Экинчи дуния къазауат: Версияланы арасында башхалыкъ
Контент кетерилди Контент къошулгъанды
Тюзетиуню ачыкълауу джокъду |
г r2.7.2+) (бот изменил: io:Duesma mondo-milito на io:Duesma mondomilito; косметические изменения |
||
Тизгин 123:
|белги=<references/>
}}
'''Экинчи дуния къазауат''' 1939 джылны 1-чи сентябрында башланыб<ref>Бу дата кёб тинтиучу бла терсге саналады.</ref> — 1945 джылны 2-чи сентябрында бошалгъанды.
== Кошулгъанла ==
Башында айтылгъаныча, къазауатха 62 кърал къатышханды. Бу сан къазауатны баргъан заманында тюрленнгенди. Къралланы бир къаууму сермешиулеге къатышмасада союзниклерине азыкъ, сауут бла болушханды, бир къаууму уа къазауатны баямлагъандан ары бармай, къазауатха къошулгъан ат этгендиле.
[[Гитлерге къаршчы коалиция|Гитлерге къаршчы коалициягъа]]
Алагъа къаршчы [[Гитлер коалиция|нацист блокну къраллары]] болгъандыла: [[нацист Германия|Германия]], [[Италия]] (1943 дери), [[Япон империя]], [[Финляндия]] (1944 дери), [[Болгария]] (1944 дери), [[Румыния]] (1944 дери), [[Маджар]] (1945 дери), [[Словакия]], [[Таиланд]] (Сиам), [[Ирак]] (1941 дери), [[Иран]] (1941 дери), [[Маньчжоу-Го]], [[Хорватия]]. Оккупация этилген джерледе кеслери башларына оноу этерге эркинликсиз «гинджи» къраллар къуралгъандыла, ала фашист коалициягъа кирселеда, сермешиуге къошулмагъанны орнунда болгъандыла: [[Вишини Режими|Виши Франция]], [[Сало Республика]], [[Сербия]], [[Уллу Албания]], [[Черногория]], [[Ич Монголия]], [[Бирма]], [[Филиппинле]], [[Вьетнам]], [[Камбоджа]], [[Лаос]]. Германия бла Япония джанлы болуб кёб санда коллаборацинист саутлу кюч сермешгенди, ала фашист коалициягъа къаршчы къралланы адамларындан къуралгъандыла, сёз ючюн: [[Орус Къутхарыу Аскер|ОКъА]] (РОА),[[Орус Къутхарыу Халкъ Аскер|ОКъХА]] (РОНА), [[CC|CC-ни]] тыш кърал дивизиялары (орус,украин, белорус,эстон, 2 латыш, норвег-дат, 2 голланд, 2 белгиячы,2 босниячы, француз, албан), [["Азат Индия"|«Азат Индия»]] . Аны тышында нацист блокну джанында
== Къазауат баргъан территорияла ==
Тизгин 138:
* [[Экинчи дуния къазауатны джерле арасы тенгиз театры|Джерле арасы тенгиз театр]]: [[Югославия]], [[Греция]], [[Албания]], [[Италия]], джерле арасы тенгиздеги айрымканла ([[Мальта]], [[Кипр]] д.б.), [[Мисир]], [[Ливия]], [[Француз Шимал Африка]], [[Сирия/Сирия]], [[Ливан]], [[Ирак]], [[Иран]], [[Джерле арасы тенгиз]].
* [[Экинчи дуния къазауатны африка театры|Африкан театр]]: [[Эфиопия]], [[Итальян Сомали]], [[Британ Сомали]], [[Кения]], [[Судан]], [[Француз Кюнбатыш Африка]], [[Француз Экватор Африка]], [[Мадагаскар]].
* [[Экинчи дуния къазауатны шош океан театры|Шош океан театр]]: [[Къытай]] (кюнчыгъышы эмда [[Манчжурия|шимал-кюнчыгъышы]]),[[Япония]] ([[Корея]], [[Къыбыла Сахалин]], [[Курил айрымканла]]), [[СССР]] ([[Узакъ Кюнчыгъыш]]), [[Алеут айрымканла]], [[Монголия]], [[Гонконг]], [[Француз Индокъытай]], [[Бирма]], [[Андаман айрымканла]], [[Малайя]], [[Сингапур]], [[Саравак]], [[Голланд Ост-Индия]], [[Сабах]], [[Бруней]], [[Джангы Гвинея]], [[Папуа]], [[Соломонну айрымканлары]], [[Филиппинле]], [[Гавай айрымканла]], [[Гуам]], [[Уэйк]], [[Мидуэй]], [[Мариан айрымканла]], [[Каролин айрымканла]], [[Маршаллны айрымканлары]], [[Гилбертни айрымканлары]], дагъыда
== Къазауатны чурумлары ==
Тизгин 144:
[[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесамат]] [[Германия|Германияны]] аскер джаны бла уллу тыйгъычда тутханды.
1922 джылны апрелинде-майында Шимал Италияда Раппало шахарда [[Генуэз конференция]] бардырылгъанды. Ары [[РСФСР|Совет Россияны]] келечилери: [[Чичерин, Георгий|Георгий Чичерин]] (председатель), [[Красин, Леонид|Леонид Красин]], [[Иоффе, Адольф|Адольф Иоффе]] эмда башхала чакъырылгъандыла. Германияны ([[Веймар республика|Веймар республиканы]])
1922 джылны 11-чи августунда джашыртын келишиу бла Германиягъа [[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесамат]] бла джасакъ болгъан саутланыу Совет Россияны болушлугъун гарантия этгенди. Бу келишиуге кёре саутланы джангы юлгюлери Германияда тюл, Россияда сыналлыкъдыла. Россия джашыртын Германиягъа сауут чыгъарыргъа керек материалла сатаргъа унагъанды<ref name="MK">''Martin Kitchen'' . The Cambridge Illustrated History of Germany:-Cambridge University Press 1996 ISBN 0-521-45341-0</ref>.
