Шенген келишиу
Шенге́н келишиу — Европа Бирликни талай къралыны арасында чекледе паспорт-виза контролну къоратыуну юсюнден келишиудю. Аллында 1985 джылны 14-чю июнунда беш европачы кърал бла къол салыннганды ((Бельгия, Нидерландла, Люксембург, Франция эм Германия). Ол кючге 1995 джылны 1-чи майында киргенди.Кечирек аны орнуна ЕБ-ны Шенген законла киргендиле.
 ██ Толу хайырланыу
██ Кючге кирмегенди
██ Къуру полицей
эм сюд иш бирлиги |
Шенген келишиу бла Шенген законланы тарихи тюзет
Европа экономика биригиуню къуралгъан заманында аны баш нюзюрюнде ортакъ сауда къурау болгъанды, ол Тёрт эркинликни болуу магъанагъа келеди:товарланы, къуллукъланы, адамланы эмда капиталланы эркин джюрюую. Товарла бла къуллукъланы эркин джюрютюр ючюн 1958 джыл Таможня бирлик къуралады, аны тышында кёб тюрлю келишиуге къол салыннганды.
Алай а адамланы джюрюулерини эркинлиги бираз къыйын болгъанды. ЕЭБ-ни къралларыны гражданларыа бир къралдан бир къралгъа джолоучулукъ ючюн визала керек болмаса да, паспорт контролну сакъланыуу, паспорт алыргъа керек этгенди, ол а уа заман алгъанды.
Чекде контролну къоратыууню юсюнден келишиу Соглашение о постепенном отказе от пограничного контроля было подписано 1985 джылны 14-чю июнунда беш европачы къралны келечиси бла Мозелни арасында, Люксембургну, Францияны эмда ГФР-ни чеклерини бир-бирине тийген джерде, «Принцесса Мари-Астрид» кемеде къол салыннганды ((Бельгия, Нидерландла, Люксембург, Франция эм Германия). Бу юч къралны чеклерини бир-бирине тийген нохтаны сайлаууну чуруму уа Бенилюксну къралларында паспорт контролну ол заманнга болмагъаны болгъанды.
Аллында кесамат европачы интеграцияны башха структураларындан айры баргъанды, аны чурумларыны бири европа къралланы арасында бу соруугъа бир оюм болмагъаныды.
Келишиуню ал вариантында паспорт контролну акъыртын-акъыртын къоратыууна, эмда энчи улоу мадарланы ызындан къуру визуал осмакълау бегитилгенди. Аннга кёре бу улоула чекде тохтамай, акъыртын ётерге эркин болгъандыла.
1986 джылда Бирикген Европа акт къабыл этиледи, аны баш нюзюрю Европада 1992 джылны 31-чи декабрына дери Европада бирикген сауда къурау болгъанды. Кечирек Маастрихтде къол салыннган Европа бирликни къуралыууню юсюнден кесаматны джараштырыу башланады. Кесамат Европа бирликни гражданствосу деген ангыламны къурагъады. ЕБ-ни гражданлары Бирликни ичинде эркин джолоучулукъ этерге хакъгъа ие болгъадыла.
1990 джылда ол беш кърал Шенген келишиуню кючге кириуюню юсюнден конвенциягъа къол саладыла. Бу конвенция бла паспорт контролну къоратылыуу, тюз паспортланы иелерине виза политиканы унификация этиу, полицей эмда сюд иш бирликни къурау айгъакъланнганды. Келишиу 1995 джыл 7 къралда ишлеб башлайды (Испания бла Португалия къошулады).
1999 джылны 1-чи майында кючге Амстедрам кесамат киреди, ол Европа бирлик кесаматха тюрлениуле къошады. Джангыртылгъан кесаматны V бёлгесине кёре Шенген келишиуню кючге кириуюню юсюнден конвенция ЕБ-ни закон биригимине киреди. Европа закон биригимни бу бёлгеси Шенген келишиуню орнуна кюч алады, эмда Шенген законла деген атны алады.
ЕБ-ни джангы членлери Шенген келишиуге къол салмайдыла, ала Шенген джорукълагъа, ЕБ-ни закон биригимини кесеги кибик, сыйыныргъа кередиле.
