди, аннга кёре ала Неаполитан короллукъну кючлеб юлеширик боладыла. 1501-чи джылны джайында бирликчиле бирге Къыбыла Италиягъа киредиле, Федериго король джесир болады, неаполитанлыла къаршчыланмагъанны орнунда дженгиледиле.

Гренада кесаматны шартларына кёре французлагъа Неаполь, Гаэта бла Абруцци бериледи, Апулия, Базиликата эмда Калабрия арагончулагъа къалады. Алай а 1503-чу джылдгъа хорлагъанла бир-бирлерине боладыла, башланнган урушда французла Гарильяно дженгиледиле (ноябрь-декабрь 1503 джыл). Джангы мамырлыкъ кесаматны шартларына кёре Неаполитан короллукъ толусу бла II Фердинанд Арагончуну къолуна тюшеди. Къыбыла Италияда тыш кърал бийликни эки джюз джыллыкъ кёзюую башланады.

Неаполитан короллукъ тыш къралланы оноуунда

Доменико Гарджуло. Мазаньелло аякъланыуда базар майдан. 1648 эм 1652 джылланы арасында. Къумач, джау. Сан-Мартино музей, Неаполь

1503-чю джылдан 1734-чю джылгъа дери Неаполитан короллукъ формал халда бар болса да, бойсунмаулугъу болмагъанды. Неаполну короллары кёзюулеб II Фердинанд Арагончу (Неаполда III Фердинанд) 'эмда андан туугъан испан Габсбургла болгъандыла (V Карл, II Филипп, III Филипп, IV Филипп, II Карл). Бу кёзюуде Къыбыла Италия бла Джерле арасы тенгиз тёгереги дуния политиканы экинчи дараджалы сахнасы бола баргъанды. Америкада уллу джерлени кючлеу, асламысы бла Шимал Италия эмда Нидерландлада чекленнген Франция бла къаугъала, Нидерланд революция, Отуз джыллыкъ къазауат эмда бу болууланы ызындан келген европачы къазауатла испан монархланы эслерин бёлглендиле, Къыбыла Италия уа «дуния империяны» терен провинциясы болгъанды.

V Карл Неаполь бла Сицилиягъа къуру 1535-чи джылда келеди. Неаполда монархны аты бла оноуну джюрютген вице-король болгъанды, ол аны оноундагъы джерледе толу властха ие болгъанды. Неаполитан короллукъну экономикалыкъ айныуу тохтагъанны орнунда болгъанды. Неаполитанлыланы испан тачха къаршчы къуру бир уллу къозгъалыулары болгъанды, 1647-чи джылда Мазаньелло аякъланыу^[2], эмда къысха заманны болган Неаполитанс республика. Аякъланыу аллындан да джетишимсиз боллугъу белгили болгъанды, шахарны тёгерегиндег фортла барысы да испан корона джанлы аскерлени къолунда болгъанды, шахарны тёгерегинде джолла да Испания джанлы кючледе болгъанды. Вице-король Родриго Понсе де Леон^[es] аякъланнганла бла кёрюшюуге баргъанды, джыл джарымдан испанлыла шахарны къаршчылыкъ кёрмей кючлегендиле. Къозгъалгъанланы башлары кесилгенди, Неаполну контролу испанлылагъа тамамы бла кёчгенди. Француз флот, къозгъалгъанланы болушлугъуна ышаныб, эки кере шахаргъа чабыуул этерге кюрешгенди, алай а испан аскерле эки кере да французланы ыхтыргъандыла.

Ызындан бала къоймагъан II Карлны ёлюмюнден сора (1700), Неаполь, испан Габсбургланы башха иеликлери бла бирге Европада къаугъагъа чурум болады. Бу къаугъаны эсебинде, Неаполну австриячыла кючлейдиле. Утрехт мамырлыкъны шартларына кёре, Неаполитан короллукъ австриячы император VI Карл иеликлерине къошулады. Тёртюнчю альянсны къазауатыны эсебинде австриячы иеликлеге Сицилия короллукъ да къошулады..