1928 джылны 27-чи июлунда [[Париж|Парижде]] [[Бриан — Келлогну пакты|Бриан — Келлогну пактына]] къол салынады. Бу кесамат къазауатны миллет политиканы саууту кибик хайырланмазгъа деген борчну алдырады къол салгъан къралгъа. Пакт официал халда 1929 джылны 24-чю июлунда кючге кирирге керек эди, алай а кючге киргинчи огъунакъ [[Москва|Москвада]] «Литвиновну протоколу» атлы протоколгъа къол салынады. Ол протокол бу кесаматны болджалдан алгъа [[СССР]], [[Польша]], [[Румыни|Румыния]],
1932 джылны 25-чи июлунда Польша бла Совет Союзну арасында Бир-бирлерине чабмауну юсюнден кесаматха къол салынады. Аны бла Польша Кюнчыгъышдан агрессия къоркъуудан кесин сакъларгъа кюрешеди.
1933 джылда
30-чу джыллада [[Италия]] да агрессиялы политиканы бардыргъанды. 1935 джылны 3-чю октябрында [[Эфиопия|Эфиопиягъа]] чабады, эмда 1936 джылны майына бютеулей къолгъа алады ([[Итальян-эфиоп къазауат (1935-1936)|итальян-эфиоп къазауат]]). 1936 джыл Итальян империя баям этиледи. [[Джерле арасы тенгиз]] «Бизни тенгиз» ат алады ([[Латин тил|лат.]] — ''Mare Nostrum''). Быллай агрессиялы чыгъышла кюнбатыш къралла бла [[Миллетлени Лигасы|Миллетлени Лигасыны]] джанындан ушатылмайды. Кюнбатыш къралла бла илишкилерини аман болууу Италияны Германия бла джууукълашдырады. 1936 джылны январында Муссолини, немчала джанындан Австрияны аннексиясын, ала Адриатикагъа къол узатмасала, унайды.
Британияны премьер-министри Чемберлен бла Гитлерни арасында 1938 джылны 30-чу сентябрында Уллу Британия бла Германия арасында чабмау бла бютеу дау сорууланы мамырлыкъда оноуун этилирни юсюнден келишиу декларациягъа къол салыннганды. 1938 джылда Чемберлен Гитлер бла юч кере тюбешгенди, Мюнхенде тюбешиуюнден сора уа ол Лондоннга кесини белгили «Мен сизге мамырлыкъ келтирдим» сёзлери бла къайтады.
Тизгин 166:
Ол заманнга дери Германияны агрессив чыгъышлары [[Уллу Британия]] бла [[Франция|Францияны]] джанындан уллу къаршчылыкъ кёрмейдиле, ала къазауатны башлаб къояргъа къоркъуб, джарашыу полтика бла [[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесаматны]] къутхарыргъа кюрешедиле. Алай а Мюнхен кесаматны бузулгъанындан сора бу эки къралда да Гитлерге къаршчы къаты политика бардырылыргъа керек болгъаны терен ангылана башлайды. [[Германия]] джанындан андан ары агрессия политиканы тохтатыр умутлу, Уллу Британия бла Франция [[Польша|Польшагъа]] [[Ингилиз-поляк аскер альянс|аскер гарантияла]] бередиле. [[Италия]] [[Албания|Албанияны]] 1939 джылны 7-12 апрелинде кючлегенинден сора, аллай гарантияла ([[Итальян-албан къазауат]]) [[Румыния]] бла [[Греция|Грециягъада]] бериледиле.
Объектив чурумла Совет Союзнуда Версаль системагъа къаршчы этгендиле. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатны]], [[Октябрь революция|Октябрь революцияны]]
СССР къазауатха къызыуда хазырланыб кюрешгенди. Джашыртын мобилизация бла кюнбатыш чекледе сауутлу кючлени санын ёсдюрюу бардырылады. Халкъны ичиндеда аскер юретиу бардырылгъанды.
[[Раппало кесамат (1922)|Раппало кесамат]] бла аны ызындан къабыл этилген джашыртын келишиулеге таяныб Липецк шахарда немча аскер-хауа кючлеге [[Люфтваффе|«Люфтваффеге»]] пилотла юретиучю аралыкъ ачылады. [[Къазан|Къазанны]] къатында танка бирликлеге командирле хазырлаучу «Кама» атлы юретиу аралыкъ, Вольск шахарда химия сауут бла кюрешиуге юретиучу «Томка» аралыкъла ачыладыла<ref name="ЛИ">http://www.lipetsk.ru/town/kraeved/li02soro.html?pass=1&backurl=/town/kraeved/li02soro.html сайтдан информация</ref><ref name="ЛИ2">hrono.info: http://www.hrono.info/dokum/192_dok/ber_doc.html</ref>. Украинада, артдан Германия СССР-ге къаршчы джетишимли хайырланнган танкала сыналгъандыла. Совет Союзда практикаларын белгили немча аскер тамадала (Кейтель, Манштейн д.б.) ётгендиле. «Камадан» белгили немча абычарла ([[Гудериан, Гейнц Вильгельм|Гейнц Гудериан]] бла [[Гёпнер, Эрих|Эрих Гёпнер]] кибик) билим алыб чыкъгъандыла<ref name="ГГ"> Гейнц Гудериан, «Воспоминания немецкого генерала. Танковые войска Германии во Второй мировой войне. 1939—1945», Центрполиграф, 2005</ref><ref name="ЛЮ">Лубченков Ю., «100 Великих полководцев Второй Мировой», Вече, 2005 Сайтладан билгиле: http://velikvoy.narod.ru, http://achtungpanzer.bos.ru</ref><ref name="ЛЮ1">Беседа Ворошилова с генералом [[Гаммерштейн-Экворд, К. фон|Гаммерштейном]], 5 сентября 1929 г,
40-чы джылланы аллына СССР-ни промышленносту асламысы бла аскер продукция чыгъарыугъа кёчеди (аннга мобилизация дерге боллукъду) 1939 джылны 11-чи январында (Европа да къазауатха джораланыб) Аскер кереклени наркоматы (халкъ комиссариаты, министерствосу) эмда Сауутланы наркоматы къуралады. Чыкъгъан джюк мешинала бирида къалмай джакъчы бояу бла боялыб башлайдыла.