Лихтенштейн тюзет
Лихтенштейн Швейцария бла 1923 джылдан башлаб таможня эмда чек бирлик джюрютгенди; Швейцария бла чеги сакъланмагъанды; Австрия бла чегин швейцар чек къуллукъ сакълагъанды. Швейцарияны 2008 джылда Шенген зонагъа кириую, эмда ол заманда Лихтенштейнни алкъын ол зонамда болмауу, эки къралны арасында чекни сорууун чыгъаргъанды.
Бийликге Шенген зонаны юсю бла ётмей кирир мадар болмагъаны, эмда Лихтенштейнни ол зонагъа кирир мураты болгъаны себебли, болджаллы энчи оноу этиледи. Толу чек контролну орнуна, Швейцария бла Лихтенштейнни байлагъан джоллада видео къарау салынады. Австрия бла чек а уа Швейцарияны тыш чеги кибик сакъланнганды.Лихтенштейнде дайым джашагъан тыш къралчылагъа тёлеусюз виза берирге келишилгенди. Аны тышында Лихтенштейн кесини законларын Шенген законлагъа келишдиргенди.
Лихтенштейнни Шенген законлагъа къошулуууну юсюнден кесаматха 2008 джыл къол салыннганды, чек контролну да къоратылыуу 2009 джыл сакъланнганды, алай а Германия бла Швецияны Лихтенштейн налог тёлеуден къачханла бла кюрешде аз кюч салгъан оюмну тутуб, контролну къоратыуну талайгъа тыйгъандыла.[1] Алай а кечирек бу тыйгъычла къоратылгъадыла, эмда чек контроль 2011 джылны 19-чу декабрында толу къоратылгъады.
Къошулуу тюзет
| Кърал | Келишиуге къошулуу | (келлик болуула курсив бла белгиленнгендиле) |
Тохтатыула | Къоратыула | Белгиле |
|---|---|---|---|---|---|
 Австрия
|
28-чи апрель 1995 | 1-чи декабрь 1997 | |||
 Андорра
|
— | — | Андорраны джанындан Испания бла Францияны чеклеринде контроль джокоъду, алай а Франция бла Испанияны джанындан сайлама контроль къалгъанды, ол себебден Франция бла Испаниягъа керелик шенген виза бла кирген тыш къралчыла Андорраны легал зиярат этеллик тюлдюле. | ||
.svg){kind=small} Бельгия
|
19-чу июнь 1990 | 26-чы март 1995 | 2000 джылны 10-чу январындан 30-чу январына дери къралда закон тышы болгъан адамланы амнистиясыны себеби бла . 2000 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында. | ||
 Болгария
|
1-чи январь 2007 | 2012 | |||
.svg){kind=small} Ватикан
|
— | 26-чы октябрь 1997 | Чек режимге кёре де-факто Италияны кесегиди. | ||
 Германия
|
19-чу июнь 1990 | 26-чы март 1995 | 2006 джылда дунияны футболдан чемпионатыны аллы бла эмда аны заманында. G8 33-чю саммитини заманында (2007). | ГДР-ни ГФР-ге 1990 джылны 3-чю октябрында къошулуу бла, Шенген келишиу алгъыннгы ГДР-ни территориясына да джайылгъанды.