Неаполитан короллукъну Бурбонланы властында орнуна салыу

Король VI Карл. Суратчы Иоганн Готфрид Ауэрбах^[de]. Санатланы тарихини музеи, Вена

1716-чы джылдан сора испан дипломатияны баш нюзюрлерини бири V Филиппни экинчи къатыны Елизавет Фарнезеден джашларына Италияда бойсунмагъан къралла къурау болгъанды.

1725-чи джылда V Филипп бла VI Карл, ахыры, бир-бирлерин эмда Апеннинледе арт кёзюуде баргъан къазауатладан сора болгъан статус-квону таныйдыла. Айры статья бла, инфант Карл (1716—1788), V Филипп бла Елизавета Фарнезени тамада джашы, Парма бла Тосканада ёле тургъан династияланы орнуна келлиги бегитилгенди. 1731-чи джылда, ахыргъы Фарнезени ёлюмю бла, Карл Парманы башына кёчеди.

1733-чю джылда Европада джангы къаугъа чыгъады, бу джол Польша тахт ючюн. Бу кризис бла хайырланы, Карл атасыны болушлугъу бла Неаполь бла Сицилияны кючлейди. Вена мамырлыкъ кесаматны шартларына кёре (3 октябрь 1735 джыл) Австрия Къыбыла Италиясыз къалгъаннга разы болады, Карлны Европа Неаполь бла Сицилияны королу болуб таныйдыла. Аны орнуна джангы король (Неаполда VII Карл) Парма бла Тосканагъа тахт хакъын Габсбурглагъа бергенди, аны тышында атасы бла бирге Прагматика санкцияны таныйды. Бу кесамат бла Неаполь бла Испанияны тачлары бир монархны башында болмазлыгъы да бегитилгенди. 1744-чю джылда австриячы аскер Габсбурглагъа Неаполну къайтарыргъа кюрешгенди, алай а Веллетриде сермешиуде аланы VII Карл къаушатады.

VII Карл, Испании, Неаполну эмда Сицилияны королу

VII Карлны патчахлыгъы (1734—1759) Неаполну тарихинде уллу ыз къойгъанды. 1501-чи джылдан башлаб, биринчи кере Къыбыла Италия кесини энчи монархына ие болгъанды, къуру бу ючюн да VII Карлны халкъ сюйгенди. VII Карл министри Бернардо Тануччини насигъатларына тынгылаб, джарыкъланыу абсолютизм халда къралгъа оноу этгенди. Король таймаздан дин къуллукъчуланы онглулукъларын, санларын азайтханды, мюлкю болгъан дин къуллукъчуланы алгъын тёлемеген налогланы тёлетгенди. Аны бла бирге VII Карл джерлери кёб болгъан къауумдан да налогла алыб башлагъанды. Ол барысы да къара халкъны налог джюгюн азайтыргъа амал бергенди. VII Карл масонла кибик таша къуралышла бла да джетишимли кюрешни бардыргъанды, дин къуллукъчуланы къралда инквизицияны къайтарыргъа излемлерин да кесгенди. Сюд реформа бардырылгъанды, итальян тил биринчи кере кърал тил болгъанды. VII Карл экономиканы да айныууна шартланы къурагъанды, артыкъсыз да къумашчылыкъ эмда сатыу-алыу кючлю айныгъандыла. Евпропаны къраллары бла эмда Джерле арасы тенгизни къраллары бла кесаматла этиб саудюгерликни да джангы дараджагъа чыгъаргъанды. VII Карлны заманында джолланы, кёпюрлени ишлеуде уллу ишле бардырлгъандыла, Неаполну гаваны джангыртылгъанды.

1759-чу джылда къаратон къарнашы VI Фердинандны ёлюмю бла Карл испан тахтха III Карл ат бла олтурады. Вена мамырлыкъ кесаматны шартларына кёре Испания бла Неаполну тахтларына бирден олтуралмазлыгъы себебли, Испаниягъа джюзюб кетерини аллы бла, 1759-чу джылны 6-чы октябрында Къыбыла Италияны ючюнчю джашы Фердинандха (1751—1825), къойгъанды, ол Неаполгъа IV Фердинанд (1759—1799, 1799—1806, 1815—1816) эмда Сицилиягъа III Фердинанд аты бла король болгъанды (1759—1816). Регентлик кенгешни башына Тануччи салыннганды, ол бардырылгъан ич эмда тыш политиканы тюрленмезлигине гарантия болгъанды.

