Контент кетерилди Контент къошулгъанды
|
|
|
'''Метр''' (белгилениую: '''м''', '''m'''; [[Грек тил|грекча]] — μέτρον}} — ёлчем, ёлчелеучю) — [[ЁС|ЁС-да]] [[Узунлукъ|узунлукъну]] эмда [[Аралыкъ|аралыкъны]] белгилеген [[Ёлчем бирим|ёлчем биримиди]] . Метр, [[Джарыкъ|джарыкъны]] [[Вакуум|вакуумда]] <sup>1</sup>/<sub>299 792 458</sub> [[Cекунда|секунха]] ётген аралыкъгъа тенгди.
== Тарихи ==
[[File:Platinum-Iridium meter bar.jpg|thumb|1889 джылдан 1960 джыллагъа дери хайырланнган метрни халкъларасы эталону.]]
Метр биринчи [[Франция|Францияда]] XVIII ёмюрде киргенди, алгъын эки бир-бири бла эришген ангылатыуну джюрютгенди:
* [[Париж|Париж]] [[Меридиан|меридианны]] къыркъ миллион этиб бириди (ол деген [[Шимал полюс|шимал полюсдан]] [[Экватор|экваторгъа]] дери Парижни [[Кенглик|кенглигинде]] джер эллипсоидни юсю бла баргъан аралыкъны он миллиондан бириди.
Аллындан биринчи ангылам джюрюгенди( (1790 джыл 8-чи май Француз Миллет джыйылыу). Алай а эркин тюшюуню терклениую кенгликге байламлы болгъаны себебли,аны бла маятник эталон кёргюзюуде къыйын болгъаны ючюн, Француз Илмула Академиясы 1791 джылда Миллет джыйылыугъа метрни меридианны юсю бла белгилерин тилегенди. 1791 джылны 30-чу мартында бу тилек къабыл этилгенди. Миллет Конвент Францияда метрик системаны джюрютюуюню юсюнден закон алгъанды, эмда комиссарлагъа, аланы ичинде [[Кулон, Шарль Огюстен|Ш. О. Кулон]], [[Лагранж, Жозеф Луи|Ж. Л. Лагранж]], [[Лаплас, Пьер-Симон|П.-С. Лаплас]] эмда башъа белгили алимле болгъандыла, эксперимент бла [[Узунулукъ|узунлукъну]] эмда [[Масса|массаны]] биримлерин ангылатырларын излегендиле. 1792-1797 джыллада Францияны революцион Конвентини бегими бла алимле (Деламбр бла Мешен) 6 джылны ичинде 9°40' узунлугъу болгъан париж меридианны дугасын ёлчелегендиле. Кърал Дюнкеркден Барселонагъа дери 115 ючмюйюшге юлешиннгенди, алай а Джерни полюс къысылыууну терс санагъанлары ючюн эталон 0,2 мм къысха болгъанды; алай бла,меридианны узунлугъу 40 000 км тенг тюлдю, аннга джууукъду.
Эталонну биринчи прототипи багъырдан 1795 джыл этилгенди. Массаны ангылатыуу да метрни ангылатыууна байламлы болгъанын чертирге керекди.
|
