|
|джери = [[Европа]], [[Кюнчыгъыш Азия|Кюнчыгъыш]] эм [[Къыбыла-кюнчыгъыш Азия]], [[Шимал Африка|Шимал]], Шимал-кюнчыгъыш эм [[Кюнбатыш Африка]], [[Джууукъ Кюнчыгъыш]], [[Атлантика океан|Атлантика]], [[Индий океан|Индий]], [[Шош океан|Шош]] эмда [[Шимал Бузлауукъ океан|Шимал Бузлауукъ]] океанла.
|чуруму = [[Экинчи дуния къазауатны чурумлары|Талай къралны политикалары; Версаль-Вашингтон системаны эсеблери; дуния экономика кризис]].
|эсеби = Гитлерге къаршчы коалицияны хорламы. [[БМО|БМО-ну]] къуралыуу. [[Фашизм]] бла [[Миллет-социализм|Нацизм]] идеологияланы джасакъ этиу. [[СССР]] бла [[АБШ]] деу къралла боладыла. [[Уллу Британия]] бла [[Франция|Францияны]]ны дуния политикада ауурлукълары азалады. Дуния эки тюрлю джамагъат-политика системасы болгъан бир-бирине къаршчы лагерге юлешинеди: [[Социализм|социалист]] эм [[Капитализм|капиталист]]. [[Сууукъ къазауат]] башланады. Уллу колониялы империяланы [[Деколонизация|деколонизациясы]].
|къаршчы1 =
'''[[Гитлерге къаршчы коалиция]] эмда аны джанлыла:'''<br />
----
'''Нацист блок джанлы къралла:'''<br />
[[Файл:Flag of Spain under Franco 1938 1945.svg|20px|border]] [[Испания]]<ref> «[[Кёк дивизия|Кёк дивизияны]]ны» Кюнчыгъыш фронтха джибергенди эмда испан портлагъа немча суу тюбю кемелени алгъанды</ref><br />
[[Файл:Flag_of_Albania_(1939-1943).svg|20px|border]] [[Уллу Албания]]<br />
|командир1 =
Башында айтылгъаныча, къазауатха 62 кърал къатышханды. Бу сан къазауатны баргъан заманында тюрленнгенди. Къралланы бир къаууму сермешиулеге къатышмасада союзниклерине азыкъ, сауут бла болушханды, бир къаууму уа къазауатны баямлагъандан ары бармай, къазауатха къошулгъан ат этгендиле.
[[Гитлерге къаршчы коалиция|Гитлерге къаршчы коалициягъа]]гъа [[Польша]], [[Уллу Британия]], [[Франция]] (1939 джылдан башлаб), [[СССР]] (1941 джылдан башлаб), [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] (1941), [[Къытай]], [[Австралия]], [[Канада]], [[Югославия]], [[Нидерландла]], [[Норвегия]], [[Джангы Зеландия]], [[Къыбыла Африка Бирлик]], [[Чехословакия]], [[Бельгия]], [[Греция]], [[Эфиопия]], [[Дания]], [[Бразилия]], [[Мексика]], [[Монголия]], [[Люксембург]], [[Непал]], [[Панама]], [[Аргентина]], [[Чили]], [[Куба]], [[Перу]], [[Гватемала]], [[Колумбия]], [[Коста-Рика]], [[Доминикан республика]], [[Албания]], [[Гондурас]], [[Сальвадор]], [[Гаити]], [[Парагвай]], [[Эквадор]], [[Сан-Марино]], [[Туркия|Тюрк]], [[Уругвай]], [[Венесуэла]], [[Ливан]], [[Сауд Арабия]], [[Никарагуа]], [[Либерия]], [[Боливия]] киргендиле. Къазауатны баргъаны бла талай кърал нацист блокдан чыгъыб бу коалициягъа къошулгъаныла: [[Иран]] (1941), [[Ирак]] (1943), [[Италия]] (1943), [[Румыния]] (1944), [[Болгария]] (1944), [[Маджар]] (1945), [[Финляндия]] (1945)
Алагъа къаршчы [[Гитлер коалиция|нацист блокну къраллары]] болгъандыла: [[нацист Германия|Германия]], [[Италия]] (1943 дери), [[Япон империя]], [[Финляндия]] (1944 дери), [[Болгария]] (1944 дери), [[Румыния]] (1944 дери), [[Маджар]] (1945 дери), [[Словакия]], [[Таиланд]] (Сиам), [[Ирак]] (1941 дери), [[Иран]] (1941 дери), [[Маньчжоу-Го]], [[Хорватия]]. Оккупация этилген джерледе кеслери башларына оноу этерге эркинликсиз «гинджи» къраллар къуралгъандыла, ала фашист коалициягъа кирселеда, сермешиуге къошулмагъанны орнунда болгъандыла: [[Вишини Режими|Виши Франция]], [[Сало Республика]], [[Сербия]], [[Уллу Албания]], [[Черногория]], [[Ич Монголия]], [[Бирма]], [[Филиппинле]], [[Вьетнам]], [[Камбоджа]], [[Лаос]]. Германия бла Япония джанлы болуб кёб санда коллаборацинист саутлу кюч сермешгенди, ала фашист коалициягъа къаршчы къралланы адамларындан къуралгъандыла, сёз ючюн: [[Орус Къутхарыу Аскер|ОКъА]] (РОА),[[Орус Къутхарыу Халкъ Аскер|ОКъХА]] (РОНА), [[CC|CC-ни]] тыш кърал дивизиялары (орус,украин, белорус,эстон, 2 латыш, норвег-дат, 2 голланд, 2 белгиячы,2 босниячы, француз, албан), [["Азат Индия"|«Азат Индия»]] . Аны тышында нацист блокну джанында нейтрал саналгъан, алай нацистлеге иги къарагъан къралладан, кеслери келиб къошулгъан адамла сермешгендиле: [[Испания|Испаниядан]]дан ([[Кёк дивизия]]), [[Швеция|Швециядан]]дан эмда [[Португалия|Португалиядан]]дан.
== Къазауат баргъан территорияла ==
* [[Экинчи дуния къазауатны джерле арасы тенгиз театры|Джерле арасы тенгиз театр]]: [[Югославия]], [[Греция]], [[Албания]], [[Италия]], джерле арасы тенгиздеги айрымканла ([[Мальта]], [[Кипр]] д.б.), [[Мисир]], [[Ливия]], [[Француз Шимал Африка]], [[Сирия/Сирия]], [[Ливан]], [[Ирак]], [[Иран]], [[Джерле арасы тенгиз]].
* [[Экинчи дуния къазауатны африка театры|Африкан театр]]: [[Эфиопия]], [[Итальян Сомали]], [[Британ Сомали]], [[Кения]], [[Судан]], [[Француз Кюнбатыш Африка]], [[Француз Экватор Африка]], [[Мадагаскар]].
* [[Экинчи дуния къазауатны шош океан театры|Шош океан театр]]: [[Къытай]] (кюнчыгъышы эмда [[Манчжурия|шимал-кюнчыгъышы]]),[[Япония]] ([[Корея]], [[Къыбыла Сахалин]], [[Курил айрымканла]]), [[СССР]] ([[Узакъ Кюнчыгъыш]]), [[Алеут айрымканла]], [[Монголия]], [[Гонконг]], [[Француз Индокъытай]], [[Бирма]], [[Андаман айрымканла]], [[Малайя]], [[Сингапур]], [[Саравак]], [[Голланд Ост-Индия]], [[Сабах]], [[Бруней]], [[Джангы Гвинея]], [[Папуа]], [[Соломонну айрымканлары]], [[Филиппинле]], [[Гавай айрымканла]], [[Гуам]], [[Уэйк]], [[Мидуэй]], [[Мариан айрымканла]], [[Каролин айрымканла]], [[Маршаллны айрымканлары]], [[Гилбертни айрымканлары]], дагъыда [[Шош океан]] бла [[Индий океан|Индий океанны]]ны кёб ууакъ айрымканы.
== Къазауатны чурумлары ==
=== [[Европа|Европада]]да къазауатны чурумлары ===
[[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесамат]] [[Германия|Германияны]]ны аскер джаны бла уллу тыйгъычда тутханды.
1922 джылны апрелинде-майында Шимал Италияда Раппало шахарда [[Генуэз конференция]] бардырылгъанды. Ары [[РСФСР|Совет Россияны]] келечилери: [[Чичерин, Георгий|Георгий Чичерин]] (председатель), [[Красин, Леонид|Леонид Красин]], [[Иоффе, Адольф|Адольф Иоффе]] эмда башхала чакъырылгъандыла. Германияны ([[Веймар республика|Веймар республиканы]]ны) [[Ратенау, Вальтер|Вальтер Ратенау]] келечилик этгенди. Бу конференцияны баш темасы [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатдан]]дан сора келген заран ючюн бир-бирлерине дау этмеу болгъанды. Бу конференцияны ахырында [[Раппало кесамат (1922)|Раппало кесамат]] алыннганды. Ол кесамат [[РСФСР]] бла [[Веймар республика|Веймар республиканы]]ны арасында дипломатия илишкилени орнуна келтиргенди. Совет Россиягъа бу кесамат тарихинде биринчи халкъла арасы келишиу болгъанды. Ол заманнга дери закон тышында болгъан Германиягъы бу кесамат уллу магъана тутханды, бу кесамат бла Германия дуния джамагъат бла танылгъан, къабыл этилген къралланы сафына къайтханды.
1922 джылны 11-чи августунда джашыртын келишиу бла Германиягъа [[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесамат]] бла джасакъ болгъан саутланыу Совет Россияны болушлугъун гарантия этгенди. Бу келишиуге кёре саутланы джангы юлгюлери Германияда тюл, Россияда сыналлыкъдыла. Россия джашыртын Германиягъа сауут чыгъарыргъа керек материалла сатаргъа унагъанды<ref name="MK">''Martin Kitchen'' . The Cambridge Illustrated History of Germany:-Cambridge University Press 1996 ISBN 0-521-45341-0</ref>.
1928 джылны 27-чи июлунда [[Париж|Парижде]]де [[Бриан — Келлогну пакты|Бриан — Келлогну пактына]]на къол салынады. Бу кесамат къазауатны миллет политиканы саууту кибик хайырланмазгъа деген борчну алдырады къол салгъан къралгъа. Пакт официал халда 1929 джылны 24-чю июлунда кючге кирирге керек эди, алай а кючге киргинчи огъунакъ [[Москва|Москвада]]да «Литвиновну протоколу» атлы протоколгъа къол салынады. Ол протокол бу кесаматны болджалдан алгъа [[СССР]], [[Польша]], [[Румыни|Румыния]]я, [[Эстония]] эмда [[Латвия|Латвияны]]ны арасында кючге киргизеди. 1929 джылны 1-чи апрелинде протоколгъа [[Туркия|Тюрк]], 5-чи апрелде уа [[Литва]] къошулады.
1932 джылны 25-чи июлунда Польша бла Совет Союзну арасында Бир-бирлерине чабмауну юсюнден кесаматха къол салынады. Аны бла Польша Кюнчыгъышдан агрессия къоркъуудан кесин сакъларгъа кюрешеди.
1933 джылда Германияда властха [[Гитлер, Адольф|Адольф Гитлер]] башчылыкъ этген [[Миллет-социалист ишчи партия|Миллет-социалист ишчи партияны]]ны келиуу бла, Германия Версаль кесаматны тыйгъычларын къулакъгъа алмай башлайды. Сёз ючюн джасакъ болгъан аскерге чакъырыуну орнуна салыб, сауутлу кючлени санын терк кёлтюреди, сауут бла аскер техниканы чыгъарыуда да уллу кёлтюрюу болады. 1933 джылны 14-чю октябрында Германия [[Миллетлени Лигасы|Миллетлени Лигасындан]]ндан чыгъады эмда Сауутланмауну юсюнден бардырылгъан Женева конференциягъа къошулургъа унамайды. 1934 джылны 26-чы январында Польша бла Германияны арасында бир-бирлерине чабмауну юсюнден кесамат къабыл этиледи. 1934 джылны 24-июлунда Германия Австрияны ара шахары Венада правительствогъа къаршчы путч этиб, [[аншлюс]] этерге излейди, алай а итальян диктатор [[Муссолини, Бенито|Бенито Муссолинини]] къаршчы болгъаны себебли тохтатады.
30-чу джыллада [[Италия]] да агрессиялы политиканы бардыргъанды. 1935 джылны 3-чю октябрында [[Эфиопия|Эфиопиягъа]]гъа чабады, эмда 1936 джылны майына бютеулей къолгъа алады ([[Итальян-эфиоп къазауат (1935-1936)|итальян-эфиоп къазауат]]). 1936 джыл Итальян империя баям этиледи. [[Джерле арасы тенгиз]] «Бизни тенгиз» ат алады ([[Латин тил|лат.]] — ''Mare Nostrum''). Быллай агрессиялы чыгъышла кюнбатыш къралла бла [[Миллетлени Лигасы|Миллетлени Лигасыны]]ны джанындан ушатылмайды. Кюнбатыш къралла бла илишкилерини аман болууу Италияны Германия бла джууукълашдырады. 1936 джылны январында Муссолини, немчала джанындан Австрияны аннексиясын, ала Адриатикагъа къол узатмасала, унайды. 1936 джылны 7-чи мартында герман аскерле [[Рейн демилитаризация зона|Рейн демилитаризация зонаны]]ны кючлейдиле. [[Уллу Британия]] бла [[Франция]] уллу къаршчылыкъ кёргюзмей, джангыз формал халда протест билдиредиле. 1936 джылны 25-чи ноябрында [[Германия]] бла [[Япония]] [[Антикоминтерн пакт|Антикоминтерн пактны]]ны аладыла. Бу пактха кёре ала коммунист идеологиягъа къаршчы биргелей кюреширик болгъандыла. 1937 джылны 6-чы ноябрында пактха [[Италия|Италияда]]да къошулады.