Огъары-Рейндеги-Бюзинген шахар бла Гельголанд айрымкан ЕБ-ни таможня бирлигине кирмейдиле. Алай а Огъары-Рейндеги-Бюзинген Швейцария бла таможня бирликдеди. | |
 Греция
|
6-чы ноябрь 1992 | 26-чы март 2000 | Де-юре кючге 1997 джыл киргенди, алай а ЕБ-ни башха къралларыны Грецияны ышангылы эмда къоркъуусуз болгъанына ишеклери болгъаны себебли, де-факто 2000 джылдан. | ||
 Дания
|
19-чу декабрь 1996 | 25-чи март 2001 |  
|
Фарер айрымканла Шенген зонагъа кирмегенликге, Шимал паспорт бирликге киредиле. Бу бирликни къралларыны гражданлары айрымканлагъа паспорт контролну ётмей кирирге эркиндиле. Бу хакъ башха къралланы гражданларына (ЕБ-ни да гражданларына) джайылмайды. | |
 Ирландия
|
29-чу май 2000 | — | ЕБ-ни Кенгешине Шенген законла бла айгъакъланган полицей эмда сюд иш бирилкни юсюнден болумлагъа къошулур ючюн тилек берилгенди. Тилек къабыл этилгенди, алай а де-юре алкъын кючге кирмегенди. | ||
 Исландия
|
19-чу декабрь 1996 | 25-чи март 2001 | |||
 Испания
|
25-чи июнь 1991 | 26-чы март 1995 | Сеута бла Мелилья (Испанияны къалгъан территориясына африкан шахарладан кириуде паспорт контроль) | ||
 Италия
|
17-чи ноябрь 1990 | 26-чы октябрь 1997 | G8 Генуяда 2001 джылда эмда Аквилада 2009 джылда тюбешиулерини заманында[2]. | Кампионе-д’Италия бла Ливиньо шахарла ЕБ-ни таможня бирлигине кирмейдиле. Кампионе-д’Италия Швейцария бла таможня бирликдеди. | |
 Кипр
|
1-чи май 2004 | — | Айрымканны шимал кесеги Кипр Республиканы контролунда тюлдю, эмда анда ЕБ-ни законлары джюрюмейди. | Законланы толу хайырланыуу, Кипрни Шимал Кипрни Тюрк Республикасы бла чегинде къаты чек режим къураргъа излемегени себебли тохтатылгъанды. | |
 Латвия
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | 24.05-01.06.2010 Ригда НАТО къралларыны Парламент Ассамблеясыны джыйылыуу себебли. | ||
 Литва
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | 2008 джылда НАТО-ну къоруулау министрлерини Вильнюсда тюбешиулерини аллы бла эмда аны заманында. | ||
 Лихтенштейн
|
28-чи февраль 2008[3] | 19 декабря 2011[4] | Лихтенштейн Европа Бирлик бла таможня бирликде болмагъаны себебли таможня контроль барды. | ||
 Люксембург
|
19-чу июнь 1990 | 26-чы март 1995 | |||
 Маджар
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | |||
 Мальта
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | |||
 Монако
|
— | 26-чы март 1995 | Чек режимни къарамына кёре де-факто Францияны кесегиди. | ||
 Нидерландла
|
19-чу июнь 1990 | 26-чы март 1995 | 2000 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында. |  Аруба   Кариб Нидерландла |
|
|
19-чу декабрь 1996 | 25-чи март 2001 | Шпицберген (Шпицберген трактатха кёре эркин кириш) | ||
 Польша
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | 2012 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында. | ||
 Португалия
|
25-чи июня 1991 | 26-чы март 1995 | 2004 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында. 16.-20.11.2010 НАТО-ну къралларыны башчыларыны тюбешиулери себебли. | ||
 Румыния
|
1-чи января 2007 | 2012 | |||
 Сан-Марино
|
— | 26-чы октябрь 1997 | Чек режимни къарамына кёре де-факто Италияны кесегиди. | ||
 Словакия
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | |||
 Словения
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | |||
 Финляндия
|
19-чу декабрь 1996 | 25-чи март 2001 | |||
.svg){kind=small} Уллу Британия
|
29-чу май 2000 | — | 2005 джылны 1-чи январындан башлаб Шенген закон биригим айгъакълагъан полицей эмда сюд иш бирликню юсюнден болумлагъа къошулгъанды. Бу иш бирлик Гибралтаргъа да джайылады. | ||
| Маджар
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | |||
 Франция
|
19-чу июнь 1990 | 26-чы март 1995 | тенгиз арты департаментле | ||
 Чехия
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабря 2007 | |||
 Швейцария
|
16-чы октябрь 2004 | 12-чи декабрь 2008 | Швейцария ЕБ-ни таможня бирлигине кирмегени себебли, таможня контроль барды. | ||
 Швеция
|
19-чу декабрь 1996 | 25-чи март 2001 | 22-23-чю июль 2011, Норвегияда трагедияны заманында | ||
 Эстония
|
1-чи май 2004 | 21-чи декабрь 2007 | 17-23-чю апрель 2010. НАТО-ну тыш ишлерини министрлерини Эстонияда тюбешиулери. | ||
|
Шенген законланы бютеулей хайырланнган кърал Де-факто Шенген зонагъа кирген кърал Шенген законланы хайырланмагъан, алай ала бла байламы болгъан кърал Шенген законланы толусу бла хайырланмагъан кърал ЕБ-ни члени болмагъан, келликде ЕБ-ни Шенген законларын толу хайырланыу шарт бла бирлкге кирлик кърал Шенген законланы хайырланмагъан ЕБ-ни къралы | |||||
Къошулмау неда чекли къошулуу тюзет
ЕБ-ге Ирландия бла Уллу Британия къошулгъан заманда, ала Бирликни тыш политикасы эмда тыш къоркъуусузлукъ бла байламлы политикасыны къошулмазгъа хакъларын сакълау шартны салгъадыла, ол себебден ала Шенген законланы кёбюсюн хайырландырмайдыла, сёз ючюн, тыш чеклеринде паспорт контролну тутадыла, энчи виза политика бардырадыла.
