Халкъла арасы ачха фонд: Версияланы арасында башхалыкъ

[[Файл:WhiteandKeynes.jpg|thumb|[[Гарри Декстер Уайт]] (солда) [[Джон Мейнард Кейнс]] (онгда) [[Бреттон-Вудс конференция|Бреттон-Вудс конференцияда]]да]]

'''Халкъла арасы ачха фонд''', '''ХААФ''' ({{lang-en|International Monetary Fund}}, ''IMF'') — [[БМО-ну специализацияланнган учреждениясы|БМО-ну специализацияланнган учреждениясыды]]ды, штаб-фатары [[Вашингтон (округ Колумбия)|Вашингтондады]] ([[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]]).

1944 джылдны 22-чи июлунда бардырылгъан [[Бреттон-Вудс конференция|БМО-ну валюта-финанс сорууларыны юсюнден Бреттон-Вудс конференциясында]] келишиуню тамалы къабыл этилгенди (''ХААФ-ны Хартиясы''). ХААФ-ны концепциясыны къурауда эм уллю юлюшню, ингилиз делегациягъа башчылыкъ этген [[Джон Мейнард Кейнс]] бла АБШ-ны кърал секретарыны орунбасары  [[Гарри Декстер Уайт]]  къошхандыла. Келишиуню ахыр вариантына 29 къралны келечиси [[1945]] джылны 27-чи декабрында къол салгъандыла, ХААФ-ны туугъаны кюнюда ол кюн саналады. [[Бреттон-Вуд система|Бреттон-Вуд системаныы]]ныы бёлеги кибики, ХААФ кесини ишин [[1947]] джылны [[1-чи март]]ында башлагъанды. Ол джыл огъунакъ [[Франция]] биринчи кредитни алады.<ref>[http://www.imf.org/external/about/histcoop.htm Халъкла арасы ачха фонд, кооперация бла реконструкцияны кёзюую (1944—71)] {{lang-en}}</ref>

# къошулгъан къралланы арасында хыйсаблашыулада кёбджанлы системаны къурауда , эмда валюта тыйгъычланы къоратыуда болушлукъ этиу;

ХААФ-ны баш башчылыкъ органына  — '''Оноучуланы Кенгеши''' ({{lang-en|Board of Governors}}) саналады, анда хар къошулгъан къралдан оноучу эмда аны орунбасары барды. Кёбюсюне ала финансланы министрлери неда ара банкланы тамадалары боладыла. Кенгешни оноуунда Фондну ишлеуюню баш соруулары турадыла, ала: Келишиуню статьяларына тюрлениуле къошуу, къралланы къошуу, неда къоратыу, капиталда юлюшлерин белгилеу неда тюрлендириу, толтуруучу директорланы сайлау. Оноучула сессиягъа джылда бир кере джыйылыучандыла, алай керек болса олтруууланы излеген заманларында этерге боладыла, неда почтаны юсю бла чёб атаргъа мадарлары барды.

Устав капиталы 217  млрд [[СДР]]-ди ([[2008 джыл]]ны январынаа, 1 СДР 1,5 [[АБШ-ны доллары]] чакълы бир болады). Къошулгъан къралланы взносларындан къуралыучанды, ол взносдан 25 % СДР-де, къалгъаны уа миллет валюталарында тёленеди. Квоталаны ёлчемлерине кёре къошулгъан къралланыда, оноу джюрютген органлада ауазларыны саны тюрленеди.

ХААФ-да эм кёб ауазы болгъанла: [[АБШ]]  — 17,8 %; [[Германия]]  — 5,99 %; [[Япония]]  — 6,13 %; [[Уллу Британия]] — 4,95 %; [[Франция]]  — 4,95 %; [[Сауд Арабия]]  — 3,22 %; [[Италия]]  — 4,18 %; [[Россия]]  — 2,74 %. [[ЕБ]]-ни 15 къралыны юлюшюда — 30,3 %, 29 индустриял айныгъан къралланы юлюшю биргелей 60,35 % болады. Фондха къшулгъанладан 84 % болгъан башха къралланы юлюшлери къуру 39,75 %.

ХААФ-да ауазланы санында "«чегилген"» принцип джюрюйдю: къошулгъан къралны Фондну ишинде оноугъа чёб атыу бла къатышыуу, аны капиталында юлюшюне кёре болады. Хар къралда, капиталына къарамай 250 "«тамаллы"» ауаз, аны тышында взносуну хар 100 минг СДР-и ючюн бир ауаз къошулалды. Кърал СДР-ни сатса (сатыб алса) аны ауазларыны саны кёб болады (неда азаяды). 400 минг сатылыб алынган (неда сатылгъан) СДР-ге 1 ауаз. Алай а бу коррекция, Фондну капиталына тёленнген взнос ючюн берилген ауазланы санындан 1/4 кёб болургъа болмайды. Алай бла алчы къралланы "«оноучу"» кёбчюлюклери сакъланады.