Британияны премьер-министри Чемберлен бла Гитлерни арасында 1938 джылны 30-чу сентябрында Уллу Британия бла Германия арасында чабмау бла бютеу дау сорууланы мамырлыкъда оноуун этилирни юсюнден келишиу декларациягъа къол салыннганды. 1938 джылда Чемберлен Гитлер бла юч кере тюбешгенди, Мюнхенде тюбешиуюнден сора уа ол Лондоннга кесини белгили «Мен сизге мамырлыкъ келтирдим» сёзлери бла къайтады.
1938 джылны мартында [[Германия]] къаршчылыкъ, тыйгъыч кёрмей, кесине [[Австрия|Австрияны]]ны къошады ([[Аншлюс]]).
Француз Республиканы тыш ишлерини министри Жорж Боннэ бла Герман Рейхни тыш ишлерини министри Иоахим Риббентроп, 1938 джылны 6-чы декабрында француз-герман декларациягъа къол саладыла.
1938 джылны октябрында [[Мюнхен келишиу|Мюнхен келишиуге]]ге таяныб, Германия [[Чехословакия|Чехословакиягъа]]гъа кирген [[Судет область|Судет областны]] кючлейди. Бу актха Ингилизда, Францияда разы боладыла. Чехословакияны оюмуна ау киши да тынгылмайды. 1939 джылны 15-чи мартында, Мюнхен келишиуню бузуб, [[Чехия|Чехияны]]ны оккупация этеди. Чех территорияда немчалагъа бойсуннган [[Богемия бла Моравияны протектораты]] къуралады. Маджар бла Польшада къошадыла юлюшлерин Чехославакияны юлешиуде. [[Словакия]] уа герман болушлукъ бла кесини азатлыгъын баямлайды. 1939 джылны 24-чю февралында [[Антикоминтерн пакт|Антикоминтерн пактха]]ха [[Маджар]], 27-чи мартда — [[Испания]] къошуладыла.
Ол заманнга дери Германияны агрессив чыгъышлары [[Уллу Британия]] бла [[Франция|Францияны]]ны джанындан уллу къаршчылыкъ кёрмейдиле, ала къазауатны башлаб къояргъа къоркъуб, джарашыу полтика бла [[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесаматны]] къутхарыргъа кюрешедиле. Алай а Мюнхен кесаматны бузулгъанындан сора бу эки къралда да Гитлерге къаршчы къаты политика бардырылыргъа керек болгъаны терен ангылана башлайды. [[Германия]] джанындан андан ары агрессия политиканы тохтатыр умутлу, Уллу Британия бла Франция [[Польша|Польшагъа]]гъа [[Ингилиз-поляк аскер альянс|аскер гарантияла]] бередиле. [[Италия]] [[Албания|Албанияны]]ны 1939 джылны 7-12 апрелинде кючлегенинден сора, аллай гарантияла ([[Итальян-албан къазауат]]) [[Румыния]] бла [[Греция|Грециягъада]]гъада бериледиле.
Объектив чурумла Совет Союзнуда Версаль системагъа къаршчы этгендиле. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатны]]ны, [[Октябрь революция|Октябрь революцияны]]ны эмда [[Россияда Граждан къазауат|Граждан къазауатны]] сылтауу бла СССР терен кризис джашагъаны себебли дуния политикада ауурлугъу азайгъанды. Алай а арт джыллада совет къралны кючлениую бла, къралны башчылары дуниялыкъ кърал статусну къайтарыр къайгъыгъа кириб, амалла излейдиле. Совет правительство официал дипломатия каналланы, [[Коминтерн]] мадарларын, социал пропаганданы, пацифист идеяланы, [[Антифашизм|антифашизмни]] хайырланыб, агрессорланы къурманларына болушлукъ этгенча этиб дунияда мамырлыкъ эмда социал прогресс ючюн эм баш кюрешчи атха ие бола башлайды. «Коллектив къоркъуусузлукъ» ючюн кюрешиу совет правительствону тыш политика тактикасы болады. СССР башха къралланы, кесини тышлар мадарларын азайтыргъа кюрешеди. Алай а [[Мюнхен келишиу]] СССР алкъын дуния деу кърал статусдан бек узакъ болгъанын кёргюзеди<ref name="Мельтюхов">[http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/index.html/ М. Мельтюхов. Упущенный шанс Сталина. 2000.]</ref>.
СССР къазауатха къызыуда хазырланыб кюрешгенди. Джашыртын мобилизация бла кюнбатыш чекледе сауутлу кючлени санын ёсдюрюу бардырылады. Халкъны ичиндеда аскер юретиу бардырылгъанды.
[[Раппало кесамат (1922)|Раппало кесамат]] бла аны ызындан къабыл этилген джашыртын келишиулеге таяныб Липецк шахарда немча аскер-хауа кючлеге [[Люфтваффе|«Люфтваффеге»]] пилотла юретиучю аралыкъ ачылады. [[Къазан|Къазанны]]ны къатында танка бирликлеге командирле хазырлаучу «Кама» атлы юретиу аралыкъ, Вольск шахарда химия сауут бла кюрешиуге юретиучу «Томка» аралыкъла ачыладыла<ref name="ЛИ">http://www.lipetsk.ru/town/kraeved/li02soro.html?pass=1&backurl=/town/kraeved/li02soro.html сайтдан информация</ref><ref name="ЛИ2">hrono.info: http://www.hrono.info/dokum/192_dok/ber_doc.html</ref>. Украинада, артдан Германия СССР-ге къаршчы джетишимли хайырланнган танкала сыналгъандыла. Совет Союзда практикаларын белгили немча аскер тамадала (Кейтель, Манштейн д.б.) ётгендиле. «Камадан» белгили немча абычарла ([[Гудериан, Гейнц Вильгельм|Гейнц Гудериан]] бла [[Гёпнер, Эрих|Эрих Гёпнер]] кибик) билим алыб чыкъгъандыла<ref name="ГГ"> Гейнц Гудериан, «Воспоминания немецкого генерала. Танковые войска Германии во Второй мировой войне. 1939—1945», Центрполиграф, 2005</ref><ref name="ЛЮ">Лубченков Ю., «100 Великих полководцев Второй Мировой», Вече, 2005 Сайтладан билгиле: http://velikvoy.narod.ru, http://achtungpanzer.bos.ru</ref><ref name="ЛЮ1">Беседа Ворошилова с генералом [[Гаммерштейн-Экворд, К. фон|Гаммерштейном]], 5 сентября 1929 г, http://www.hrono.ru/dokum/192_dok/voro.html сайтдан билги</ref>.
40-чы джылланы аллына СССР-ни промышленносту асламысы бла аскер продукция чыгъарыугъа кёчеди (аннга мобилизация дерге боллукъду) 1939 джылны 11-чи январында (Европа да къазауатха джораланыб) Аскер кереклени наркоматы (халкъ комиссариаты, министерствосу) эмда Сауутланы наркоматы къуралады. Чыкъгъан джюк мешинала бирида къалмай джакъчы бояу бла боялыб башлайдыла.
1939 джылны политика кризисинден сора [[Европа|Европада]]да эки аскер-политика блок къуралады: ингилиз-француз эмда герман-итальян, ала экисида СССР-ни ала джанлы болурун излегендиле. Бу болумда 1939 джылны 23-чю августунда [[Москва|Москвада]]да СССР Германия бла [[СССР бла Германияны арасында чабмауну кесаматы|Чабмауну кесаматына]] къол салады. Бу кесаматны джашыртын протоколунда [[Кюнчыгъыш Европа|Кюнчыгъыш Европаны]]ны юлешиуню юсюнден да джазылгъанды.
[[Польша]], [[Уллу Британия|Уллу Британиядан]]дан эмда [[Франция|Франциядан]]дан герман агрессиягъа къаршчы аскер гарантия алгъандан сора, Германия бла ангылашыулада, Германияны излемлерин къабыл этерге излемейди ([[Польша коридор]]). СССР, Германия, Франция, Великобритания эмда башха къралла къазауатха хазырланыула этиб башлайдыла. Сёз ючюн мобилизациядан сора СССР-ни саутлу кючлери 1939 джылгъа 5 миллиондан артыкъ болады.
=== [[Азия|Азияда]]да къазауатха чурумла ===
[[Япония|Японияны]]ны, [[Маньчжурия]] бла Шимал [[Къытай|Къытайны]]ны оккупацисы 1931 джылда башланады. 1937 джылны 7-чи июнунда Япония Къытайны ич районларына джюрюшню башлайды. ([[Япон-къытай къазауат (1937-1945)|япон-къытай къазауат]]).
Японияны экспансиясы деу къралланы джанындан уллу къаршчылыкъгъа тюбейди. [[Уллу Британия]], [[АБШ]] эмда [[Нидерландла]] Япониягъа къаршчы экономика санкцияла саладыла. Совет Союз да бу къаугъадан къыйырда къалмагъанды, 1938 джылдан башлаб чекде Япония бла баямланмагъан къазауат кибик сермешиуле болгъандыла (эм белгилилери [[Хасанда сермешиуле (1938)|Хасан кёлню джагъасында сермешиуле]] бла [[Халхин-Голда сермешиу (1939)|Халхин-Голда сермешиу]] болгъандыла).
Ахырында [[Япония|Японияны]]ны аллында, къазауатны мындан ары бардырса, эки сайлам болады: не шималгъа, СССР-ге къаршчы, неда къыбылагъа. Япония «къыбыла вариантны» сайлайды. 1941 джылны 13-чю апрелинде Япония бла СССР-ни арасында 5-джыллыкъ болджалда нейтралитетни сакълауну юсюнден келишиуге къол салынады. Япония [[АБШ]] бла аны джанлы къраллагъа къаршчы къазауатха хазырланыб башлайдыл.
1941 джылны 7-чи декабрында Япония [[Пёрл-Харбор]] атлы американ аскер-тенгиз базагъа чабады. 1941 джылны декабрындан башлаб япон-къытай къазауат Экинчи дуния къазауатны бир кесегине саналады.
31-чи августда Германияны басымы быллай билдириу бергенди: «…орта кюн 20 сагъат тёгерегинде Гляйницдеги радоистанцияны мекямын полякла кючлегендиле».
1-чи сентябрда 4 сагъат бла 45 минутда [[Гданьск|Данцигге]] шохлукъ зыярат бла келген немча юретиу кеме- эски болгъан «Шлезвиг-Гольштейн» Вестернплятдагъы поляк позициялагъа от ачады. Германияны сауутлу кючлери Польшагъа киредиле. Германияны джанында къазауатха [[Словакия|Словакияны]]ны аскерлеринда къошуладыла. '''Экинчи дуния къазауат башланады.'''<ref name="D III R">II.Weltkrieg /Dokumentation Das III.Reich. Gütersloch :Mohndruck Graphische Betriebe GmbH,. 1989 ISBN 3-88199-536-6</ref>
1-чи сентябрда Гитлер аскер формасы бла Рейхстагда сёлешеди. Польшагъа чабыуулну, Гляйвицде болгъанла бла акъларгъа кюрешеди. Аны бла бирге Гитлер Франция бла Британияны къазауат ачарларындан къоркъуб «къазауат» сёзню хайырланмайды. Ол басамалагъан буйрукъда къуру поляк агрессиягъа къаршчы «актив джакълауну» юсюнден джазылады.
Герман аскерлени алгъа джюрюшлери планнга кёре баргъанды, полякланы уланлары, герман танкала бла самолетлагъа къаршчы бек къарыусуз кюч болгъандыла. Кюнабатыш фронтда къазауат ачылсада ингилиз-француз аскерле шошлукъну сакълайдыла.
Польшада къазауатны биринчи ыйыгъында огъунакъ немча аскерле поляк фронтну джыртыб Мазовия бла Кюнчыгъыш Пруссияны кючлейдиле. Талай кюнден кюнбатыш Галиция бла Огъары Силез индустриал районда къолларына тюшеди. 9-чу сентябргъа герман аскерле [[Варшава|Варшавагъа]]гъа джууукълашадыла.
10-чу сентябрда поляк аскер башчы [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Эдвард Рыдз-Смиглы]] бютеу аскерлени къыбыла-кюнчыгъыш Польшагъа ыхтырылырын буйрукъ этеди, алай а аскерлени асламысы [[Висла|Висланы]]ны ётелмей, къуршоугъа тюшеди. Сентябрны арасына, кюнчыгъышдан болушлукъ келмегенинде, Польшаны сауутлу кючлери джокъну орнуна келедиле, бир кюч халдан чыгъадыла. Джангыз локал сермешиуле боладыла.