1939 джылны политика кризисинден сора [[Европа|Европада]] эки аскер-политика блок къуралады: ингилиз-француз эмда герман-итальян, ала экисида СССР-ни ала джанлы болурун излегендиле. Бу болумда 1939 джылны 23-чю августунда [[Москва|Москвада]] СССР
[[Польша]], [[Уллу Британия|Уллу Британиядан]] эмда [[Франция|Франциядан]] герман агрессиягъа къаршчы аскер гарантия алгъандан сора, Германия бла ангылашыулада, Германияны излемлерин къабыл этерге излемейди ([[Польша коридор]]). СССР, Германия, Франция, Великобритания эмда башха къралла къазауатха хазырланыула этиб башлайдыла. Сёз ючюн мобилизациядан сора СССР-ни саутлу кючлери 1939 джылгъа 5 миллиондан артыкъ болады.
Тизгин 182:
[[Япония|Японияны]], [[Маньчжурия]] бла Шимал [[Къытай|Къытайны]] оккупацисы 1931 джылда башланады. 1937 джылны 7-чи июнунда Япония Къытайны ич районларына джюрюшню башлайды. ([[Япон-къытай къазауат (1937-1945)|япон-къытай къазауат]]).
Японияны экспансиясы деу къралланы джанындан уллу къаршчылыкъгъа тюбейди. [[Уллу Британия]], [[АБШ]] эмда [[Нидерландла]] Япониягъа къаршчы экономика санкцияла саладыла. Совет Союз да бу къаугъадан къыйырда къалмагъанды, 1938 джылдан башлаб чекде Япония бла баямланмагъан къазауат
Ахырында [[Япония|Японияны]] аллында, къазауатны мындан ары бардырса, эки сайлам болады: не шималгъа, СССР-ге къаршчы, неда къыбылагъа. Япония «къыбыла вариантны» сайлайды. 1941 джылны 13-чю апрелинде Япония бла СССР-ни арасында 5-джыллыкъ болджалда нейтралитетни сакълауну юсюнден келишиуге къол салынады. Япония [[АБШ]] бла аны джанлы къраллагъа къаршчы къазауатха хазырланыб башлайдыл.
1941 джылны 7-чи декабрында Япония
== Къазауатны биринчи кёзюую (сентябрь 1939 — июнь 1941) ==
Тизгин 196:
31-чи августда Германияны басымы быллай билдириу бергенди: «…орта кюн 20 сагъат тёгерегинде Гляйницдеги радоистанцияны мекямын полякла кючлегендиле».
1-чи сентябрда 4 сагъат бла 45 минутда [[Гданьск|Данцигге]] шохлукъ зыярат бла келген
1-чи сентябрда Гитлер аскер формасы бла Рейхстагда сёлешеди. Польшагъа чабыуулну, Гляйвицде болгъанла бла акъларгъа кюрешеди. Аны бла бирге Гитлер Франция бла Британияны къазауат ачарларындан къоркъуб «къазауат» сёзню хайырланмайды. Ол басамалагъан буйрукъда къуру поляк агрессиягъа къаршчы
Ол кюн огъунакъ Ингилиз бла Франция немча аскерлени Польшаны джерлеринден чыгъарылырын излегенди. Муссолини поляк сорууну тешер ючюн конференция къуралырын теджегенди, алай а Гитлер унамагъанды<ref>Christian Zentner/ CHRONICK ZWEITER WELTKRIEG / Otus Verlag AG, St.Gallen, S. 20-22, 2007 ISBN 978-3-907200-56-8</ref>.
1-чи сентябрда Совет Союзда хар кимда аскер къуллукъну ётерге керек болгъан -аскер борчлулукъ киреди. Аны бла бирге аскерге чакъырыуну джашы 21 джылдан 18 джылгъа дери тюшюрюледи. Закон эрлай ишлеб башлайды, къысха заманны ичинде аскерни саны 5 миллион неда саулай адам сандан
3-чю сентябрда, 9 сагъатда Ингилиз, 12:20
3-чю сентябрда Бромбергде (Bromberg) — Кюнчыгъыш Пруссиядан Версаль кесамат бла Польшагъа берилген, алай 3/4 немча болагъан шахарда, полякла мингден артыкъ немчалыны ёлтюредиле, бу къазауатны миллет ышанына кёре биринчи кёбчюлюк мурдарлыкъгъа саналады<ref name="DL">''Reinhard Pözorny(Hg)''Deutsches National-Lexicon- DSZ-Verlag ISBN 3-925924-09-4</ref>.
Тизгин 212:
Герман аскерлени алгъа джюрюшлери планнга кёре баргъанды, полякланы уланлары, герман танкала бла самолетлагъа къаршчы бек къарыусуз кюч болгъандыла. Кюнабатыш фронтда къазауат ачылсада ингилиз-француз аскерле шошлукъну сакълайдыла.
Польшада къазауатны биринчи ыйыгъында огъунакъ немча аскерле поляк фронтну джыртыб Мазовия бла Кюнчыгъыш Пруссияны кючлейдиле. Талай кюнден кюнбатыш Галиция бла Огъары Силез индустриал районда къолларына тюшеди. 9-чу сентябргъа герман аскерле
10-чу сентябрда поляк аскер башчы [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Эдвард Рыдз-Смиглы]] бютеу аскерлени къыбыла-кюнчыгъыш Польшагъа ыхтырылырын буйрукъ этеди, алай а аскерлени асламысы
[[Файл:Soviet Tanks invades Poland 17.09.1939.jpg|thumb|right|250px|Совет танкала поляк чекни ётедиле. 17 сентябрь 1939]]
16-чы сентябрда СССР-деги Польшаны посолуна быллай билдириу этиледи- Польша кърал кибик джокъ болгъаны себебли, Совет Союз Кюнбатыш Украина бла Кюнбатыш Белоруссияны халкъларын джакъларгъа борчлуду. 17-чи сентбярда, Германия бла алгъаракъ къабыл этелиген джашыртын планнга кёре, 6 сагъатда Къызыл Аскерни бёлеклери кърал чекни ётюб Польшагъа киредиле. Белорус фронтха
Совет правительство «Польшаны кюнчыгъыш районларыны украин эмда белорус халкъыны джашауларын эмда мюлклерин джакъларыгъын, эмда аскерлени герман агрессия болмаз ючюн киргизгенин билдиреди». 19-чу сентбярда Къызыл Аскер Вильнону, 20-чы сентябрда Грондно бла Львовну кючлейди, 23-чю сентябрда Буг сууну кючыгъыш джагъасына джетеди.