Оноучуланы Кенгешинде оноула тюз кёбчюлюк бла алындадыла (ауазланы джарымындан кёбю), стратегия халы, неда оператив бек магъаналы соруулада  — «энчи кёбчюлюк» керек болады (70 неда 85 %). [[АБШ]] бла [[ЕБ]]-ни ауазлырын саны азайсада, ала Фондну оноуларына вето салыр мадарлары барды. Эмда аланы къолларында ауазла Фонду ишин, ала излеген джары бурургъа мадар бередиле. Айный тургъан къралланы алыб къарасакъ, теорияда алада координация этиб чёб атсала, Фондну ишине къатышаллыкъдыла, алай а араларында ангылашмазлыкъла кёб болгъаны себебли, практикада болурча тюлдю.

ХААФ-ны къурулуш структурасында '''Халкъла арасы валюта эмда финанс комитет''' ХАВФК ({{lang-en|International Monetary and Financial Committee}}, IMFC) уллу орун алады. 1974 джылдан башлаб 1999 джылны сентябрына дери, аны орнуна Халкъла арасы валюта системаны болджаллы комитети болгъанды. ХААФ-ны 24 оноучусундан къуралады, эмда сессияларына джылда эки кере джыйылады. Бу комитетни ауаз эркинлиги джокъду, джангыз кенгешиу органнга саналады. Алай а бек магъаналы функциялары барды: Толтуруучу кенгешни ишин тюзетеди; ХААФ-ны ишинде эмда дуния валюта системаны ишлеунде соруулагъа стратегиялыкъ оноула этед. Оноучуланы кенгешине ХААФ-ны Келишиуюне тюрлениуле теджейди. Ушаш роль Аныудан комитетдеда барды  (ДБ-ны эмда Фондну оноучларыны кенгешини бирлешген комитети Joint IMF — World Bank Development Committee).

ХААФ-ны толтуруучу кенгеши бешджыллыкъ болджалгъа толтуруучу директорну сайлады ({{lang-en|Managing Director}}), ол Фонда ишлегенлени штатына башчылыкъ этеди. Директор европа къралладан болургъа керекди. 2007 джылны ноябрындан бери ол орунда  — Доминик Стросс-Каннды ([[Франция]]), аны биринчи орунбасары — Джон Липскиди (АБШ).

ХААФ-ны ([[Дуния банкныда]]) политикле бла алимле кёб хыртха урадыла. Чурум кёб табылады, алай а кёбюсюне АБШ джанлы болгъанын эмда кризисден чыгъар ючюн рекомендацияларын джараусуз болгъаны ючюн.

ХААФ борчну талай шарт бла береди — [[Капитал|капиталланы]] тыйгъычсыз джюрюую, приватизация (аны ичинде кърал монополияланыда - — темир джол улоу бла коммунал къуллукъланы), социал программаланы (окууда, саулукъ сакълауда, джамагъат улоуну учузлауда э. б.) мимимумгъа келтириу, кёбюсюне уа джабыу; табигъатны сакълауну тохтатыу; ишчилени хакъларын азайтыу; джарлылагъа налог джюкню ауурландырыу кибик шартла салады. <ref name="Tarasov">[http://scepsis.ru/library/id_738.html Тарасов А. Н. Аргентина — ещё одна жертва МВФ.]</ref>

ХААФ спонсорлукъ этген программала, андан бери интустриал секторну къурутууун тохтаусуз бардыргъандыла эмда акъыртын-акъыртын югослав къралны чачхандыла. Реструктуризация этиуню юсюнден келишиу тыш борчну ёсдюргенди, эмда югослав валютаны девальвациясына мандатны баджаргъанды, ол а уа югославланы джашауларыны дараджасына ауур тийгенди. Реструктуризацияны бу ал рауунду тамалланы салгъанды. 1980 джыллада ХААФ кесини ачы "«экономика терапиясыны"» дозаларын джазыб тургъанды, ол заманда югослав экономика тохтаусуз, акъыртын -акъыртын комагъа тюшюуюн бардыргъанды. Промышленность чыгъарыу [[1990 джыл]]да 10 % азайгъанды, аннга кёреде социал эсебле болгъандыла.

* [http://www.imf.org/external/russian/index.htm Халкъла Арасыарасы Ачхаачха Фонднуфондну официал сайты]