[[Файл:Soviet Tanks invades Poland 17.09.1939.jpg|thumb|right|250px|Совет танкала поляк чекни ётедиле. 17 сентябрь 1939]]
Совет правительство «Польшаны кюнчыгъыш районларыны украин эмда белорус халкъыны джашауларын эмда мюлклерин джакъларыгъын, эмда аскерлени герман агрессия болмаз ючюн киргизгенин билдиреди». 19-чу сентбярда Къызыл Аскер Вильнону, 20-чы сентябрда Грондно бла Львовну кючлейди, 23-чю сентябрда Буг сууну кючыгъыш джагъасына джетеди.
СССР-ни чабарыны аллыбла 14-чю сентябрда Гудериянны 19-чу танка корпусу Кючыгъыш Пруссиядан алгъа атлаб,[[Брест (Белоруссия)|Брестни]] кючлейди. Поляк аскерле, генерал Плисовскийни башчылыгъы бла дагъыда талай кюнню [[Брест къала|Брест къаланы]]ны джакълайдыла. 17-чи сентябрны кечесинде къаланы джакъчылары Буг сууну ары джанына ётедиле.
28-чи сентябрда [[Варшава]] тюшеди, 30-да - Модлин, 2-чи октябрда -Хель кчюленнгендиле. 6-чы октябрда поляк аскерни ахыр бёлеги хорланнганды. Германия бла СССР-ни арасында чек Польшаны ичи бла белгиленеди.
Поляк джерлени бир бёлеги Ючюнюч Рейхге къошулады. Бу джерле «германизация» этилирге керекдиле. Полякла бла чууутлула былайдан, Польшаны ара районларына кёчюрюледиле. СССР бла Германияны ичине кирмеген районларында генерал-губернаторлукъ къуралады, анда поляк халкъгъа къаршчы кючлю зулмулукъ бардырылады. Алай а эм ауур къадар чууутлулагъа тюшеди, ала [[Гетто|геттолагъа]] сюрюлюб, ачлыкъда, сууукълукъда къара джазыуларын сакълайдыла.
[[Файл:Admiral Graf Spee Flames.jpg|thumb|right|250px|''«Адмирал Граф Шпее»'' линкорну Ла-Плата сууну аягъында батдырылгъан кёзюуде ёртен]]
Мамырлыкъ конференциягъа къошулургъа излемеселеда [[Уллу Британия]] бла [[Франция]] 1939 джылны сентябрындан башлаб 1940 джылны октябрына дери къазаутны шош халда бардырадыла, алгъа джюрюр мурат этмейдиле, аны бла немча аскер башчылыкъгъа кюч алыргъа себеб боладыла. Актив халда сермешиуле джангы тенгизде барадыла. Къазауатха дери огъунакъ [[Вермахт|немча аскер башчылыкъ]] [[Атлантика океан|Атлантика океаннга]]нга 2 броня джюрютген эмда 18 суу тюбю кеме джибереди, ала къазауат башланнганлай Уллу Британия бла аны джанлы къралланы саудюгер кемелерине чабыуул этиб башлайдыла. 1939 джылны сентябрындан декабргъа дери Уллу Британия 114 кемесинден къуру къалады, 1940 джыл а уа 471 кемеси батдырылады. Германия эсе уа 1939 джыл къуру 9 суу тюбю кемеден къуру къалады. Уллу Британияны тенгиз коммуникацияларына чабыуул, 1941 джылны джайына, британ сатыу-алыу флотну тоннажыны юч этиб бири джокъ этеди. Бу, къралны экономикасына уллу заран келтиреди.
=== Совет-фин къазауат ===
[[Файл:Finnish areas ceded in 1940 RUS.png|thumb|250px|СССР-ни къазауатдан сора къошхан джерлери]]1938-1939 джыллада бардырылгъан совет-фин кёрюшюуледе СССР Финляндиядан Карел «боюнчыкъну» излегенди,аны орнуна эки къатха кёб джер теджегенди, алай а Финляндия кесини джерлерин берирге унамагъанды. 1939 джылны 30-чу ноябрында СССР Финляндиягъа чабады. 1939 джылны 14-чю декабрында къазауатны башлагъаны ючюн СССР [[Миллетлени Лигасы|Миллетлени Лигасындан]]ндан къысталады..
Декабрдан башлаб февралгъа дери совет аскерле 15 ышанчы дивизия болуб «[[Маннергеймни Сызын|Маннергеймани Сызын]]» юзерге кюрешедиле, алай а уллу джетишимли болалмайдыла.
Уллу Британия бла Франция [[Скандинав джарымайрымкан|Скандинав джарымайрымкангъа]]гъа десант атаргъа оноу этедиле, ала Германия швед темир магъаданны къайнакъларын къолгъа алырын къоркъадыла, аны бла бирге бу десант Финляндиягъа аскер джибериуде джол ачаргъа керекди; аны бла бирге узакъ бомбалаучу авияция Джууукъ Кюнчыгъышха джибериледи, ала Ингилиз Финляндияны джанында къазаутха кирсе,Бакудагъы нефть къайнакъланы бомбаларгъа хазырланадыла. Алай а [[Швеция]] бла [[Норвегия]] нейтралителерин андан ары сакъларгъа излеб, кеслерини территорияларында ингилиз-француз аскерлеге къонакъбайлыкъ этмезликлерин билдиредиле. 1940 джылны 16-чы февралында британ эсминецле «Альтмарк» атлы немча кемеге норвег суулада чабадыла, аннга дери скандинав къралланы нейтрал къалыларын излеген Гитлер, десантдан къоркъуб [[Дания]] бла [[Норвегия|Норвегияны]]ны кючлерге буйрукъ береди ([[Weserübung Операция]]).
1940 джылны мартында совет аскерле «[[Маннергеймни Сызын|Маннергеймани Сызын]]» джыртыб Выборг шахарны джюклейдиле. 1940 джылны 13-чю мартында [[Москва|Москвада]]да [[Москва мамылыкъ кесамат (1940)|СССР бла Финляндия арасында мамырлыкъ кесаматха]] къол салынады, советлени излемлери мюкюл этиледи: Карел «боюнчукъда» чек [[Ленинград|Ленинграддан]]шималданшимал-кючыгъышха 120 километр узакъланады, СССР-ге Фин богъазда талай айрымкан тюшеди. <ref>[http://heninen.net/sopimus/1940.htm]Мирный договор между Союзом Советских Социалистических Республик и Финляндской Республикой, Статья III, Москва, 12 марта 1940</ref>.
Къазауатны бошалгъанына къарамай ингилиз-француз [[Норвегия|Норвегияда]]да, операциягъа хазырланадыла, алай немчала аланы джашыртын планларын бузгъандыла.
Совет-фин къазауатны заманында финле артдан дуниягъа белгили болгъан «[[Молотовну Коктейли|Молотовну Коктейлин]]н» къурагъандыла.
=== Европада блицкриг ===
[[Файл:HMS Warspite, Norway 1940.jpg|thumb|left|250px|Норвегияны джагъаларында тенгиз сермешиу. 10 апрель 1940]]
1940 джылны 9-чу апрелинде [[нацист Германия|Германия]] [[Дания]] бла [[Норвегия|Норвегиягъа]]гъа чабады.
Данияда тенгиз эмда хауа десант бла немчалыла тыйгъычсыз талай сагъатха бютеу магъаналы объектлени къолгъа аладыла, бютеу дат авиацияны джокъ этедиле. Граждан джамагъатны бомбаланы тюбюне тюшерини къоркъууунда, дат король [[Кристиан X]] капитуляциягъа къол салыб,аскерге сауутну салырына буйрукъ этеди.
Норвегияда немчалыла 9-10 апрелледе бютеу баш портланы кючлейдиле ( [[Осло]], [[Тронхейм]], [[Берген]], [[Нарвик]]. 14 апрелде ингилиз-француз десант Нарвикни къатында тюшеди, 16 апрелде Тронхеймге джюрюш этедиле, алай а джетишимли болалмайдыла, майны аллында ара Норвегиядан кючлерин къоратыргъа керек боладыла. Нарвик ючюн талай сермешиуден сора союзникле шимал Норвегияданда аскерлерин къоратадыла. 1940 джылны 10-чу июнунда норвег аскерлени ахыр бёлеклери капитуляция этедиле. Норвегия немча оккупацион администрация (рейхскомиссариат) бла оноу этиледи; Дания эсе уа герман протекторат баямланнганды, эмда ич ишлеге кеси оноу этеди.
Германия бла бирге британ эмда американ аскерле аны тенгиз арты джерлерин — [[Фарер айрымканла]], [[Исландия|Исландиz]] эм [[Гренландия|Гренландияны]]ны кючлейдиле.
[[Файл:Rotterdam.jpg|thumb|right|250px|Немча бомбалауладан сора Роттердамны арасы]]
1940 джылны 10-чу майында Германия 135 дивизияны кючю бла [[Бельгия|Бельгиягъа]]гъа, [[Нидерландла|Нидерландлагъа]]гъа эмда [[Люксембург|Люксембургга]]га чабады. Инглиз-француз аскерлени биринчи къаууму Бельгияны территориясына джюрюш этеди, алай а голландлылагъа болушалмайды, немча аскерле къыбыла [[Голландия|Голландияны]]ны талай кюнде алыб, 12-чи майгъа Роттердамгъа джетедиле. 15-чи майда Нидерландла капитуляция этедиле.
Бельгияда немча десантчыла 10-чу майда Альбертни каналыны башы бла баргъа кёпюрлени къолгъа аладыла, аны бла уллу герман танка кючлеге Бельгий тюзге джол ачылады. 17-чи майда [[Брюссель]], немчалыланы къолларына тюшеди.
Алай а баш джумдурукъ «А» аскер къауумдан келеди. 10-чу майда Люксембургну кючлегенден сора,[[Гудериан, Гейнц Вильгельм|Гудерианны]] юч танка дивизиясы къыбыла [[Арденнле|Арденнлени]]ни ётюб 14-чю майда [[Маас (суу)|Маас сууну]] Седан шахарны къатында ётедиле. Аны бла бирге [[Гот, Герман|Готну]] танка корпусу, ауур техникагъа къыйын болгъан шимал Арденнлеге ётюб, 13-чю майда Маас сууну, [[Динан (Бельгия)|Динандан]] шималыракъ ётеди. Герман танка кючле кюнбатышха юрюнедиле. Французла сакъланмагъан джерден урулуб, келген кючлени тыялмайдыла. 16-чы майда Гудерианны бёлеклери Уазагъа джетедиле; 20-чы майгъа [[Па-де-Кале|Па-де-Калеге]]ге чыгъыб, [[Абвиль|Абвилден]] узакъ болмай шималгъа бурадыла, аны бла франуз, бельгий эмда ингилиз аскерлени сыртларындан кириб, 28 дивизияны къуршоугъа аладыла.
Француз аскер башчылыкъны 21-23 майда Аррасны къатында контратака этиуу, джетишимли боллукъ эди, Гудериан сау танка батальонну джокъ этиб, бу атаканы тыяды. Гудериан союзниклени Булонгъа ыхтырылыу джолларын кеседи. 23-чю майда Гравлиннге чыгъыб, ингилиз-француз аскерлени эвакуация этер мадары болгъан джангыз къалгъан [[Дюнкерк]] портдан 10 километр узакълыкъда тохтайдыл. Былайда Гудерианны аскерлери Гитлерни кишида ангыламагъан буйругъу бла («Дюнкерк сейирлик») ( башха версиягъа кёре тохтауну чуруму, Гитлерни буйругъу тюл, танкаланы ингилиз флотну тобу джетген зонагъа кириуу болгъанды.). Талай кюн солууу, француз бла ингилиз кючлеге Дюнкеркни джакълауну кючлендирирге амал береди. Кючлендириб ала кчюлерин тенгиз бла эвакуация этер ючюн [[Дюнкерк операция|«Динамо» операцияны]] башлайдыла. 26-чы майда немча аскерле Кюнбатыш Фландрияда бельгий фронтну джыртадыла, 28-чи майда Бельгия капитуляция этеди. Ол кюн огъунакъ [[Лилль|Лиллни]] къатында немчалыла уллу француз аскер къауумну къуршоулайдыла. 31-чи майда алада джесир боладыла. Француз аскерлени уллу кесеги (114 минг адам) эмда бютеу британ аскерле (224 минг) британ кемелени болушлугъу бла Дюнкерк портну юсю бла эвакуация этиледиле. Немчалыла союзниклени къоюб къачыб кетген бютеу британ эмда француз ауур сауутну къолгъа аладыла. Аны бла Дюнкеркден сора Уллу Британияны къолунда ауур сауут бек аз къалады, алай а адамларын сакълайды сауутну багъасы бла.