СССР-ни чабарыны аллыбла 14-чю сентябрда Гудериянны 19-чу танка корпусу Кючыгъыш Пруссиядан алгъа атлаб,[[Брест (Белоруссия)|Брестни]] кючлейди. Поляк аскерле, генерал Плисовскийни башчылыгъы
28-чи сентябрда [[Варшава]] тюшеди, 30-да - Модлин, 2-чи октябрда -Хель кчюленнгендиле. 6-чы октябрда поляк аскерни ахыр бёлеги хорланнганды. Германия бла СССР-ни арасында чек Польшаны ичи бла белгиленеди.
Поляк джерлени бир бёлеги Ючюнюч Рейхге къошулады. Бу джерле «германизация» этилирге керекдиле. Полякла бла чууутлула былайдан, Польшаны ара районларына кёчюрюледиле. СССР бла Германияны ичине кирмеген районларында генерал-губернаторлукъ къуралады, анда поляк халкъгъа къаршчы кючлю зулмулукъ бардырылады. Алай а эм ауур къадар чууутлулагъа тюшеди, ала [[Гетто|геттолагъа]] сюрюлюб, ачлыкъда, сууукълукъда къара джазыуларын сакълайдыла.
СССР-ге кирген джерле [[Украин ССР]], [[Белорус ССР]] бла ол заманда алкъын эркин болгъан Литвагъа къошуладыла. Литвагъа къошулгъан джерлени тышында джерледе социалист тюрлениуле башланадыла (промушленностну национализациясы, эл мюлкню коллекивизациясы), бу тюрлениуле бла бирге алгъыннгы «огъары классладагъылагъа»— буржуазияны келечилерине, бай эллилеге, интеллигенцияны бир къауумуна депортацияла бла репрессияла бардырыладыла.
1939 джылны 6-чы октябрында Гитлер Европада проблемаланы оноуун мамырлыкъ халда этер ючюн конференция теджейди, алай а Уллу Британия бла Франция немчалыла аскерлени Польша бла Чехиядан чыгъарыб, алагъа эркинликлерин ызына
=== Атлантика ючюн сермешиу ===
[[Файл:Admiral Graf Spee Flames.jpg|thumb|right|250px|''«Адмирал Граф Шпее»'' линкорну Ла-Плата сууну аягъында батдырылгъан кёзюуде ёртен]]
Мамырлыкъ конференциягъа къошулургъа излемеселеда [[Уллу Британия]] бла [[Франция]] 1939 джылны сентябрындан башлаб 1940 джылны октябрына дери къазаутны шош халда бардырадыла, алгъа джюрюр мурат этмейдиле, аны бла немча аскер башчылыкъгъа кюч алыргъа себеб боладыла.
=== Совет-фин къазауат ===
Тизгин 238:
Декабрдан башлаб февралгъа дери совет аскерле 15 ышанчы дивизия болуб «[[Маннергеймни Сызын|Маннергеймани Сызын]]» юзерге кюрешедиле, алай а уллу джетишимли болалмайдыла.
Уллу Британия бла Франция [[Скандинав джарымайрымкан|Скандинав джарымайрымкангъа]] десант атаргъа оноу этедиле, ала Германия швед темир магъаданны къайнакъларын къолгъа алырын къоркъадыла, аны бла бирге бу десант Финляндиягъа аскер джибериуде джол ачаргъа керекди; аны бла бирге узакъ бомбалаучу авияция Джууукъ Кюнчыгъышха джибериледи, ала Ингилиз Финляндияны джанында къазаутха кирсе,Бакудагъы нефть къайнакъланы бомбаларгъа хазырланадыла. Алай а [[Швеция]] бла [[Норвегия]] нейтралителерин андан ары сакъларгъа излеб, кеслерини территорияларында ингилиз-француз аскерлеге къонакъбайлыкъ этмезликлерин билдиредиле. 1940 джылны 16-чы февралында британ эсминецле
1940 джылны мартында совет аскерле «[[Маннергеймни Сызын|Маннергеймани Сызын]]» джыртыб Выборг шахарны джюклейдиле. 1940 джылны 13-чю мартында
Къазауатны бошалгъанына къарамай ингилиз-француз [[Норвегия|Норвегияда]], операциягъа хазырланадыла, алай немчала аланы джашыртын планларын бузгъандыла.
Совет-фин къазауатны заманында финле артдан дуниягъа белгили болгъан «[[Молотовну Коктейли|Молотовну Коктейлин]]»
=== Европада блицкриг ===
[[Файл:HMS Warspite, Norway 1940.jpg|thumb|left|250px|Норвегияны джагъаларында тенгиз сермешиу. 10 апрель 1940]]
1940 джылны 9-чу апрелинде [[нацист Германия|Германия]]
Данияда тенгиз эмда хауа десант бла немчалыла тыйгъычсыз талай сагъатха бютеу магъаналы объектлени къолгъа аладыла, бютеу дат авиацияны джокъ этедиле. Граждан джамагъатны бомбаланы тюбюне тюшерини къоркъууунда, дат король
Норвегияда немчалыла 9-10 апрелледе бютеу баш портланы кючлейдиле ( [[Осло]], [[Тронхейм]], [[Берген]], [[Нарвик]]. 14 апрелде ингилиз-француз десант Нарвикни къатында тюшеди, 16 апрелде Тронхеймге джюрюш этедиле, алай а джетишимли болалмайдыла, майны аллында ара Норвегиядан кючлерин къоратыргъа керек боладыла. Нарвик ючюн талай сермешиуден сора союзникле шимал Норвегияданда аскерлерин къоратадыла. 1940 джылны 10-чу июнунда норвег аскерлени ахыр бёлеклери капитуляция этедиле. Норвегия немча оккупацион администрация (рейхскомиссариат) бла оноу этиледи; Дания эсе уа герман протекторат баямланнганды, эмда ич ишлеге кеси оноу этеди.
