Тёртджыллыкъ сейм

Тёртджыллыкъ Сейм (поляк. Sejm Czteroletni ) неда Уллу Сейм (поляк. Sejm Wielki ) — Речь Посполитаны сеймиди, 1788 джылны 6-чы октябрындан башлаб, 1792 джылны 29-чу майына дери баргъанды. Речь Посполитаны джамагъат-политика къурулушунда терен тюрлениулени тамалын салгъанды. Аны баш нюзюрю суверенитетни орнуна салыу, поляк-литов къралны политикалыкъ эмда экономиклыкъ джангыртыу болгъанды. Сеймни эм уллу джетишимине 1791 джылда къабыл этилген 3-чю майны конституциясы болгъанды. Уллу Сеймни реформаларыны эсеблери Торговице конференция бла Россия империяны аскер къатышыуундан сора къурутулгъадыла.

орус протекторатны къоратхандан сора, Речь Посполитаны картасы 1789-1792

Къуралышы

II Екатерина Речь Посполитаны вассал къралы кибик кёргенди, ол Сеймни болушлугъу бла 100 минглик поляк корпусну Осман империя бла къазауатда орус аскерлеге къошаргъа излегенди. Ол себебден, сейм конфедератив болгъанды, ол деген, Liberum veto джорукъ джюрюген ординар сеймча болмай, мында оноула кёбчюлюк ауаз бла къабыл этилгендиле.

Алай а, Эресей бир заманда эки къазауатха къатышханы себебли (Тюрк бла, кечирек Швеция бла), Сейм реформа джанлыладан эткиленеди. 1790 джыл Польша Пруссия бла къоруулау биригиуге къол салады, бу келишиуге кёре Эресей бла къазауат болса эки джан бир-бирине болушургъа борчланадыла.

Сеймни ишллеую

Сеймни ачылыу кюнюнюе (6-чы октябрда) конфедерация къуралады. сеймни маршалларына короналы референдарий Станислав Малаховский бла литов артиреллияны инаралы Казимир Нестор Сапега сайланадыла.

Сеймни ишлеб башлауу бла анда баргъан дебатла халкъны ичинде уллу сейирлик табхандыла, аны шагъатлыкъ этгенни юлгюсюне мещанланы «къара процессиясыды», ала кеслерине шляхта бла тенг хакъла даулагъандыла. Сеймге ол заманда Францияда болуула да уллу этги этгенди ( Уллу француз революция). Реформаланы джандашлары поляк магнатла бла бай къауумланы джанындан кючлю къаршчылыкъ кёргендиле. Алай а, реформаланы джандашлары кючлюден кючлю болуб баргъандыла. Королну (Станислав Август Понятовский) тёгерегинде къуралгъан Патриот партия либерал магнатланы джандашлыгъын табханды. 1790 джылдан башлаб а уа Чарторыйскийле тукъум да аланы джанларына кёчгенди. Реформаланы эм радикал джакъчылары уа поляк якобинчиле болгъандыла.

Сейм Дайым Кенгешни къоратыб, 1790 джылдан башлаб реформачы король бла аны джандашларыны къолуна тюшеди. Финансланы, экономиканы эмда сауутлу кючлени сорууларына къарагъан комиссияла къураладыла.

20-чы октябрда аскерни санын 100 000 адамгъа дери чыгъарыргъа оноу къабыл этиледи, алай а финанс проблемала себебли аны санын 65 000 дери азайтыргъа керек болады. 3-чю ноябрда Россияны протекторатыны ышаны болгъан аскер депортамент къурутулады, аны орнуна аскер комиссия къуралады.

Сейимни олтурууларын экиджыллыкъ болджалгъа созуу конституциягъа къаршчы болгъанды, алай патриот партия, аны ызындан келлик сейм бу тюрлениулени тохтатыр деген къоркъууда сеймни болджалын эки джылгъа созаргъа излейди.

1790 джылны июнуну арасында бу сеймни ишлеу болджалын 1791 джылны 9-чу февралына дери созаргъа оноу алынады. Аны бла бирге джангы депутатланы сайлар ючюн сеймикле къураладыла. Бу сейм бютеу соруулагъа кеси къараялмазлыгъын ангылаб, патриот партиячыла ишлеген сеймни къурамына джангы сайлагъан келечилени къошаргъа теджегенди.

Теджеу къабыл этилгенди, джангы къурамында сейм 1790 джылны 16 декабрында ишлеб башлагъанды. Джангы къурамда да асламысы реформачыла болагъандыла. 1791 джылны 24-чю мартында сеймиклени юсюнден уставн, 18 апрелде - шахарланы юсюнден бегимни алады.

Сайлау хакъла тюрленедиле. Сеймиклени юсюнден устав сайлауладан джарлы, джерсиз шляхтаны узайтады, аны бла бирге шляхта къауумгъа кирмеген джер иеле бла 100 злотыйден аз тёлеу болмагъан, ёмюрлюк бегендчилеге сайлау хакъла бериледи.

1791 джылны 3-чю майыны констутциясы

Сеймни баш джетишимине 3-чю майыны констутциясын алыуну санаргъа боллукъду. Ол Речь Посполитаны эртдене келген политикалыкъ джетишимсизликлерин тюзетир нюзюр салгъанды. Конституция мещанла бла шляхтичлени арасында тенгликни баямлайды, элчилени джакълыгъын да къолгъа алгъанды. Конституция эски парламент адетлени къоратханды, сёз ючюн Liberum veto, бу джорукъ сеймни ким болса да сатыб алгъан бир депутатны ветосуна къабылыргъа болгъанды. 3-чю майны конституциясы болгъан шляхталыкъ анархияны орнуна эгалитар, демократ, конституцион монархияны келтирирге излегенди.

Конституцияны къабыл этиу къралда переворот кибик болгъанды. Конституцияны джакъчылары, россия джанлы партиячыланы джанындан къоркъуу болгъанын ангылаб, конституцияны къабыл этиу олтурууну планланнгандан эки кюннге алгъа бардыргъандыла.

Бу конституцияны къурутур ючюн, олигархла 1782 джылны 14-чю майында Торговицеде конференция бардыргъандыла, кечирек алагъа болушлукъгъа орус аскерле къралгъа киредиле. Сейм 1792 джылны 29-чу майында чачылгъанды. Сеймни реформалары торговице конференция бла Россия империяны къатышыууну себебинде тохтатыладыла. 1791 джылны 3-чю майыны констутциясы 14 ай бла 3 ыйыкъны ишлегенди.

Литература

• Четырехлетний сейм // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.(орус.)