5-чи июнда немча аскерле Лан-Абвиль сызда алгъа джюрюш башлайдыла. Француз аскер башчылыкъны фронтда «тешиклени» хазырланмагъан аскерле бла джабаргъа кюрешгени джетишимли болмайды, французла сермешиуден сермешиуге кеслерин хорлатадыла, фронт джыртылады, аскерле къызыуда къыбылагъа ыхтырыладыла.
10-чу июнда Италия Франция бла Уллу Британиягъа къазауат баямлайды, итальяна аскерле Францияны къыбыла районларына киредиле, алай а терен баралмайдыла. Ол кюн огъунакъ француз правительство Парижден къачады. 11-чи майда немчалыла Шато-Тьеррини къатында Марну суудан ётедиле, 14-чю июнда урушсуз, тыйгъычсыз [[Париж|Парижге]]ге киредиле, эки кюнден Рона сууну ёзенине чыгъадыла. 16-чы июнда маршал [[Петен, Анри Филипп|Петен]] Францияны джангы правительствосун къурайды, 17-чи июнну кечесинде Германиягъа къазауатны тохтатыу тилек джибереди. 18-чи июнда, [[Лондон|Лондоннга]]нга къачхан француз генерал [[Де Голль, Шарль|Шарль Де Голль]], французланы анданда ары къаршчыланыгъыз деб чакъырады. 21-чи июнда герман аскерле къаршчыланыу сынамай [[Луара|Луарагъа]]гъа джетедиле, ол кюн огъунакъ [[Лион|Лионну]]ну кючлейдиле.
22-чи июнда [[Компьен|Компьенде]]де 1918 джыл Германияны капитуляциягъа къол салгъан вагонда [[Компьен къазауат тохтатыу|француз-немча къазауат тохтатыугъа]] къол салынады, аннга кёре Франция кесини территориясыны кёбюсюн оккупация этдиртирге унайды, джерли аскерлени асламысын саутсузландырыргъа эмда аскер-тенгиз флотну интерн этерге разы болады. Эркин зонада кърал переворотдан сора 10-чу июлда [[Петен, Анри Филипп|Петен]] оноуну къолгъа алады ([[Виши Режим]]), бу правительстов Германия бла ишбирлик этерге курс алады ([[коллаборационизм]]). Франция аскер джанындан эм кючлю кърал болмасада, быллау къысха заманда, кесин бу халда хорлатханы бек сейирди, эмда акъыл ангылаталмазчады.
Вишист аскерлени башчысы [[Дарлан, Франсуа|Франсуа Дарлан]] бютеу француз флотну [[Француз Шимал Африка|Француз Шимал Африканы]]ны джагъаларына элтирге деб буйрукъ береди. Бютеу француз флот Германия бла Италияны къолуна тюшеди деген къоркъууда, 1940 джылны 3-чю июлунда братин авиация [[Мерс-эль-Кебир|Мерс-эль-Кебирде]]де француз флотну бомбалайды. Июлну ахырына британлыла бютеулей француз флотну джараусуз халгъа келтиредиле.
=== Прибалтиканы, Бессарабияны эмда Шимал Буковинаны СССР-ге къошулуу ===
[[Файл:Riga 1940 Soviet Army.jpg|thumb|right|250px|Совет аскерле [[Рига|Ригагъа]]гъа киредиле. 17-чи июн 1940]]
1939 джылны къачында [[Эстония]], [[Латвия]] бла [[Литва]] зорланыб СССР бла бир-бирге болушуу атлы кесаматлагъа къол салгъандыла, неда ол кесаматла базаланы юсюнден кесамат деб билинедиле, ол кесаматлагъа кёре бу республикаланы ичинде совет аскер базала орналгъандыла. 1940 джылны 17-чи июнунда СССР балтика къраллагъа, кеси джаратмагъан правительстволаны отставкагъа кетиулерин излеб ультиматум береди. Ол ультиматумда СССР аны тышында правительстволаны советле джанлы сол политикачыладан къуралыуну, кёзюусюз сайлауланы бардырыуну, къошакъ аскер кючлени киргизиуню излейди. Джакъсыз, болушлукъсуз къалгъан къарыусуз къралла бу излемлеге боюн иедиле.
Прибалтикагъа аскерлени киргенинден сора, совет кючлени басымыны тюбюнде, альтернативасыз сайлаула бардырыладыла. Тинтиучюлени билдиргенлерине кёре бу сайлаулада кеб законну бузуу, алдауукъ болуб <ref name=semirjaga>Семиряга М. И. [http://militera.lib.ru/research/semiryaga1/app.html#664 Тайны сталинской дипломатии 1939—1941] — М.: Высшая школа., 1992.</ref> коммунист партияла хорлайдыла. Аны бла бирге прибалтика политикачыла НКВД джанында кёбчюлюк санда тутуладыла. 1940 джылны 21 июлундан джангы сайланнган, совет джанлы парламентле СССР-ни Баш Советине бу юч къралны СССР-ге алыгъыз деб тилек джибередиле. 3-чю августда [[Литва Совет Социалист Республика|Литва ССР]], 5-чи августда — [[Латвия Совет Социалист Республика|Латвия ССР]], 6-xs августда — [[Эстон Совет Социалист Республика|Эстон ССР]] къуралады.
1940 джылны 27-чи июнунда СССР-ни правительствосу румын правительствогъа эки ультиматум нота джибереди, анда 1812 джыл [[Орус-тюрк къазауат 1806—1812|Орус-тюрк къазауатдан]] сора Россиягъа къошулгъан [[Бессарабия|Бессарабияны]]ны (1918 джыл Совет Россияны къарыусузлугъу бла хайырланыб алгъанды Румыния) ызына излейди эмда [[Буковина|Шимал Буковинаны]] (ёмюрю Россия империяныкъ болмагъан, алай а асламысы бла украинлиле джашагъан) «Бессарабияны Румыния 22 джыл къолда тутуб, Совет Союзгъа этген зараннга тёлеуге» излейди. [[Румыния]] СССР бла къазауат болса башха къралладан болушлукъ болмазын ангылаб бу ультиматумну къабыл этеди, 28-чи июнда аскерлери бла администрациясын Бессарабия бла Шимал Буковинадан къоратады, аны ызы бла эрлай совет аскерле киредиле. 2-чи августда Бессарабия бла анга дери Украинагъа кирген [[Молдаван Автоном Совет Социалист Республика|Молдаван АССР]] бир-бирине къошулуб [[Молдаван Совет Социалист Республика|Молдаван ССР]] къуралады. Шимал Буковина [[Украин Совет Социалист Республика|Украин ССР-ге]] къошулады.
=== Британия ючюн сермешиу ===
=== Африкада, Джерларасында эмда Балканлада сермешиуле ===
Италия къазауатха киргенинден сора, аскерлери [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасы]], [[Шимал Африка|Шимал]] эмда [[Кюнбатыш Африка]] ючюн сермешиулени къызыуда башлайдыла1 11-чи июнда итальян авиация [[Мальта|Мальтадагъы]]дагъы британ базаны урады. 13-чю майда итальянлыла [[Кения|Кенияда]]да британ базаланы бомбалайдыла. Июлну аллында итальян аскерле [[Эфиопия]] бла [[Сомали|Сомалиден]]ден эки британ колониягъа - [[Кения]] бла [[Судан|Суданнга]]нга урадыла, алай а таукелсиз уруш этгенлери себебли терен кирелмейдиле. 1940 джылны 3-чю августунда итальян аскерле [[Британ Сомали|Британ Сомалиге]]ге киредиле. Адам саны аслам болгъаны себебли алайда британ эмда къыбыла африкан аскерлени ачыкъ богъазны ол бир джанына, Британияны [[Аден]] колониясына ыхтырадыла.
Францияны капитуляциясындан сора, талай колонияны администрациялары [[Виши Режим|виши правительствону]] таныргъа унамай, [[Лондон|Лондонда]]да генерал [[Де Голль, Шарль|Де Голль]] къурагъан «[[Сермешген Франция|Сермешген Франциягъа]]гъа» бойсунадыла. Британ аскерле бла «Сермешген Францияны» отрядлары виши аскерлеге къазауат башлайдыла, аланы баш нюзюрлери колонияланы къолгъа алыу болгъанды. Сентябргъа алай къазауатсыз бютеулей [[Француз Экватор Африка|Француз Экватор Африканы]]ны къолгъа аладыла. 27-чи октябрда [[Браззавиль|Браззавилде]] Де Голлну аскерлерини къолунда болгъан бютеу территориялагъа оноу оноу этген орган къуралады, атыда «Империяны Джакълауну Баш Кенгеши» болады. 24-чю сентябрда француз-британ кючле [[Сенегал|Сенегалда]]да кеслерин фашист аскерлеге хорлатадыла (Дакар операция) , алай а ноябрда [[Габон|Габонну]]ну сыйырадыла (Габон операция).
13-чю сентябрда итальянлыла [[Ливия|Ливияны]]ны джеринден [[Мисир|Мисирге]]ге чабадыла. 16 сентябргъа Сиди-Барранини къолгъа алыб, ала тохтайдыла. Ингилизлиле уа Мерса-Матрухха ыхтырыладыла. [[Африка]] бла [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасында]] кеслерини болумларын игилер ючюн итальянлыла [[Греция|Грецияны]]ны къолгъа алыр мурат этедиле. Урум правительствону, итальян аскерлени кесини джери бла ётерге эркинлик бермеуюнден сора, 1940 джылны 28-чи октябрында итальяна аскерле Грециягъа чабадыла. Ал кюнлеледе итальян аскерле талай урум шахарны къолгъа аладыла, алай а 8-чи ноябргъа алгъа джюрюшлери тохтатылады, 14-чю ноябргъ эсе уа урум аскер алгъа джюрюш этиб къралны бютеулей къолгъа алады, итальянлыланы къолларында болгъан [[Албания|Албаниягъа]]гъа огъунакъ киреди.
[[Файл:Awm 005392 2nd11th.jpg|thumb|left|250px|Австралиячы аскерле Шимал Африкада. 21-чи январь 1941]]
1940 джылны ноябрында ингилиз авиация Тарантода итальян портну урады. Бу атакадан сора [[Шимал Африка|Шимал Африкадагъы]]дагъы итальан аскерлеге керекле эмда азыкъ ташыу къыйын болады. Аны бла хайырланыб, 1940 джылны 9-чу декабрында ингилиз аскерле Мисирде алгъа джюрюш этедиле, январда [[Киренаика|Киренаиканы]]ны бютеулей кючлейдиле, февралгъа уа Эль-Агейлагъа чыгъадыла.
Январны аллында ингилизлиле Кюнчыгъыш Африкадада алгъа джюрюйдюле,. 21-чи январда итальянлыладан [[Кассала|Кассаланы]]ны сыйырыб, ала Судандан [[Эритрея|Эритреягъа]]гъа киредиле, 27-чи мартда Кэрэнни, 1-чи апрельде [[Асмара|Асмараны]]ны, 8-чи апрелде Массава портну къолгъа аладыла. Февралда британ аскерле [[Кения|Кениядан]]дан Итальян Сомалиге киредиле, [[Могадишо]] портну къолгъа алгъандан сора, шималгъа айланыб, [[Эфиопия|Эфиопиягъа]]гъа киредиле. 16-чы апрелде ингилиз десант [[Британ Сомали|Британ Сомалиге]]ге тюшеди, кёб турмай итальян аскерлени хорлайды. Ингилиз аскерле бла бирге Эфиопиягъа 1936 джыл итальянлыла тахтасындан къоратхан эфиоп император [[Хайле Селассие|Хайле Селассиеде]]де къайтады. Ингилизлилеге кёб санда эфоип партизанда къошулады. 17-чи мартда британ эмда эфиоп аскерле [[Джиджига|Джиджиганы]]ны, 29-чу мартда — [[Харар|Харарны]]ны, 6-апрелде - Эфиопияны ара шахары [[Аддис-Абеба|Аддис-Абебаны]]ны эркин этедиле. Кюнчыгъыш Афиркадагъы Итальян колония империя джокъ болады. Эфиопия бла Сомалини территорияларында итальяна аскерлени кесеклери 1941 джылны 27-чи ноябрына дери къаршчылыкъ кёргюзгендиле.
1941 джылны мартында, [[Крит]] айрымканны къатында тенгиз сермешиуде, британлыла итальяна флотну энтда бир кере къаушатадыла. 2-чи мартда Грецияда инглиз эм австралиячы аскерле десант тюшедиле. 9-чу мартда итальяна аскерле урумлулагъа къаршчы энтда бир кере алгъа урадыла, алай а къаушатылыб, 26-чы мартха ызларына ыхтырыладыла.
Бютеу фронтлада кесин хорлатыб, [[Муссолини, Бенито|Муссолини]] Гитлерден болушлукъ излер керекли къалады. 1941 джылны февралында [[Ливия|Ливиягъа]]гъа [[Роммель, Эрвин Йоханнес Ойген|Роммелни]] башчылыгъында немча экспедицион корпус келеди. 1941 джылны 31-чи мартында итальян-немча аскерле алгъа уруб, ингилизлидене [[Киренаика|Киренаиканы]]ны сыйырадыла, сора Мисирни чеклерине чыгъадыла. Аны бла 1941 джылны ноябрына дери фронт шош болады.