Тизгин 262:
Бельгияда немча десантчыла 10-чу майда Альбертни каналыны башы бла баргъа кёпюрлени къолгъа аладыла, аны бла уллу герман танка кючлеге Бельгий тюзге джол ачылады. 17-чи майда [[Брюссель]], немчалыланы къолларына тюшеди.
Алай а баш джумдурукъ «А» аскер къауумдан келеди. 10-чу майда Люксембургну кючлегенден сора,[[Гудериан, Гейнц Вильгельм|Гудерианны]] юч танка дивизиясы къыбыла [[Арденнле|Арденнлени]] ётюб 14-чю майда [[Маас (суу)|Маас сууну]]
Француз аскер башчылыкъны 21-23 майда Аррасны къатында контратака этиуу, джетишимли боллукъ эди, Гудериан сау танка батальонну джокъ этиб, бу атаканы тыяды. Гудериан союзниклени Булонгъа ыхтырылыу джолларын кеседи. 23-чю майда Гравлиннге чыгъыб, ингилиз-француз аскерлени эвакуация этер мадары болгъан джангыз къалгъан
5-чи июнда немча аскерле Лан-Абвиль сызда алгъа джюрюш башлайдыла. Француз аскер башчылыкъны фронтда «тешиклени» хазырланмагъан аскерле бла джабаргъа кюрешгени джетишимли
10-чу июнда Италия Франция бла Уллу Британиягъа къазауат баямлайды, итальяна аскерле Францияны къыбыла районларына киредиле, алай а терен баралмайдыла. Ол кюн огъунакъ француз правительство Парижден къачады. 11-чи майда немчалыла Шато-Тьеррини къатында Марну суудан ётедиле, 14-чю июнда урушсуз, тыйгъычсыз [[Париж|Парижге]] киредиле, эки кюнден Рона сууну ёзенине чыгъадыла. 16-чы июнда маршал [[Петен, Анри Филипп|Петен]] Францияны джангы правительствосун къурайды, 17-чи июнну кечесинде Германиягъа къазауатны тохтатыу тилек джибереди. 18-чи июнда, [[Лондон|Лондоннга]] къачхан
22-чи июнда [[Компьен|Компьенде]] 1918 джыл Германияны капитуляциягъа къол салгъан вагонда [[Компьен къазауат тохтатыу|француз-немча къазауат тохтатыугъа]] къол салынады, аннга кёре Франция кесини территориясыны кёбюсюн оккупация этдиртирге унайды, джерли аскерлени асламысын саутсузландырыргъа эмда аскер-тенгиз флотну интерн этерге разы болады. Эркин зонада кърал переворотдан сора 10-чу июлда
Вишист аскерлени башчысы [[Дарлан, Франсуа|Франсуа Дарлан]] бютеу француз флотну [[Француз Шимал Африка|Француз Шимал Африканы]] джагъаларына элтирге деб буйрукъ береди. Бютеу француз флот Германия бла Италияны къолуна тюшеди деген къоркъууда, 1940 джылны 3-чю июлунда братин авиация
=== Прибалтиканы, Бессарабияны эмда Шимал Буковинаны СССР-ге къошулуу ===
Тизгин 278:
[[Файл:Riga 1940 Soviet Army.jpg|thumb|right|250px|Совет аскерле [[Рига|Ригагъа]] киредиле. 17-чи июн 1940]]
1939 джылны къачында [[Эстония]], [[Латвия]] бла [[Литва]] зорланыб СССР бла бир-бирге болушуу атлы кесаматлагъа къол салгъандыла, неда ол кесаматла базаланы юсюнден кесамат деб билинедиле, ол кесаматлагъа кёре бу республикаланы ичинде совет аскер базала орналгъандыла. 1940 джылны 17-чи июнунда СССР балтика къраллагъа, кеси джаратмагъан правительстволаны отставкагъа кетиулерин излеб ультиматум береди. Ол ультиматумда СССР аны тышында правительстволаны советле джанлы сол политикачыладан къуралыуну, кёзюусюз сайлауланы бардырыуну, къошакъ аскер кючлени киргизиуню излейди. Джакъсыз, болушлукъсуз къалгъан къарыусуз къралла бу излемлеге боюн иедиле.
Прибалтикагъа аскерлени киргенинден сора, совет кючлени басымыны тюбюнде, альтернативасыз сайлаула бардырыладыла. Тинтиучюлени билдиргенлерине кёре бу сайлаулада кеб законну бузуу, алдауукъ болуб <ref name=semirjaga>Семиряга М. И. [http://militera.lib.ru/research/semiryaga1/app.html#664 Тайны сталинской дипломатии 1939—1941] — М.: Высшая школа., 1992.</ref> коммунист партияла хорлайдыла. Аны бла бирге прибалтика политикачыла НКВД джанында кёбчюлюк санда тутуладыла. 1940 джылны 21 июлундан джангы сайланнган, совет джанлы парламентле СССР-ни Баш Советине бу юч къралны СССР-ге алыгъыз деб тилек джибередиле. 3-чю августда
1940 джылны 27-чи июнунда СССР-ни правительствосу румын правительствогъа эки ультиматум нота джибереди, анда 1812 джыл [[Орус-тюрк къазауат 1806—1812|Орус-тюрк къазауатдан]] сора Россиягъа къошулгъан [[Бессарабия|Бессарабияны]] (1918 джыл Совет Россияны къарыусузлугъу бла хайырланыб алгъанды Румыния) ызына излейди эмда
=== Британия ючюн сермешиу ===
Францияны капитуляциясындан сора Германия Уллу Британиягъа мамырлыкъ теджейди, алай а къабыл этилмейди. 1940 джылны 16-чы июлунда Гитлер Уллу Британиягъы чабыуну юсюнден директива этеди («Тенгиз Аслан» операция ). Алай а
Граждан адамланы ичинде кёб ёлюм болгъанына къарамай, ингилизлиле Британия ючюн сермешиуню хорлайдыла — Германия десант операция этиуню башламагъанлай тохтатады. 1940 джылны декабрындан башлаб хауа болумну аман болгъаны себебли герман авиация айрымканны бомбалауну азайтады. Баш нюзюрлерин- Уллу Британияны къазауатдан чыгъарыргъа немчалыланы къарыуларында келмейди.