Шенген законлагъа къошулмаууна, айрымкан къралны чеклерин Бирликден эсе бек сакъларгъа керек болгъанын чурум этгенди.
Ирландия эсе уа бу оюмну тутмаса да, Уллу Британия бла паспортсуз режимни сакълар ючюн, Европа Бирликни шенген законларына къошулмагъанды. Ирландияны къошулмауу, Уллу Британияны къошулмауу бла байламлыды, Уллу Британия къачан болса да Шенген келишиуге къошулса, Ирландия да къошулургъа керек боллукъду.
Джарым хайырланыу тюзет
Къралланы ЕБ-ге кириулери, аланы законларын Шенген законла бла келишдиртеди. Алай а Шенген законланы толу хайырынландырыр ючюн талай практика иш бардырыргъа керекди, артыкъсыз да бек Бирликни тыш чеклерин бегитиуде, аннга талай заман керек болургъа боллукъду. Ол себебден талай кърал Шенген законланы толу хайырландыралмайды:
Бу къралланы бютеу чеклеринде биягъынлай паспорт эмда таможня контроль бардырылады, ала берген къысха болджаллы визала эсе уа (С категория, тюбюрек къара) къуру ол къралланы зиярат этерге хакъ бередиле.
Толу хайырланыу тюзет
ЕБ-ни къралларыны асламысы Шенген законланы толу ёлчемде хайрланады:
Данияны 1997 джыл Амстердам кесаматха этилген Шенген протоколда бегитилген статусуна кёре, Амстердам кесаматха къол салыннган заманда шенген иш бирликни ёлчеминден аслам къошулмазгъа хакъы барды.
Аны тышында Шенген законланы толу Европа экономика зонагъа/Эркин сатыу-алыуну европа ассоциациясына кирген, алай а ЕБ-ни членлери болмагъан къралла да хайырланадыла :
Бу къралланы арасында чекледе дайым тамалда паспорт контроль бардырылмайды (алай а сайлама контроль болургъа болады). Бу къралла берилген къысха болджаллы визала (С категория, тюбюрек къара) шенген визаладыла, ол демек, ол визала Шенген зонаны къралларына барыргъа эркинлик бередиле.
Белгиле тюзет
- ↑ Liechtenstein's Schengen-Accession Stopped (ингил.), Europe/European Union, Шведское радио (19 мая 2009). Тинтилгенди 14 сентябрь 2010. «As of today, all the Schengen countries have approved Liechtenstein's accession to the union - apart from Sweden and Germany.»
- ↑ Италия временно отменяет въезд по шенгенским визам.
- ↑ Principality of Liechtenstein signs Schengen/Dublin Agreement (ингил.) (PDF). Government Spokesperson’s Office (28 февраля 2008). — «With today’s signing of the Schengen/Dublin Agreements by Prime Minister Otmar Hasler, Liechtenstein confirms its commitment to open cooperation and constructive participation in European integration.» Тинтилгенди: 14 сентябрь 2010.
- ↑ Лихтенштейн вошел в Шенгенскую зону