=== Фашист къралланы блокуну кенгериую. Балканла бла Джууукъ Кюнчыгъышда сермешиуле ===
[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] кесини тыш политикасына джангыдан къарай башлайды. Уллу Британия кёбден кёб джакъ, дагъан ала башлайды АБШ-дан. 1940 джылны майында [[АБШ-ны Конгресси]] аскер бла флотну кереклерин баджарыр ючюн 3 млрд доллар джиберирге къабыл этеди, джай а уа — 6,5 млрд, аны ичинде 4 млрд «эки океанны флотун» ишлерге. Уллу Британиягъа сауут бла аскер керекни джибериуюда кёбден кёб бола баргъанды. 1940 джылны 2-чи сентябрында АБШ Уллу Британиягъа Кюнбатыш Джарымтобда 8 базаны бегендге бергени ючюн 50 эсминец береди. АБШ-ны Конгрессини бегимине кёре ( [[Ленд-лиз]]), Уллу Британиягъа 7 млрд доллар ассигнация этилгенди. Кечирек ленд-лиз [[Къытай|Къытайгъа]]гъа, [[Греция|Грециягъа]]гъа эмда [[Югославия|Югославия|Югославиягъада]] джайылгъанды. Шимал Атлантика АБШ-ны аскер флотуну «патруль зонасы» баямланады, аны бла бирге Уллу Британиягъа джол алгъан саудюгер кемеледа къоруугъа алынадыла.
1940 джылны 24-чи сентябрында Германия, Италия эм Япония [[Ючлю пакт|Ючлю пактха]]ха: дунияны джангы юлешиу эмда аскер болушлукъ келишиуге къол саладыла. 1940 джылны ноябрында совет-герман кёрюшюуледе немча дипломатла бу пактха СССР-ни къошулурун излейдиле. Алай а Совет правительство унамайды. Гитлер СССР-ге чабыуну планын мюкюл этеди. Аны тындырыр ючюн Гитлер [[Кюнчыгъыш Европа|Кюнчыгъыш Европада]]да кеси джанлы къралла излеб башлайды. 20-чы ноябрда Ючлю бирликге [[Маджар]], 23-чю ноябрда — [[Румыния]], 24-чю ноябрда — [[Словакия]], 1941 джылда — [[Болгария]], [[Финляндия]] бла [[Испания]] къошуладыла. 1941 джылны 25-чи мартында пактха [[Югославия|Югославияда]]да къошулады, алай а 27 мартда, [[Белград|Белградда]]да ингилиз агентураны болушлугъу бла кърал переворот болады , оноугъа [[Симович, Дусан|Симовични]] правительствосу келеди, ол король этиб джаш [[Пётр II Каргеоргиевич|Петр II-ни]] баямлайды, эмда Югославияны нейтрал боллугъун баям этеди. 5-чи апрелде Югославия СССР бла шохлукъ бла чабмауну кесаматына къол салады. Ишле Гитлер ушатхан джанына бармагъаны себебли, Гитлер Югославияны кючлерге эмда Грецияда итальян аскерлеге болушлукъ этерге оноу этеди.
1941 джылны 6-чы апрелинде, уллу шахарланы, темир джолну эмда аэродромланы кючлю бомбалаб, Германия бла Венгрия Югославиягъа чабадыла. Ол кёзюуде итальян аскерле, герман аскерлени болушлукълары бла Грецияда алгъа урадыла. 8-чи апрелге Югославияны саутлу кючлери талай кесекге джыртыладыла, эмда бир аскер болуудан чыгъадыла. 9-чу апрелде немча аскерле югослав территорияны юсю бла ётюб Грецияны чеклерине чыгъадыла. Ол кюн огъунакъ Салониклени кючлеб, урумлуланы [[Кюнчыгъыш-Македон аскер|Кюнчыгъыш-Македон аскерлерин]]лерин джесирга аладыла. 10-чу апрелде немчалыла [[Загреб|Загребни]]ни кючлейдиле. 11-чи апрелде эсе уа [[Усташи|хорват нацистлени]] бачамасы [[Павелич, Анте|Анте Павелич]] [[Хорватия|Хорватияны]]ны азат баям этеди, эмда хорватлыланы югослав аскерлени сафларында къачарларын чакъырады, аны бла югослав аскерле къарысузлукъларындада къарыусуз боладыла. 13-чю апрелде немчалыла [[Белград|Белградны]]ны къолгъа аладыла. 15-чи апрелде югослав правительство къралдан къачады, 16-чи апрелде немча аскерле [[Сараево|Сараевогъа]]гъа киредиле. 16-чы апрелде итальянлыла [[Бар]] бла [[Крк]] айрымканны къолгъа аладыла, 17-чи апрелде уа [[Дубровник]] тюшеди. Ол кюн огъунакъ югослав аскер капитуляция этеди, аны 344 минг аскерчиси бла абычары джесирге тюшедиле.
Югославия къаушатылгъандан сора немчалыла бла итальянлыла бютеу кючлерин Греция бла кюрешге атадыла. 20-чы апрелде Эпир аскер капитуляция этеди. Ингилиз-австралиячы аскер башчылыкъны [[Фермопилле|Фермопиллени]]ни къатында джакъны бегитиб, итальян-немча аскерлени орта Грециягъа ётюулерине тыйгъыч болур муратлары толмайды, 20-чы апрелде ингили-австралиячы бирликлени эвакуациия этер оноу алынады. 21-чи апрелде Янина тюшеди. 23-чю апрелде [[Цолакоглу, Георгиос|Цолакоглу]] урум аскер кючлени бютеулей капитуляциясына къол саладыла. 24-чю апрелде король [[Георг II]]правительство бла бирге Критге къачады. Ол кюн огъунакъ Лемнос, Фарос эмда Самофракия айрымканла немча-итальян аскерлени къолларына тюшедиле. 27-чи апрелде [[Афинле]] тюшедиле.
[[Файл:German paratroopers jumping From Ju 52s over Crete.jpg|thumb|left|250px|Критде фашист десант]]
20-чы майда немчалыла Критге десант атадыла, британ флот немчалыланы аскер болушлукъну тенгиз бла келтириюне тыйгъыч болсада, 21-чи майда немчалыла Малемеде аэродромну кючлейдиле, сора болушлукъдну хауадан аладыла. 31-чи майда, кючлю сермешиуледен сора британ аскерле айрымканны къояргъа керек боладыла. 2-чи июннга айрымкан фашистлени къолларына толу тюшеди. Алай а парашютчюлени ичинде кёб къурман болгъаны ючюн, Гитлер [[Кипр (айрымкан)|Кипр]] бла [[Суэц канал|Суэц каналгъай]]гъай десант атыудан тохтайды.
Югославия къаушатылгъандан сора талай кесекге юлешинеди. Германия шимал [[Словения|Словенияны]]ны, Маджар — кюнбатыш [[Воеводина|Воеводинаны]]ны, [[Болгария]] — вардар [[Македония|Македонияны]]ны, Италия — къыбыла Словенияны, [[Далматия|Далмацияны]] джагъасыны бир кесегин, [[Черногория]] бла [[Косово (тарих область)|Косовону]] кючлейдиле. [[Хорватия]] итальян-немча протекторат тюбюнде бойсунмагъан кърал баямланады. [[Сербия|Сербияда]]да [[Недич, Милан|Недични]] коллаборационист правительствосу къуралады.
Грецияны капитуляциясындан сора Болгария кюнчыгъшы Македония бла кюнбатыш Фракияны кючлейди; къралны къалгъаны эки оккупацион зонагъа юлешинедиле (итальян-кюнбатыш эмда герман - кюнчыгъыш).
[[Файл:BritsLookingOnBaghdad1941.jpg|thumb|right|250px|Британ аскерле [[Багдад|Багдадда]]да сермешиуден сора]]
1941 джылны 1-чи апрелинде, [[Ирак|Иракда]]да переворот болуб, оноугъа Германия джанлы, миллетчи [[Али-Гайлани, Рашид|Рашид Али-Гайланини]] къаууму келеди. [[Виши Режим|Виши режими]] бла келишиб, Германия 12-чи майда, Франциягъа мандат бла берилген [[Сирия|Сирияны]]ны юсю бла Иракга сауут джибериб башлайды. Алай а СССР бла къазауатха хазырлана тургъан немчалыла ирак миллетчилеге кёб болушлукъ этелмейдиле. Ингилиз аскерле Иракга чабадыла эмда Аль-Гайланини правительствосун къыстайдыла. 8-чи июнда ингилизлиле [[Сермешген Франция|«Сермешген Францияны»]] бёлеклери бла бирге Сирия бла [[Ливан|Ливаннга]]нга киредиле, июлну ортасына виши аскерле капитуляция этедиле.
Уллу Британия бла СССР-ни оюмларына кёре 1941 джыл Германияны джанында Иранны къазауатха къошулур мураты бар эди. Ол себеден, 25-чи августдан башлаб 17-чи сентябргъа дери ингилиз-совет [[Ираня операция|Иранны оккупация этиуюню операциясы]] бардырылады. Бу операцияны баш нюзюрю иран нефть къайнакъланы, Германияны къолгъа алыуунндан къоруулау болады. Операцияда союзниклени аскерлери Ираннга киредиле эмда темир джолла бла нефть къайнакъланы къолгъа аладыла. Аны бла бирге ингилизлиле къыбыла Иранны, СССР да шимал Иранны оккупация этедиле.
=== Азия ===
[[Къытай|Къытайда]]да японлула 1939-1941 джыллада къралны къыбыла-кюнчыгъыш кесегин кючлегендиле. Къытай, къыйын ич политика болумда болгъаны себебли керекли къаршчылыкъны кёргюзелмегенди. ([[Къытайда граждан къазауат]]). [[Франция|Францияны]]ны капитуляциясындан сора [[Француз Индокъытай|Французо Индокъытаны]] администрациясы виши правительсовну къабыл этгенди. [[Таиланд]], Францияны къарыусузлугъун мараб, Француз Индокъытайны талай джерин даулагъанды. 1940 джылны октябрында тайланд аскерле Француз Индокъытайгъа чабхандыла. Тайланд виши аскерлени талай сермешиуде дженгендиле. 1941 джылны 9-чу майында [[Япония|Японияны]]ны басымына бойсунуб, Виши Режим Тайланд бла мамырлыкъ кесаматны къабыл этеди, ол кесаматха кёре Тайландха [[Лаос]] бла [[Камбоджа|Камбоджаны]]ны кесеги кетеди. [[Африка|Африкада]]да колонияланы асламысыны тас этгенинден сора, Индокъытайны британлыла бла деголлчуланы къолларына къоркъуу чыкъгъанды. Аннга джол бермез ючюн виши правительство колониягъа 1941 джылны июнунда япон аскер контингентни ийгендиле
== Къазауатны экинчи кёзюую (июнь 1941 — ноябрь 1942) ==
Немча аскерле сакъланмай тургъанлай, совет чекде юч уллу аскер къауум ([[«Шимал» аскер къауум|«Шимал»]], [[«Орта» аскер къауум|«Орта»]] эмда [[«Къыбыла» аскер къауум|«Къыбыла»]]) совет коммуникациялагъа кючлю ургъанды. Биринчи кюн огъунакъ, герман аскер кёб совет сауутну, джаныучуну, аскер техниканы къурутханды неда къолгъа алгъанды: 1200 самолет кёкге чыкъмагъанлай джокъ этилгенди.. 23-25 июнда совет фронтла контр уруу этерге излейдиле, алай а джетишимли болалмайдыла.
Биринчи декаданы ахырына немча аскерле [[Латвия|Латвияны]]ны, [[Литва|Литваны]]ны, [[Белоруссия|Белоруссияны]]ны, [[Украина|Украинаны]]ны иги кесек джерин эмда [[Молдавия|Молдавияны]]ны кючлейдиле. Совет [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] баш кючлери [[Белосток-Минск сермешиу|Белосток-Минск сермешиуде]]де къаушатыладыла. <br />
Совет [[Шимал-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Шимал-Кюнбатыш фронт]] чекде урушлада кесин хорлатыб ызына ыхтырылады. Алай а 14 июнь- 18 июлда Сольцаны къатында совет контратака немчаланы Ленинградха алгъа джюрюшлерин юч ыйыкъ чакълы бирге тохтатады. <br />
22-чи июнда, эртден алты сагъатда совет самолетла Хельскинкини бомбалайдыла.<ref>Карл Густав Маннергейм, мемуары. Изд. «Вагриус», Москва, 2003 г.</ref>
Украинада совет [[Къыбыла-Кюнбатыш фронт (Шимал-Кюнбатыш фронт)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтда]] къаушатылыб, чекден кери атылады, алай а [[Дубно — Луцк — Броды сермешиу|совет мехкорпусну контратакасы]] немча аскерлени Киевге иймейди.