Казертеде короллукъ тохана

Джашлай тахтха олтургъан IV Фердинандны тыйыншлы окъууу-билими болмагъанды, эмда къралгъа оноу этерге фахмусу да кёрюнмегенди. Ол сюйген уугъа джюрюу, чабакъ тутуу, хаулелик болгъанды. 1768-чи джылда аны бла юйленнген Мария Каролина Австриячы (1752—1814) кёб турмай бютеу оноуну къолуна джыяды, Тануччини къыстадады (1777) эмда андан ары кертиликде къралны оноуун фаворити Джон Актон бла бирге этеди.

Джангы правительство реформаланы алкъын формал халда бардыргъанды, алай кертиликде 1780-чи джыллагъа реформала тохтагъандыла. Революцияла титиретген кёзюуге, бирлешген Неаполитан эмда Сицилия короллукъла экономика джанындан артха къалгъан, оноу эталмагъан королу бла, эмда халкъ сюймеген королевасы бла киргенди.

Неаполь революциячы эмда наполеончу урушланы заманында. Эки Сицилияны Короллугъуну къуралыуу

Неаполда биринчи республикан клубла 1793-чю джылда къурала башлайдыла, ол джылны августунда талай клуб бирлешиб «Патриот джамагъат» къурайдыла. Республикачыланы тирилиуюне Неаполну гаванында француз флотны турууу да чурум болгъанды. Француз кемелени кетиулеринден эмда Джерле арасы тенгизге ингилиз флотну келиулерини хапарындан сора, IV Фердинанд бла Мария-Каролина республикачы Франция бла илешкилерин юзерге таукелленедиле.

1793-чю джылны декабрында «Патриот джамагъатны» башчыларыны бир къаууму тутулады, бир къаууму да тышына къачыб къутулады. Аны ызындан репрессияла «Республика неда ёлюм» клубха къуюладыла, аннга къошулуучуланы кёбюсю туталыда, ючюсю 1794-чю джылны 18-чи октябрында асылады. 1796-чы джылда француз аскерни Италиядагъы джетишимлери, Биринчи коалицияны чачылыуу, IV Фердинандны республикачыла бла кюрешгенин тохтатдырады. Франция бла Париж кесаматха къол салыннгандан сора (11 октябрь 1796 джыл) неаполитан правительство бютеу политика тутмакълагъа амнистия береди.

1798-чи джылны ноябрында Франциягъа къаршчы Уллу Британияны чакъырыуу бла, Австрия, Эресей, Осман империя, талай немец бий бла Швеция Экинчи коалицияны къурадыла, IV Фердинанд Париж кесаматны шартларын бузуб, Франция бла бирликде болгъан Рим республикагъа чабады.

Чабыуну сакъламагъан французла Римден ыхтырылыргъа керек къаладыла, алай а артдан Чивита-Кастеланада къаушатадыла. Ол заманда Римде болгъан IV AФердинанд аскерини къаушатылгъанындан хапарлы болгъандан сора, биреуню кийимлерин кийиб Неаполгъа къачады. Бютеу неаполчулагъа сауут чачаргъа эмда неаполчу флотну кюйдюрюрге буйрукъ бериб, IV Фердинанд, Мария-Каролина эмда аланы эгерлери 1798-чи джылны 21-чи декабрындан 22-чи декабргъа кечесинде Неаполдан адмирал Нельсонну ингилиз кемесинде Сицилиягъа къачадыла.