Тизгин 290:
=== Африкада, Джерларасында эмда Балканлада сермешиуле ===
Италия къазауатха киргенинден сора, аскерлери
Францияны капитуляциясындан сора, талай колонияны администрациялары [[Виши Режим|виши правительствону]] таныргъа унамай, [[Лондон|Лондонда]] генерал [[Де Голль, Шарль|Де Голль]] къурагъан «[[Сермешген Франция|Сермешген Франциягъа]]» бойсунадыла.
13-чю сентябрда итальянлыла [[Ливия|Ливияны]] джеринден [[Мисир|Мисирге]] чабадыла. 16 сентябргъа Сиди-Барранини къолгъа алыб, ала тохтайдыла. Ингилизлиле уа Мерса-Матрухха ыхтырыладыла. [[Африка]] бла [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасында]] кеслерини болумларын игилер ючюн итальянлыла [[Греция|Грецияны]] къолгъа алыр мурат этедиле. Урум правительствону, итальян аскерлени кесини джери бла ётерге эркинлик бермеуюнден сора, 1940 джылны 28-чи октябрында итальяна аскерле Грециягъа чабадыла. Ал кюнлеледе итальян аскерле талай урум шахарны къолгъа аладыла, алай а 8-чи ноябргъа алгъа джюрюшлери тохтатылады, 14-чю ноябргъ эсе уа урум аскер алгъа джюрюш этиб къралны бютеулей къолгъа алады, итальянлыланы къолларында болгъан [[Албания|Албаниягъа]] огъунакъ киреди.
Тизгин 299:
1940 джылны ноябрында ингилиз авиация Тарантода итальян портну урады. Бу атакадан сора [[Шимал Африка|Шимал Африкадагъы]] итальан аскерлеге керекле эмда азыкъ ташыу къыйын болады. Аны бла хайырланыб, 1940 джылны 9-чу декабрында ингилиз аскерле Мисирде алгъа джюрюш этедиле, январда [[Киренаика|Киренаиканы]] бютеулей кючлейдиле, февралгъа уа Эль-Агейлагъа чыгъадыла.
Январны аллында ингилизлиле Кюнчыгъыш Африкадада алгъа джюрюйдюле,. 21-чи январда итальянлыладан [[Кассала|Кассаланы]] сыйырыб, ала Судандан
1941 джылны мартында, [[Крит]] айрымканны къатында тенгиз сермешиуде, британлыла итальяна флотну
Бютеу фронтлада кесин хорлатыб, [[Муссолини, Бенито|Муссолини]] Гитлерден болушлукъ излер керекли къалады. 1941 джылны февралында [[Ливия|Ливиягъа]] [[Роммель, Эрвин Йоханнес Ойген|Роммелни]] башчылыгъында немча экспедицион корпус келеди. 1941 джылны 31-чи мартында итальян-немча аскерле алгъа уруб, ингилизлидене [[Киренаика|Киренаиканы]] сыйырадыла, сора Мисирни чеклерине чыгъадыла. Аны бла 1941 джылны ноябрына дери фронт шош
=== Фашист къралланы блокуну кенгериую. Балканла бла Джууукъ Кюнчыгъышда сермешиуле ===
[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] кесини тыш политикасына джангыдан къарай башлайды. Уллу Британия кёбден кёб джакъ, дагъан ала башлайды АБШ-дан. 1940 джылны майында [[АБШ-ны Конгресси]] аскер бла флотну кереклерин баджарыр ючюн 3 млрд доллар джиберирге къабыл этеди, джай а уа —
1940 джылны 24-чи сентябрында Германия, Италия эм Япония [[Ючлю пакт|Ючлю пактха]]: дунияны джангы юлешиу эмда аскер болушлукъ келишиуге къол саладыла. 1940 джылны ноябрында совет-герман кёрюшюуледе немча дипломатла бу пактха СССР-ни къошулурун излейдиле. Алай а Совет правительство унамайды. Гитлер СССР-ге чабыуну планын мюкюл этеди. Аны тындырыр ючюн Гитлер [[Кюнчыгъыш Европа|Кюнчыгъыш Европада]] кеси джанлы къралла излеб башлайды. 20-чы ноябрда Ючлю бирликге [[Маджар]], 23-чю ноябрда — [[Румыния]], 24-чю ноябрда — [[Словакия]], 1941 джылда — [[Болгария]], [[Финляндия]] бла [[Испания]] къошуладыла. 1941 джылны 25-чи мартында пактха [[Югославия|Югославияда]] къошулады, алай а 27 мартда, [[Белград|Белградда]] ингилиз агентураны болушлугъу бла кърал переворот болады , оноугъа [[Симович, Дусан|Симовични]] правительствосу келеди, ол король этиб джаш [[Пётр II Каргеоргиевич|Петр II-ни]] баямлайды, эмда Югославияны нейтрал боллугъун баям этеди. 5-чи апрелде Югославия СССР бла шохлукъ бла чабмауну кесаматына къол салады. Ишле Гитлер ушатхан джанына бармагъаны себебли, Гитлер Югославияны кючлерге эмда Грецияда итальян аскерлеге болушлукъ этерге оноу этеди.