Джангы алгъа джюрюшде совет-герман фронтну арасында, 10-чу июлда [[«Орта» аскер къауум]] [[Смоленск|Смоленскни]]ни кючлеб, джангыдан къуралгъан [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] баш кючлерин къуршоугъа алады. Бу джетишимге къууаныб, Ленинград бла Киевге алгъа барыуну артына дери джетдирир муратда, аскер башчылыкъны унамагъанына къарамай, Гитлер баш урууну москва табадан, къыбылагъа- Киев бла Донбассха эмда шималгъа -Ленинрагдха бурулуугъа буйрукъ береди.<ref>Герман Гот «Танковые операции», Смоленск «Русич», 1999 стр.153.</ref>. Бу оноугъа кёре Москвагъа джюрюш этген танка къауумла «Орта» къауумдан алыныб къыблагъа (2-чи танка къауум) эмда шималгъа (3-чю танка къауум) джиберилгендиле. Москвагъа «Орта» къауумну джаяу дивизиялары джюрюрге керек боладыла, алай а [[Смоленск сермешиуе (1941)|Смоленскни къатында сермешиу]] бошалмагъаны себебли, 30-чу июлда «Орта» аскер къауум кесин джакъларгъа буйрукъ алады. Аны бла Москвагъа джюрюш талай заманнга тохтатылады.
8-чи - 9-чу августда [[«Шимал» аскер къауум]] [[Ленинградны джакълау операция|Ленинградха алгъа джюрюшню]] джангыдан башлагъанды. Совет аскерлени фронтлары талай джерде джыртылгъанды, ала [[Таллинн]] бла [[Санкт-Петербург|Ленинградха]] ыхтырылыргъа керек боладыла. Талинни джакълау немча аскерлени бир кесегин былайда тохтады, алай а 28-чи августда совет аскерле эвакуацияны башларгъа керек боладыла. 8-чи сентябрда Шлиссербургну кючлеб[[Ленинградны блокадасы|Ленинградны тогъайгъа]] аладыла. <br />
[[Санкт-Петербург|Ленинградны]] алалмай «Шимал» къауум 16-чы октябрда фин аскерле бла бирлешир муратда [[Тихвин джакълау операция|Тихвин таба урады]]. Алай а [[Тихвин алгъа джюрюш операция|совет аскерлени Тихвинде контратакалы]] джауну тыяды.
Украинада августну аллында [[«Къыбыла» аскер къауум]]эки совет аскерни [[Днепр]] суудан кесиб [[Уманны къатында сермешиу|Уманны къатында къуршоулайдыла]]. Алай а [[Киев|Киевни]]ни биягъынлай алалмайдыла. «Орта» аскер къауумну къыбылагъа бурулгъаны бла совет [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] аскерлерини болуму аманнга кетеди. Немча 2-чи танка къауум Брянск фронту аскерлерини контрурууларын тохтатыб [[Десна (суу)|Деснаны]] ётеди, сора 15-чи сентябрда Кременчугдан алгъа джюрюген 1-чи танка къауум бла бирлешеди. [[Киев операция (1941)|Киев ючюн сермешиуде]] [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] къаушатылыб, джокъну орнуна келеди. <br />
Киевде совет аскерлени къаушатыу, немчалылагъа къыбылагъа джол ачады. 5-чи октябрда [[1-чи танка аскер (Германия)|1-чи танка къауум]] [[Азау тенгиз|Азау тенгизге]]ге [[Мелитополь|Мелитополну]] къатында чыгъыб, [[Къыбыла фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла фронтну]] аскерлерине джол кеседи. 1941 джылны октябрында немча аскерле [[Севастополь]] тышында бютеу [[Кърым|Кърымны]]ны кючлейдиле. <br />
Къыбылада болуб, немчалылагъа [[Донбасс]] бла [[Ростов-на-Дону|Ростовха]] джол ачадыла. 24-чю октябрда [[Харьков]] кючленеди, октябрны ахырына Донбассны баш шахарлары немчалыланы къолларына тюшедиле. 17-чи октябрда [[Таганрог]] тюшеди. 21-чи ноябрда 1-чи танка аскер Ростовха киреди, аны бла «Барбароссаны» къыбылада планы толады. Алай а 21-чи ноябрда совет аскерле немчалыланы Ростоданы къыстайдыла. 1942 джылны джайына дери къыбылада фронту сызы [[Миус (суу)|Миус]] бла барады.
15-18 ноябрда немча аскерле Москвагъа алгъа джюрюшню джангыдан башлайдыла, алай а ноябрны ахырына бютеулеу тохтатыладыла.
1941 джылны 15-чи декабрында [[Калинин фронт|Калинин]], [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш]] эмда [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] аскерлери алгъа урадыла. Совет аскрлени джетишимли алгъа джюрюшлери джауну кесини джакълагъан тактикагъа кёчерге зорлайды. Алгъа джюрюшде Кюнбатыш фронтну аскерлери [[Яхрома|Яхроманы]]ны, [[Клин|Клинни]]ни, [[Волоколамск|Волоколамскны]]ны, [[Калуга|Калуганы]]ны джаудан ариулайдыла; Калинин фронт [[Калинин (шахар)|Калинин]] шахарны колгъа алады; Къыбыла-Кюнбатыш фронт — [[Ефремов (шахар)|Ефремов]] бла [[Елец|Елецни]]ни джаудан ариулайдыла. Ахырына 1942 джылны аллына немчалыла 100-250 километрге кюнбатышха кери атылгъандыла. Москваны тюбюндеги хорланыу, бу къазауатда биринчи уллу дженгилиу болгъанды вермахтха.
[[Москва|Москвадагъы]]дагъы хорлам, совет аскер башчылыкъны бютеу кючленида алгъа урургъа батырлыкъ береди. 1942 джылны 8-чи январында [[Калинин фронт|Калинин]], [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] эмда [[Шимал-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Шимал-Кюнбатыш фронтну]] аскерлери немча «Орта» аскер къауумгъа къаршчы джюрюш этедиле. Алай а ала салынган нюзюрню тындыралмайдыла, апрелни ортасына уллу къурманла бериб, алгъа джюрюшню тохтатыргъа керек къаладыла. Немчалыла Ржев-Вязьма плацдармны къолда тутуб, Москвагъа къоркур позицияны алгъандыла. [[Волхов фронт|Волхов]] эм [[Ленинград фронт|Ленинград]] фронтланы, Ленинградны блокадасын юзер мурат бла уруулары джетишимли бошалмайдыла, ахырында уа Волхов фронтну аскерлерини бир къаууму къуршоугъа огъунакъ тюшеди.
=== Японлуланы Шош океанда алгъа джюрюшлери ===
[[Файл:Burning ships at Pearl Harbor.jpg|thumb|right|200px|[[Теннесси (линкор)|«Теннесси»]] и [[Кюнбатыш Вирджиния (линкор)|«Кюнбатыш Виргиния»]] атлы американ линкорла Пёрл-Харборгъа атакадан сора джанадыла]]
1941 джылны 7-чи декабрында [[Япония]] [[Пёрл-Харбор/Пёрл-Харбордагъы]] американ аскер базаны урады. Чабыулда алты япон авиаташыучу кемеден 441 самолет учханды, бомбалаудан сора АБШ-ныкъы болгъан 8 линккор, 6 крейсер эмда 300 самолет уллу заран кёргендиле. Алай бла бир кюнню ичине АБШ-ны [[Шош океан (АБШ)|Шош океан флотуну]] линкорларыны асламысы джокъ этилгенди. АБШ-дан сора экинчи кюн Япониягъа [[Уллу Британия]], [[Нидерландла]] (эмиграциядагъы правительство), [[Канада]], [[Австралия]], [[Джангы Зеландия]], [[Къыбыла Африка Бирлик]], [[Куба/Куба]], [[Коста-Рика]], [[Доминикан республика]], [[Сальвадор]], [[Гондурас]] эм [[Венесуэла]] къазауат баям этедиле. 11-чи декабрда [[нацист Германия|Германия]] бла [[Италия]], 13-чю декабрда уа — [[Румыния]], [[Маджар]] эм [[Болгария]] — АБШ-гъа къазауат ачадыла.
[[Файл:Japanese troops mopping up in Kuala Lumpur.jpg|thumb|left|250px|[[Куала-Лумпур|Куала-Лумпурну]]ну орамларында япон аскерле сермешедиле]]
8-чи декабрда японлула [[Гонконг|Гонконгдагъы]]дагъы ингилиз базаны блокадагъа алыб, [[Таиланд|Таиландха]]ха, британ [[Малайя|Малайгъа]] эм американ [[Филиппинле|Филиппинлеге]]ге чабадыла. Тенгизге болушлукъ ючюн чыкъгъан британ эскадра хауадан уруладыла, эки линкор-инглилзлилени баш кючлери батады.
Таиланд талай кюнню къаршчыланнгандан сора [[Япония]] джанлы болургъа унаб, АБШ бла Уллу Британиягъа къазауат баямлайды. Япон авиация Таиландны территориясындан [[Бирма|Бирманы]]ны бомбалайдыла.
10-чу декабрда [[Гуам]] айрымкандагъы американ базаны, 23 декабрда — [[Уэйк]] айрымканны кючлейдиле, 25-чи декабрда [[Гонконг]] тюешеди. 8-чи декабрда японлула Малайны британ фронтну юзюб къызыу алгъа джюрюйдле, британ аскерле [[Сингапур|Сингапургъа]]гъа ыхтырыладыла. Аннга дери британлыла «хорланмазлыкъ къалагъа» санагъан Сингапур 1942 джылны 15-чи февралында тюшеди. 70 минг чакълы бир британ эмда австралиячы аскерчи джесирге тюшедиле.
Филиппинледе декабрны ахырына японлыла [[Минданао]] бла [[Лусон]] айрымканланы кючлейдиле. Американ аскерлени къалгъан кесеги [[Батаан]] джарымайрымкан бла [[Коррехидор]] айрымканда бегийдиле.
1942 джылны 11-чи январында япон аскерле [[Голланд Ост-Индия|Голланд Ост-Индиягъа]]гъа чабадыла, джууукъда [[Калимантан|Борнео]] бла [[Сулавеси|Целебс]] айрымканланы кючлейдиле. 28-чи январда [[Ява тенгиз|Ява тенгизде]]де, япон флот ингилиз-голланд эскадраны дженгеди. Не кюрешселеда [[Ява (айрымкан)|Ява]] айрымкандагъы аскерледа 2-чи мартха капитуляция этедиле.
1942 джылны 23-чю январында японлула Бисмаркны архипелагын кючлейдиле, аны ичинди Джангы Британия айрымканныда. Кечирек Соломонну айрымканларыны кюнбатыш кесегин , февралда уа -Гилбертни айрымканын къолгъа аладыла. Мартны аллында [[Джангы Гвинея|Джангы Гвинеягъа]]гъа чабадыла.
8-чи мартда Бирмада алгъа джюрюш этиб, японлула [[Рангун|Рангунну]]ну, апрелни ахырына уа Мандалайны къолгъа аладыла, майгъа бютпу Бирманы кючлейдиле. Алай бла ала Къыбыла Къытай бла [[Индия|Индияны]]ны ортасында байламны юзедиле. Алай а джангурну чагъы башланганы себебли, эмда кючлени джетмегени ючюн японлула Индиягъа кирмейдиле.
6-чы майда Филиппинледе ахыр американ эмда филиппин аскер къауум капитуляция этеди. 1942 джылны майыны ахырына Япония кёб къурманда бермегенлей бютеу Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны, Шимал-Кюнбатыш Океанияны къолгъа алады. Американ, британ, голланд эмда австралиячы аскерле къаушатылыб бу регионда кючлерин джокъ этедиле.
[[Файл:Convoy en route to Capetown.jpg|thumb|250px|left|Американ конвой Британиягъа джол тутханды. Ноябрь 1941]]
1941 джылны джайындан башла [[Атлантика океан|Атлантикада]] [[Уллу Британия|Уллу Британиягъа]]сауутнугъасауутну, стратегия сырьёну, азыкъны ташыуну азайтыр ючюн герман эмда итальян флотланы баш нюзюрлери саудюгер кемелени батдырыу болады. Немча эмда итальян аскер башчылыкъ Атлантикада асламысы бла суу тюбю кемелени хайырланады, ала Британияны [[Шимал Америка]] бла, африкан колонияла бла, [[Къыбыла Африка Бирлик]] бла, [[Австралия]] бла, [[Индия]] бла эмда [[СССР]] байлагъан коммуникациялагъа чабыуул этиб тургъандыла..
1941 джылны августуну ахырындан башлаб Уллу Британия бла СССР-ни араларында келешиуге кёре совет шимал портланы юсю бла бир-бирлери бла сатыу-алыу этилиб башлайды, аны бла бирге немча суу тюбю кемелени иги кесеги Шимал Атлантикагъа кёчеди. 1941 джылны къачында АБШ алкъын къазауатха къошулгъунчу, немча суу тюбю кемеле талай американ кемеге чабадыла. Аннга джууабха АБШ-ны конгресси 13-чю ноябрда нейтралитетни юсюнгден законнга эки тюрлениу этеди, алагъа кёре американ кемеле къазауат баргъан зоналагъа кирирге эркин боладыла эмда саудюгер кемелени сауутландырыргъа болады.