1799-чу джыдлны 21-23-чю январында юч кюнлюк къорууланыудан сора Неаполь тюшеди. Шахаргъа генерал Шампионне башчылыкъ этген француз аскерле киредиле. 1799-чу джылны 24-чю январында Неаполда Партенопей республика баямланады, республиканы оноуун французлула Абруцци бла Къыбыла Калабрияны тышында бютеу Неаполитан короллукъгъа джаядыла. Бу бёлгеле бла Сицилия король Фердинандны къолунда къаладыла.

Кардинал Фабрицио Руффо, санфедист бачамасы

Джангы къуралгъан республика деменгили болмагъанды. Провинциялада эллиле аякъланнганлай тургъандыла, джангы правительство аланы сауутню кючю бла тынч этерге керек болгъанды. Республикачыланы кеслерини ичинде да бирлик болмагъанды. Франциягъа генерал Шампионнени чакъырылыуу, орус-австриячы аскерлени Шимал Италияда хорламлары, аны ызындан Неаполдагъы француз аскерлени Шимал Италиягъа кетиулери монархистлени къанатландыргъанды.

17499-чу джылны 8-чи февралында Калабрияда бир уууч джандашы бла кардинал Фабрицио Руффо чыгъады, ол королну аты бла Сыйлы Ийманны аскерин къуралгъанын юсюнден баямлайды, бу аскер Неаполну французла бла республикачыладан сыйырыргъа нюзюрленнгенди. Талай айгъа бу аскер (санфедистле) уллу кюч боладыла, ала тенгизден ингилиз (Нельсон) орус (Ушаков) флотланы болушлукълары бла республикачыладан бютеу Къыбыла Италияны азатлайдыла.

1799-чу джылны 22-чи июнунда француз аскерни къалгъаны эмда республикачыла капитуляция этедиле. Капитуляцияны шартлары бла, ала кемелеге эркин миниб Неаполдан кетерге болгъандыла, республика джанлылагъа уа амнистия этилгенди. Алай а IV Фердинанд, Мария-Каролина эмда аланы аркъаларында тургъан Нельсон, аланы келечилери кардинал къол салгъан кесаматны таныргъа унамайдыла, андан сора кардинал истипасын береди.

Фердинандны Неаполгъа къайтыуу кёб санда репрессияла бла белгиленнгенди. Тарихчилени оюмларына кёре бир джылны ичинде 9 минг адам асылгъанды, 30 минг тутулгъанды, 7 минг- къралдан къысталгъанды. Репрессияла, Бонапартны Маренгода хорламындан сора Шимал Италияны Франциягъа къайтыуу бла французланы Неаполгъа ултиматумундан сора тохтайдыла.

1805-чи джылда IV Фердинанд Ючюнчю коалициягъа къошулады. Орус-австриячы аскерлени къаушатылыуу бла Австрияны къазуатдан чыгъыуундан сора (1805-чи джылны декабры) IV Фердинанд бла Мария-Каролина, француз аскерлени къралгъа кирирлерин сакъламай, ингилиз флотну джагъында болгъан Сицилиягъа къачадалы.

Король I Иоахим Мюрат.

1806-чы джылны мартында I Наполеон кесини декрети бла неаполитан Бурбонланы тахтдан тайдырыб, тачны къарнашына, Жозеф Бонапартха береди, аны 1808-чи джылда тахтда императорну кюёю Иоахим Мюрат алмашдырады.

1811-1815 джыллада байракъ

Мюратны Неаполда патчахлыгъы мамырлыкъ ичинде болгъанды, кърал оноу къурулушну Биринчи империя келишимли этгенди. Мюрат буржуазияны эмда джер аристократияны асламысын кеси джанлы этгенди. Мюратны заманда министр Джузеппе Зурлону кючю бла сюд джюрютюу киргизилгенди. Мюрат Наполеон бла асыры кючлю байламлы болгъаны себебли, императорну дженгилиу королну тюшюуюне да чурум болгъанды.

1813-чю джылда, французланы Эресейден къачханларындан сора, Мюрат Австрия бла джашыртын кёрюшюуле бардыргъанды, аны мураты Наполеон дженгилсе да кесини властын сакълау болгъанды. Кёб бармай французланы аскер джетишимлери болгъанды, Мюрат, Австрия бла кёрюшюулерин кесиб, Наполеоннга къошулады, эмда аны джанында Дрезден ючюн сермешиуге (26 — 27 август 1813) эмда Лейпцигни къатында «Халкъланы сермешиулерине» къошулады (16 — 19 октябрь 1813 года).