1941 джылны 6-чы апрелинде, уллу шахарланы, темир джолну эмда аэродромланы кючлю бомбалаб, Германия бла Венгрия Югославиягъа чабадыла. Ол кёзюуде итальян аскерле, герман аскерлени болушлукълары бла Грецияда алгъа урадыла. 8-чи апрелге Югославияны саутлу кючлери талай кесекге джыртыладыла, эмда бир аскер болуудан чыгъадыла. 9-чу апрелде немча аскерле югослав территорияны юсю бла ётюб Грецияны чеклерине чыгъадыла. Ол кюн огъунакъ Салониклени кючлеб, урумлуланы
Югославия къаушатылгъандан сора немчалыла бла итальянлыла бютеу кючлерин Греция бла кюрешге атадыла. 20-чы апрелде Эпир аскер капитуляция этеди. Ингилиз-австралиячы аскер башчылыкъны
[[Файл:German paratroopers jumping From Ju 52s over Crete.jpg|thumb|left|250px|Критде фашист десант]]
20-чы майда немчалыла Критге десант атадыла, британ флот немчалыланы аскер болушлукъну тенгиз бла келтириюне тыйгъыч болсада, 21-чи майда немчалыла Малемеде аэродромну кючлейдиле, сора болушлукъдну хауадан аладыла.
Югославия къаушатылгъандан сора талай кесекге юлешинеди. Германия шимал [[Словения|Словенияны]], Маджар — кюнбатыш [[Воеводина|Воеводинаны]], [[Болгария]] — вардар [[Македония|Македонияны]], Италия — къыбыла Словенияны, [[Далматия|Далмацияны]] джагъасыны бир кесегин, [[Черногория]] бла [[Косово (тарих область)|Косовону]] кючлейдиле. [[Хорватия]] итальян-немча протекторат тюбюнде бойсунмагъан кърал баямланады. [[Сербия|Сербияда]] [[Недич, Милан|Недични]] коллаборационист правительствосу къуралады.
Тизгин 341:
Совет [[Шимал-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Шимал-Кюнбатыш фронт]] чекде урушлада кесин хорлатыб ызына ыхтырылады. Алай а 14 июнь- 18 июлда Сольцаны къатында совет контратака немчаланы Ленинградха алгъа джюрюшлерин юч ыйыкъ чакълы бирге тохтатады. <br />
22-чи июнда, эртден алты сагъатда совет самолетла Хельскинкини бомбалайдыла.<ref>Карл Густав Маннергейм, мемуары. Изд. «Вагриус», Москва, 2003 г.</ref>
25-чи июнь - совет самолетла фин аэродромланы бомбалайдыла. 26-чы июнда фин аскерле алгъа урадыла, кеб турмай, совет аскерле алгъаракъ кючлеген Карел боюнчукъну къайтарадыла. Эски тарих чекни ётмей тохтайдыла фин аскерле. 29-чу июнда герман-фин аскерле Полюсну башы районнга джюрюш этедиле, алай а тохтатыладыла.
Украинада совет [[Къыбыла-Кюнбатыш фронт (Шимал-Кюнбатыш фронт)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтда]] къаушатылыб, чекден кери атылады, алай а
Джангы алгъа джюрюшде совет-герман фронтну арасында, 10-чу июлда [[«Орта» аскер къауум]] [[Смоленск|Смоленскни]] кючлеб, джангыдан къуралгъан [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] баш кючлерин къуршоугъа алады. Бу джетишимге къууаныб, Ленинград бла Киевге алгъа барыуну артына дери джетдирир муратда, аскер башчылыкъны унамагъанына къарамай, Гитлер баш урууну москва табадан, къыбылагъа- Киев бла Донбассха эмда шималгъа -Ленинрагдха бурулуугъа буйрукъ береди.<ref>Герман Гот «Танковые операции», Смоленск «Русич», 1999 стр.153.</ref>. Бу оноугъа кёре Москвагъа джюрюш этген танка къауумла «Орта» къауумдан алыныб къыблагъа (2-чи танка къауум) эмда шималгъа (3-чю танка къауум) джиберилгендиле. Москвагъа «Орта» къауумну джаяу дивизиялары джюрюрге керек боладыла, алай а
8-чи - 9-чу августда [[«Шимал» аскер къауум]] [[Ленинградны джакълау операция|Ленинградха алгъа джюрюшню]] джангыдан башлагъанды. Совет аскерлени фронтлары талай джерде джыртылгъанды, ала
Алай а Ленинградны кючлер нюзюрде, 9-чу сентябрда
Алай а Ленинградны кючлер нюзюрде, 9-чу сентябрда
[[Санкт-Петербург|Ленинградны]] алалмай «Шимал» къауум 16-чы октябрда фин аскерле
Украинада августну аллында [[«Къыбыла» аскер къауум]]эки совет аскерни [[Днепр]] суудан кесиб [[Уманны къатында сермешиу|Уманны къатында къуршоулайдыла]]. Алай а [[Киев|Киевни]] биягъынлай алалмайдыла. «Орта» аскер къауумну къыбылагъа бурулгъаны бла совет [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] аскерлерини болуму аманнга кетеди. Немча 2-чи танка къауум Брянск фронту аскерлерини контрурууларын тохтатыб [[Десна (суу)|Деснаны]] ётеди, сора 15-чи сентябрда Кременчугдан алгъа джюрюген 1-чи танка къауум бла бирлешеди. [[Киев операция (1941)|Киев ючюн сермешиуде]] [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] къаушатылыб, джокъну орнуна келеди. <br />
Киевде совет аскерлени къаушатыу, немчалылагъа къыбылагъа джол ачады. 5-чи октябрда
Къыбылада болуб, немчалылагъа [[Донбасс]] бла [[Ростов-на-Дону|Ростовха]] джол ачадыла. 24-чю октябрда
[[Файл:Soviet Offensive Moscow December 1941.jpg|thumb|250px|left|Москваны тюбюнде совет аскерчиле къарда]]
1941 джылны 30-чу сентябрында немча аскерле
Кюнбатыш эмда Резерв фронтдан къалгъанла 10-чу октябрда бирлешген Кюнбатыш фронтха джыйыладыла. Башчылыкъда аскерни генералы [[Жуков, Георгий Константинович|Г. К. Жуковха]] бериледи. <br />
15-18 ноябрда немча аскерле Москвагъа алгъа джюрюшню джангыдан башлайдыла, алай а ноябрны ахырына бютеулеу тохтатыладыла.