Алай а бир талай замандан немча флот джангыдан инициативаны къолгъа алады. АБШ-ны къазауатха къошулгъанындан сора немча суу тюбю кемелени иги кесеги Американы атлантика джагъаларына кёчеди. 1942 джылны биринчи кесегинде ингилиз-американ кемелени Атлантикада батдырылыуу эмда заран берилиуюню саны кёлтюрюледи. Кечирек кемелеге къаршчы джакъны амалларын игилитегенлери себебли эмда американ аскер флотну талай урууундан сора немча суу тюбю кемеле Атлантиканы ара районларына ыхтырыладыла.
Немча суу тюбю кемеле Атлантика океанны бютеулей акваториясына джайыладыла: [[Африка|Африканы]]ны, [[Къыбыла Америка|Къыбыла Американы]]ны джагъаларында, Кариб бассеинде. 1942 джылны 22-чи августунда, талай бразил кемени немчалыла батдыргъандан сора, [[Бразилия]] [[нацист Германия|Германиягъа]] къазуат баямлайды. Андан сора Къыбыла Америкадагъы башха къралланы ачыуландырыргъа излемей, немча суу тюбю кемеле бу регионда сермешиулерин азайтадыла.
Бютеулей алыб къарасакъ, Германия талай джетишимни тышында ингилиз-американ тенгиз джюк ташыуну тохтаталмагъанды. 1942 джылны
=== Джерле арасы-африкан компанияла ===
1941 джылны джайында [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасындагъы]] бютеу немча авиация совет-герман фронтха атылады. Бу ингилизлилени къолларын бошлайды, алайсызда алай уллу актив болмагъан итальян флот къымылдамаз халгъа келтириледи. 1942 джылны арасына ингилизлиле талай джетишимсизлик болсада, [[Италия]] бла [[Ливия]] эм [[Мисир|Мисирдеги]]деги итальян аскерлени арасында тенгиз байламны ахыры бла бузадыла.
[[Файл:Crusadertankandgermantank.jpg|thumb|200px|right|Тобрукну къатында урулгъан немча танка. 27-чи ноябрь 1941]]
1941 джылны джайына [[Шимал Африка|Шимал Африкада]]да ингилиз аскерлени болумлары игилешеди.[[Эфиопия|Эфиопияда]]да итальянлыланы дженгилиую британлылагъа [[Кюнчыгъыш Африка|Кюнчыгъыш Африкадан]]дан шималгъа кючлени джиберирге мадар береди.
Болумну алагъа таб болгъаны бла хайырланыб, ингилиз аскерле 1941 джылны 18-чи ноябрында алгъа урадыла. 24-чю ноябрда немчала контратака этерге кюрешедиле, алай а къарыу этелмейдиле. Ингилизлиле [[Тобрук|Тобрукну]]ну блокадасын юзедиле, сора алгъа джюрюшню тохтатмай Эль-Газалны, Дернаны эмда [[Бенгази|Бенгазини]]ни кючлейдиле. Январгъа [[Киренаика|Киренаиканы]]ны къолгъа аладыла, алай а аскерлери уллу джерде джайылгъаны бла [[Роммель, Эрвин Йоханнес Ойген|Роммель]] хайырланыб, немча-итальян аскерлени алгъа урады, ала ингилиз фронтну юзюб шимал-кюнчыгъышха джюрюйдюле, алай а Эль-Газальны къатында тохтатыладыла. Аны бла фронт 4 айгъа шош болады.
1942 джылны 26-чы майына [[нацист Германия|Германия]] бла [[Италия]] [[Ливия|Ливияда]]да алгъа джюрюшню башлайдыла. Ингилизлиле ызларына ыхтырылыргъа керек боладыла. 21-чи июнда Тобрукдагъы ингилиз гарнизон капитуляция этеди. Итальян-немча аскерле джетишимли алгъа джюрюб барадыла, 1-чи июлда, [[Александрия|Александриядан]]дан 60 километр узакълыкъда, Эль-Аламейндеги ингилиз джакъ сызгъа джетедиле. Адай а былайда адам кёб тас этиб тохтаргъа керек боладыла. Августда Шимал Афиркадагъа британ аскер башчылыкъ ауушдурулады. 30-чу августда немча аскерле [[Эль-Халфа|Эль-Халфаны]]ны къатында ингилиз джакъны юзерге кюрешедиле, алай къарыу этелмейдиле, адамларында кёб санда тас этедиле. Бу сермешиу бютеу кампанияны айланч нохтасыды дерге боллукъду.
1942 джылны 23-чю октябрында ингилизлиле алгъа джюрюшню башлайдыла, джауну джагъын юзюб Мисирни бютеу территориясын ариулайдыла.[[Ливия|Ливиягъа]]гъа кириб [[Киренаика|Киренаиканы]]ны кючлейдиле.
[[Файл:Madagascar WWII.jpg|thumb|200px|left|Британ АХК Мадагаскарда. декабрь 1942]]
Ол заманнга [[Африка|Африкада]]да виши правительствону оноундагъы француз колония [[Мадагаскар]] ючюн сермешиуле барадыла. Баш чуруму ингилизлилеге бу айрымканны немча кемелеге база болур мадарлары болгъанды. 1942 джылны 5-чи майында айрымканнга ингилиз эмда къыбыла африкан аскерле десант этиледиле. Француз аскерле къаршчылансалада , ноябргъа капитуляция этерге керек боладыла. Мадагаскар [[Эркин Франция|«Эркин Францияны»]] къолуна тюшеди.
1942 джылны 8-чи ноябрында американ-ингилиз десант [[Француз Шимал Африка|Француз Шимал Африкагъа]]гъа тюшеди. Экинчи кюн [[Виши Режим|Виши]] кючлени башчысы [[Дарлан, Франсуа|Франсуа Дарлан]] американлыла бла бирлик болургъа келишеди эмда бютеу Француз Шимал Африкада оноуну къолгъа алады. Аннга джуубха немчалыла виши правительстводан эркинлик алыб къыбыла Францияны кючлейдиле, андан Тунисге аскер джибере башлайдыла. 13-чю ноябрда бирлик аскерле Тунисге Алжирден урадыла, ол кюн огъунакъ Тобрукну ингилизлиле къолгъа аладыла. Бирликни аскерлери Кюнбатыш Тунисге джетедиле, 17-чи ноябрда Тунисни кюнчыгъыш районларын къолгъа алыб бегиген немча аскерлеге тюртюледиле. 30-чу ноябргъа хауаны аманлыгъы себебли ачыкъ сермешиуле тохтайдыла, фронт 1943 джылны февралына дери шош болады.
=== Гитлерге къаршчы коалицияны къуралыуу ===
[[Германия|Германияны]]ны [[СССР|СССР-ге]] чабханындан сора, [[Уллу Британия]] бла [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] Совет Союз джанлы болгъанларын билдиргендиле, эмда аннга экономика болушлукъ этиб башлагъандыла.1942 джылны 1-чи январында [[Вашингтон (Колумбия округ)|Вашингтонда]] СССР-ни, АБШ-ны, Уллу Британияны эмда [[Къытай|Къытайны]]ны келечилери Бирлешген Миллетлени Декларациясына къол салгъандыла, аны бла [[Гитлерге къаршчы коалиция|Гитлерге къаршчы коалициягъа]]гъа тамал салыннганды. Кечирек аннга дагъыда 22 кърал къошулгъанды.
=== Кюнчыгъыш фронтда немчалыланы экинчи алгъа джюрюшлери ===
Къызыл Аскер эм башда, [[Баш Аскер Башчылыкъны Ставкасы|БАБ-ны Ставкасыны]] акъыл этгенине кёре,совет-герман фронтну орта секторунда кючлерин джыйяргъа керек болгъанды. Андан сора аскерле Харьковда, Кърымда алгъа джюрюш этерге планланнганды. Ленинградныда блокадасы юзюлюрге керек болгъанды.
Алай а 1942 джылны майында совет аскерлени [[Харьков операция (1942)|Харьковда алгъа джюрюшлери]] джетишимсиз бошалады. Немча аскерле урууну тохтатыб, кеслери уруб, совет аскерлени къаушатыб, алгъа джюрюш этгендиле. Совект аскерле Кърымдада къаушатылгъандыла. Совет аскерни къыбыладагъы позициялары къарыусуз болгъанды. Аны бла хайырланыб немча аскер башчылыкъ аскер кючлерин эки табагъа джибергендиле- [[Сталинград]] бла [[Кавказ|Кавказгъа]]гъа. <br />
[[Воронеж|Воронежни]]ни къатында эмда [[Донбасс|Донбассда]]да ачы сермешиуледен сора [[аскерлени «Б» къаууму]] Дон суугъа чыгъады. Июлну ортасында [[Сталинград сермешиу]] башланады, анда совет аскерле кёб къурбан бериб джауну аскерлерин тыяладыла.<br />
Кавказгъа джюрюш этген [[Аскерлени «А» къаууму]] 23-чю июлда Ростовну алыб, Къобан регионнга джюрюуню бардырады. 12-чи августда Краснодар тюшеди. Алай а Кавказ таулада эмда Новороссийскде совет аскерле джауну тыядыла.
Ол заманнга фронтну ара кесегинде совет аскер башчылыкъ джауну ржев-сычевм къауумну къаушатыр мурат бла алгъа джюрюш этеди. Алай а 30-чу июлдан сентябрны ахырына дери баргъан [[Биринчи Ржев-Сычёв операция|Ржев-Сычёв операция]] джетишимли бошалмайды. <br />
[[Ленинградны блокадасы|Ленинградны блокадасында]]нда юзелмейдиле, алай совет аскерлени алгъа уруулары, немчалыланы шахарны штурм этгенден тыяды.
== Къазауатны ючюнчю кёзюую (ноябрь 1942 — июнь 1944) ==
1943 джылны июлунда немча аскер башчылыкъ ахыр кере кесине инициативаны, [[Курск сермешиу 1943|Курскны къатында сермешиуде]], алыргъа излейди, алай а кесин хорлатыб, аскер кючюда уллу заран алады. Бютеу фронта немча аскерле ызларына ыхтырылыб башлайдыла- ала [[Орёл]], [[Белгород]], [[Новороссийск]] кибик уллу шахарланы коядыла. [[Белорус ССР|Белоруссия]] бла [[Украин ССР|Украина]] ючюн сермешиуле башланадыла. Днепр ючюн сермешиуде Къызыл Аскер Германияны аскерлерин къаушатыб Солджагъа Украина бла Кърымны азатлайды.
1943 джылны ахырында-1944 джылны биринчи джарымында сермешиулени асламы къыбыла фронтлада барады. Немчалыла Украинаны территориясындан кетедиле. Къызыл Аскер къыбылада 1941 джылны чеклерине чыгъыб, [[Румыния|Румыниягъа]]гъа киреди.
=== Африка бла Италияда ингилиз-американ десант ===
1942 джылны 8-чи ноябрында [[Марокко|Мароккода]]да уллу ингилиз-американ десант тюшеди. Виши правительствону аскерлери уллу къаршчылыкъ этелмейдиле, ноябырнда ахырына 900 километрни ётюб [[Тунис|Тунисге]]ге киредиле, ол заманнга ары немчалылада [[Кюнбатыш Европа|Кюнбатыш Европадан]]дан аскер бёлекле джибередиле.
Ол заманда ингилиз аскер [[Ливия|Ливияда]]да алгъа джюрюш этеди. Былайдагъы итальян-герман аскерле [[Эль-Аламейн|Эль-Аламейнни]]ни къатында тохтаялмай ызына ыхытырылыб Тунисге къайтадыла. 20-чы мартда бирлешген ингилиз-американ аскерле Тунисни ичине джюрюш этеди. Итальян-немча аскер башчылыкъ аскерлерин [[Италия|Италиягъа]]гъа къоратыргъа излейди, алай а ол заманнга британ флот Джерларасын къолда тутханды. Къачаргъа джол кесилгени себебли 13-чю майда итальян-немча аскерле капитуляция этедиле.
1943 джылны 10-чу июлунда [[Бирликни кючлерини Сицилиягъа тюшюую|бирликни кючлери]] [[Сицилия|Сицилиягъа]]гъа киредиле. Андагъы итальян аскерле къаршчылыкъ кёргюзмегенни орнунда джесир боладыла, сермешген джангыз немча 14-чю танка корпус болады. 22-чи июлда американ аскерле Палермону къолгъа аладыла, немчалыла айрымканны шимал-кюнчыгъышына ыхтырыладыла, Мессина ачыкъ богъазгъа джууукъ болур муратда. 17-чи августха немча бёлекле бютеу техникалары бла аууур сауутларын къоюб [[Апеннин джарымайрымкан|Апеннин джарымайрымканнга]]нга къачадыла. Итальян аскерни хорланыуу, къралда болумду къыйын этеди. [[Муссолини, Бенито|Муссолинини]] режимин ушатмагъан адамланы саны ёседи. Король [[Виктор Эммануил III]] Муссолинини тюрмеге атаргъа оноу этеди, къралгъа башчылыкъгъа маршалл Бадольону правительствосу келеди.
1943 джылны сентябрында ингилиз-американ аскерле Аппенин джарымайрымканны къыбыласына киредиле. Бадольо мамырлыкъ кесаматха къол салыб, Италияны къазауатдан чыкъгъанын баямлайды. Алай а Гитлер Муссолинини тюрмеден кюч бла чыгъартады, эмда къралны шималында [[Сало Республика]] атлы «гинджи» кърал къуратады.