Наполеонну дженгилиунден сора Мюрат Италиягъа къайтыб, ачыкъдан коалиция джанына кёчеди, 1814-чю джылны январында-февралында неаполитан аскерле австриячыла бла бирге французладан Шимал эмда Ара Италияны азатлайдыла. Мюрат кесини тачын сакълар умут этгенди, алай а баш тезиси бютеу монархлагъа иеликлерин къайтарыргъа керек болгъан оюмдагъа Вена конгресс Неаполну Бурбонлагъа къайтарыргъа керек болгъанын оюмгъа дженгнгенди. Ол себебден, Наполеонну Франциягъа къайтхан хапарын алгъан Мюрат (Джюз кюн) 1815-чи джылны 15-чи мартында Австриягъа къазауат ачханды эмда бютеу итальянлыланы бирлешиб оккупантлагъа къаршчы аякъланыргъа чакъыргъанды. Неаполитан аскерле къызыуда шималгъа ургъандыла, Рим бла Болоньяны кючлегенден сора, Толентинода сермешиуде къаушатылгъандыла^[en]. Мюрат, аскерин да атыб Неаполгъа къачханды, андан Франциягъа джол алгъанды.

1815-чи джылны майында IV Фердинанд биягъынлай Неаполну королу болады. Сицилияда букъгъан заманында конституциялы монарх болгъан король, джангыдан абсолют монархча патчахлыкъны джюрютюб башлагъанды. Сицилияда ол саугъа этген конституцияны эмда Мюратны Неаполдагъа конституциялы монархиясын халкъны эсинден тамамы бла кетерир ючюн, 1816-чы джылны 8-чи декабрында эки короллукъну бирге бирлешиб, бирикген кърал — Эки Сицилияны короллугъу къуралгъанын баямлагъанды.

Белгиле

↑ Самаркин В. В. Численность населения, его состав и размещение // Историческая география Западной Европы в средние века. — М.: Высшая школа, 1976. — Б. 87.
↑ G. GALASSO. Percorsi di storia locale: Masaniello e la rivolta napoletana. // Alla periferia dell’impero. Il Regno di Napoli nel periodo spagnolo (secolo XVI-XVII). — Torino: Einaudi, 1994. — Б. 37—38.

Литература

Musto, Ronald G. (2013). Medieval Naples: A Documentary History 400–1400. New York: Italica Press. ISBN 9781599102474. OCLC 810773043, https://www.amazon.com/Medieval-Naples-Documentary-History-400-1400/dp/1599102471.
Porter, Jeanne Chenault (2000). Baroque Naples: A Documentary History 1600–1800. New York: Italica Press. ISBN 9780934977524. OCLC 43167960, https://www.amazon.com/Baroque-Naples-Documentary-History-1600-1800/dp/0934977526.
Santore, John (2001). Modern Naples: A Documentary History 1799–1999. New York: Italica Press. pp. 1–186. ISBN 9780934977531. OCLC 45087196, https://www.amazon.com/Modern-Naples-Documentary-History-1799-1999/dp/0934977534.

Джибериуле

Colletta, Pietro (13 October 2009), The History of the Kingdom of Naples: From the Accession of Charles of Bourbon to the Death of Ferdinand I, I. B. Tauris, ISBN 978-1-84511-881-5, Дата обращения: 20 февраль 2011

[1] Самаркин В. В. Численность населения, его состав и размещение // Историческая география Западной Европы в средние века. — М.: Высшая школа, 1976. — Б. 87.

[2] G. GALASSO. Percorsi di storia locale: Masaniello e la rivolta napoletana. // Alla periferia dell’impero. Il Regno di Napoli nel periodo spagnolo (secolo XVI-XVII). — Torino: Einaudi, 1994. — Б. 37—38.

[1]

[2]