[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] бла [[Уллу Британия|Уллу Британияны]]ны аскерлери 1943 джылны къачында шималгъа джюрюйдюле. 1-чи октябрда бирликни кючлери бла партизанла Неапольну азатлайдыла, 15-чи ноябргъа Болтурио сууда немча бетджанны къаушатыб шималгъа джолларын ачадыла. 1944 джылны январына бирликчиле Монте-Кассинодагъы немча бетджаннга («Къыш сыз») джетедиле. 1944 джылны январында, февралында эмда мартында ала юч кере немчалыланы бетджанларын алыб, [[Рим|Римге]]ге джол ачаргъа кюрешедиле, алай а хауаны аманлыгъы ючюн алгъа баралмай фронт шош болады. Аны бла бирге бирликчиле Римден къыбылада Анциода десант тюшюредиле, немчалыла не кючрешселеда хорлаялмайдыла. Майгъа хауа иги болгъанлай, 11-чи майда ингилиз-американ аскерле джангыдан алгъа урадыла ([[Монте-Кассинода сермешиу]]), бу джол немча аскерлени джакъларын къаушатыб Анциодагъы десант тюшген аскерле бла биригиб 4-чю июнда Римни азатлайдыла.
=== Германияны стратегия бомбалау ===
=== Гуадалканал. Азия ===
1942 джылны августундан башлаб 1943 джылны февралына дери япон эм американ аскерле Соломонну айрымканлары архипелагдагъы [[Гуадалканал (айрымкан)|Гуадалканал]] айрымкан ючюн сермешедиле. Бу сермешиуде Бирлешген Штатла дженгедиле. Гудаканалгъа аскер джиберирге кереклик [[Джангы Гвинея|Джангы Гвинеядагъы]]дагъы япон кючлени къарыусуз этеди, аны бла хайырланыб бирликчи аскерле 1943 джылны аллында айрымканны японлулада ариулайдыла.
1942 джылны ахырында эмда бютеу 1943 джыл британ аскерле [[Мьянма|Бирмада]] алгъа джюрюш этерге кюрешедиле.
=== Къазауатны ючюнчю кёзюуюнде конференция ===
Къазауатны фронтларында, артыкъсызда совет-герман фронтда болумну терк тюрлениую Бирликни эндиги джылгъа не этерлерини оноуун этерге керекли этеди. 1943 джылны ноябрында [[Каир конференция|конференции в Каирде]] эмда [[Тегеран конференция|Тегеран конференцияда]]да бу оноула этиледиле.
== Къазауатны тёртюнчю кёзюую (июнь 1944 — май 1945) ==
=== Германияны Кюнбатыш фронту ===
1944 джылны 6-чы июнунда [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ-ны]], [[Уллу Британия|Уллу Британияны]]ны эм [[Канада|Канаданы]]ны бирлик кючлери талай аны эс бёлюб тарихни эм уллу десант операциясын башлайдыла, аскерле [[Нормандия|Нормандиягъа]]гъа тюшедиле.
Августда американ эм француз аскерле [[Франция|Францияны]]ны къыбыласына тюшедиле, Марсель, Тулон шахарланы азатлагъандан сора, 25-чи августда Парижге киредиле, француз партизанла бла бирге аны кючлейдиле.
Сентябрда бирликчи кючле [[Бельгия|Бельгиягъа]]гъа джюрюшню башлайдыла. 1944 джылны ахырына немчалыла кёб къыйын салыб кюнбатышда фронтну шош этедиле. 16-чы декабрда немчалыла [[Арденнле|Арденнледе]]де алгъа джюрюш башлайдыла, бирликчилени аскер башчылыгъы уа Арденлеге фронту башха кесеклеринде эмда резерв аскерлени болушлукъ иеди. Немчалыла [[Бельгия|Бельгияны]]ны ичине 100 километрге киредиле, алай а 1944 джылны 25-чи декабрына немча алгъа джюрюш тохтайды, бирликчиле уа алгъа урадыла. Иницатива ызына къайтмаздан Бирликчилеге тюшеди.27-чи декабргъа немчалыла Арденледен ызына ыхтырыла башлайдыла. 1945 джылны январында, немчалыла Эльзасда Берликчилени эслерин бёлюрге талай контруруу этгендиле, алай а джетишимли болмагъандыла. Андан сора американ эмда француз аскерле Кольмер шахарны къатында 19-чу немча аскерни бёлеклерин къуршоугъа алыб, 9-чу февралгъа къаушатадыла («Кольмар чоюн»). Бирликчиле немча джакълыкъланы юзюб («Зигфридни Сызы») Германиягъа киредиле.
1945 джылны февралында-мартында бирликчиле Маас-Рейн операцияда Рейнден кюнатышдагъы бютеу Германияны кючлейдиле, немча аскерле Арден эмда Маас-Рейн операциялада уллу зарауат кёрюб, Рейнни онг джагъасына ыхтырыладыла. 1945 джылны апрелинде бирликчиле «Б» аскер къауумну Рурда къуршоулаб 17-чи апрелге къаушатадыла, аны бла вермахт Германияны эм магъаналы индустрия региону -Рур индустрия районндан къуру къалады.
Шимал Италия:
[[Италия|Италияда]]да бирликчилени алгъа джюрюшлери бек аъыртын баргъанды. Не кюрешселеда 1944 джылны ахырына джауну джагъын джыртыб По суудан ётелмегендиле. 1945 джылны апрелинде ала джангыдан сынагъандыла эмда немча бетджанланы («Готман сыз») къурутуб По сууну ёзенине киредиле.
1945 джылны 28-чи апрелинде итальян партизанла [[Муссолини, Бенито|Муссолинини]] тутуб асадыла. Шимал Италия саулайлай 1945 джылны майында ариуланады фашистледен.
1944 джылны джайында Къызыл Аскер бютеу фронту узунлугъуна алгъа урады. Къачха немча аскерледен [[Белорус ССР|Белоруссия]], [[Украин ССР|Украина]], [[Прибалтика]] азатланады. Джангыз Латвияны кюнбатышында къуршоуда немча аскер бирлик къазауатны ахырына дери къаршчыланады.
Шималда совет аскерлени алгъа джюрюшлеринден сора [[Финляндия]] къазауатдан чыгъарыгъын билдиреди, алай а немча аскерле Финляндияны территориясындан кетерге унамайдыла, аны бла тюненеги «сауут къарнашла» бир-бирлери бла къазауат этерге керек боладыла. Августда къазауатдна [[Румыния]], сентябрда — [[Болгария]] чыгъады. Немчалыла аскерлерин [[Югославия]] бла [[Греция|Грециядан]]дан къоратыб башлайдыла, анда оноуну къолгъа халкъ-азатлау кючле аладыла.
1945 джылны февралында [[Будапешт операция]] бардырылады, андан сора Германияны ахыр европачы бирликчиси — [[Венгрия]] — капитуляция этеди. [[Польша|Польшада]]да алгъа джюрюш башланады, Къызыл Аскер [[Кюнчыгъыш Пруссия|Кюнчыгъыш Пруссияны]]къолгъаныкъолгъа алады.
1945 джылны апрелини ахырында [[Берлин ючюн сермешиу]] башланады. Кеслерини хорланнганларын ангылаб, [[Гитлер, Адольф|Гитлер]] и [[Геббельс, Йозеф|Геббельс]] кеслерин ёлтюредиле. 8-чи майда герман ара шахар ючюн эки ыйыкъ ачы къазауатдан сора немча башчылыкъ капитуляцияны актына къол салады. Германия терт оккупацион зонагъа юлешинеди: совет, американ, британ эмда француз.
14-15 майлады шимал [[Словения|Словенияда]]да Экинчи дуния къазауатны [[Европа|Европада]]да ахыр сермешиуу болгъанды, анда [[Югославияны Халкъ-Азатлау аскери]] немча эмда ала бла бирге болгъан кёб санда коллаборационистлени къаушатханды.
=== Къазауатны Шош океан театры ===
[[Шош океан|Шош океанда]]да къазауат бирликчиле ючюн бек иги баргъанды. 1944 джылны июнунда американлыла [[Мариан айрымканла|Мариан айрымканланы]]ны кючлейдиле. 1944 джылны октябрында Лейте богъазда уллу сермешиу болады, анда АБШ-ны кючлери тактика хорламлы боладыла. Къургъакъда сермешиуледе япон аскерле джетишимлиирек болгъандыла, ала бютеу Къыбыла Къытайны кючлеб Индокъытайдагъы аскерлери бла бирлешедиле.
== Къазауатны бешинчи кёзюую (май 1945 — сентябрь 1945) ==
=== Япония бла къазауатны бошалыуу ===
Европада къазауатны бошалыуундан сора антифашист коалицияны ахыр джауу [[Япония]] къалады. Бу заманнга Япониягъа 60-дан артыкъ кърал къазауат баямлагъанды. Алай а бу болумгъада къарамай японлула капитуляция этер акъыл этмейгендиле, хорламгъа дери къазауат этериклерин билдиргендиле. 1945 джылны июнунда японлула [[Индонезия|Индонезияны]]ны, кечирекда Индокъытайны къоядыла. 1945 джылны 26-чы июлунда АБШ, Уллу Британия эмда Къытай японулулагъа ультиматум этгендиле, алай а ультиматум уналгъманды. 6-чы августда [[Хиросима|Хиросимагъа]]гъа, юч кюнденда [[Нагасаки|Нагасакиге]]ге [[атом бомба]] атылыб, эки шахар джер бла тенг этиледиле. 8-чи авгутда СССР Япониягъа къазауат ачады, 9-чу авгутда алгъа уруб [[Маньчжурия|Маньчжуриядагъы]]дагъы япон [[Квантун аскер|Квантун аскерни]]ни къаушатады. 2-чи сентябрда [[Япония|Японияны]]ны толу капитуляциясыны актына къол салынады. Адам улуну эм уллу къазуаты бошалады.
== Оюмла бла багъала ==
Аскер джоюмла бла аскер заран 4 триллион доллар чакълы бир болгъанды. Джоюмла къралланы миллет хайырларыны 60-70% болгъанды. Къуру СССР, АБШ, Уллу Британия бла Германияны промышленносту 652,7 минг самолет, 286,7 минг танка, 1 млн тоб сауут, 4,8 млн пулемёт (Германия тышында) , 53 млн шкок, автомат аны тышындада кёб аскер керек чыгъаргъандыла. Къазауат ёлчемсиз чачылыугъа, зарауатлыкъгъа келтиргенди, онла бла минг шахар, эл джер бла тенг этилгенди.
Къазауатдан сора [[Кюнбатыш Европа|Кюнбатыш Европаны]]ны дуния политикада ауурлугъу азайгъанды. Дунияда эм баш къралла СССР бла АБШ болгъандыла. Уллу Британия бла Франция хорламларына къарамай къраыуларын тауусхандыла. Къазауат аланы эмда башха кюнбатыш европачы къралланы колониялыкъ империяланы тутар къарыулары болмагъанын ачыкъ кёргюзгенди. Африка бла Азияны къралларында колониялизмге къаршчы къозгъалыу кючленнгенди. Къазауатдан сора талай кърал бойсунмазлыкъларына ие болгъанды: [[Исландия]], [[Сирия]], [[Ливан]], [[Вьетнам]], [[Индонезия]]. [[Кюнчыгъыш Европа|Кюнчыгъыш Европада]]да социалист режимла салыннгандыла. Экинчи дуния къазауатны эм баш эсеблерини бирида [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|БМО-ну]] къуралыуу болгъанды.
Бир-бир къраллада къазауатны заманында къуралгъан партизан къозгъалыула,къазауатдан сорада кюрешлерин бардырыргъа кюрешгедиле. [[Греция|Грецияда]]да коммунистле бла къазауатха деричи правительствону арасында уруш [[Грецияда граждан къазауат|граждан къазауатха]] ёсгенди. Антикоммунист сауутлу кючле къазауатдан сора талай джылны Кюнбатыш Украинада, Прибалтикада, Польшада къазауат этгендиле. Къытайда 1927 джылда башланнган [[Къытайда граждан къазауат|граждан къазауаткъазауатандан]]андан ары баргъанды.
[[Фашизм|Фашист]] и [[Миллетчи-социализм|нацист]] идеологияла [[Нюрнберг процесс|Нюрнберг процессде]]де адамгъа къаршчы саналгъандыла эмда джасакъланнгандыла. Кёб кюнбатыш къралда, антифашист кюрешге актив къошулгъаны ючюн, коммунист партия джанлыланы саны ёсгенди..
[[Европа]] эки лагерге юлешиннгенди: кюнбатыш ([[Капитализм|капиталист]]) эм кюнчыгъыш ([[Социализм|социалист]]). Къазауатндан сора талай джылда эки блокну арасында илишкиле аманнга кетгендиле, [[Сууукъ къазауат]] башланнганды.
{{Lien BA|lt}}
{{Lien BA|sv}}
{{Link GA|eo}}
| 
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}