1941 джылны 15-чи декабрында [[Калинин фронт|Калинин]], [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш]] эмда [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] аскерлери алгъа урадыла. Совет аскрлени джетишимли алгъа джюрюшлери джауну кесини джакълагъан тактикагъа кёчерге зорлайды. Алгъа джюрюшде Кюнбатыш фронтну аскерлери
[[Москва|Москвадагъы]] хорлам, совет аскер башчылыкъны бютеу кючленида алгъа урургъа батырлыкъ береди. 1942 джылны 8-чи январында
=== Японлуланы Шош океанда алгъа джюрюшлери ===
Тизгин 373:
Таиланд талай кюнню къаршчыланнгандан сора [[Япония]] джанлы болургъа унаб, АБШ бла Уллу Британиягъа къазауат баямлайды. Япон авиация Таиландны территориясындан [[Бирма|Бирманы]] бомбалайдыла.
10-чу декабрда [[Гуам]] айрымкандагъы американ базаны, 23 декабрда — [[Уэйк]] айрымканны кючлейдиле, 25-чи декабрда
Филиппинледе декабрны ахырына японлыла [[Минданао]] бла [[Лусон]] айрымканланы кючлейдиле. Американ аскерлени къалгъан кесеги [[Батаан]] джарымайрымкан бла [[Коррехидор]] айрымканда бегийдиле.
1942 джылны 11-чи январында япон аскерле [[Голланд Ост-Индия|Голланд Ост-Индиягъа]] чабадыла, джууукъда
1942 джылны 23-чю январында японлула Бисмаркны архипелагын кючлейдиле, аны ичинди Джангы Британия айрымканныда. Кечирек Соломонну айрымканларыны кюнбатыш кесегин , февралда уа -Гилбертни айрымканын къолгъа аладыла. Мартны аллында [[Джангы Гвинея|Джангы Гвинеягъа]] чабадыла.
Тизгин 388:
[[Файл:Convoy en route to Capetown.jpg|thumb|250px|left|Американ конвой Британиягъа джол тутханды. Ноябрь 1941]]
1941 джылны джайындан башла [[Атлантика океан|Атлантикада]] [[Уллу Британия|Уллу Британиягъа]]сауутну, стратегия сырьёну, азыкъны ташыуну азайтыр ючюн герман эмда итальян флотланы баш нюзюрлери саудюгер кемелени батдырыу болады. Немча эмда итальян аскер башчылыкъ Атлантикада асламысы бла суу тюбю кемелени хайырланады, ала Британияны
1941 джылны августуну ахырындан башлаб Уллу Британия бла СССР-ни араларында келешиуге кёре совет шимал портланы юсю бла бир-бирлери бла сатыу-алыу этилиб башлайды, аны бла бирге немча суу тюбю кемелени иги кесеги Шимал Атлантикагъа кёчеди. 1941 джылны къачында АБШ алкъын къазауатха къошулгъунчу, немча суу тюбю кемеле талай американ кемеге чабадыла. Аннга джууабха АБШ-ны конгресси 13-чю ноябрда нейтралитетни юсюнгден законнга эки тюрлениу этеди, алагъа кёре американ кемеле къазауат баргъан зоналагъа кирирге эркин боладыла эмда саудюгер кемелени сауутландырыргъа болады.
Тизгин 394:
Кемеге къаршчы джакъны кючленнгени бла, июлда-ноябрда Уллу Британияны сатыу-алыу флоту азыракъ кемени тас этеди. 1941 джылны биринчи джарымына кёре, экинчи джарымында 2,8 кереге аз кемеси къурбан болады немча суу тюбю кемелеге.
Алай а бир талай замандан немча флот джангыдан инициативаны къолгъа алады. АБШ-ны къазауатха къошулгъанындан сора немча суу тюбю кемелени иги кесеги Американы атлантика джагъаларына кёчеди. 1942 джылны биринчи кесегинде ингилиз-американ кемелени Атлантикада батдырылыуу эмда заран берилиуюню саны кёлтюрюледи. Кечирек кемелеге къаршчы джакъны амалларын игилитегенлери себебли
Немча суу тюбю кемеле Атлантика океанны бютеулей акваториясына джайыладыла: [[Африка|Африканы]], [[Къыбыла Америка|Къыбыла Американы]] джагъаларында, Кариб бассеинде. 1942 джылны 22-чи августунда, талай бразил кемени немчалыла батдыргъандан сора, [[Бразилия]]
Бютеулей алыб къарасакъ, Германия талай джетишимни тышында ингилиз-американ тенгиз джюк ташыуну тохтаталмагъанды. 1942 джылны
Тизгин 414:
[[Файл:Madagascar WWII.jpg|thumb|200px|left|Британ АХК Мадагаскарда. декабрь 1942]]
Ол заманнга [[Африка|Африкада]] виши правительствону оноундагъы француз колония [[Мадагаскар]] ючюн сермешиуле барадыла.
1942 джылны 8-чи ноябрында американ-ингилиз десант [[Француз Шимал Африка|Француз Шимал Африкагъа]] тюшеди. Экинчи кюн
=== Гитлерге къаршчы коалицияны къуралыуу ===
[[Германия|Германияны]]
=== Кюнчыгъыш фронтда немчалыланы экинчи алгъа джюрюшлери ===
Тизгин 429:
Алай а 1942 джылны майында совет аскерлени [[Харьков операция (1942)|Харьковда алгъа джюрюшлери]] джетишимсиз бошалады. Немча аскерле урууну тохтатыб, кеслери уруб, совет аскерлени къаушатыб, алгъа джюрюш этгендиле. Совект аскерле Кърымдада къаушатылгъандыла. Совет аскерни къыбыладагъы позициялары къарыусуз болгъанды. Аны бла хайырланыб немча аскер башчылыкъ аскер кючлерин эки табагъа джибергендиле- [[Сталинград]] бла [[Кавказ|Кавказгъа]]. <br />
[[Воронеж|Воронежни]] къатында эмда [[Донбасс|Донбассда]] ачы сермешиуледен сора
Кавказгъа джюрюш этген [[Аскерлени «А» къаууму]] 23-чю июлда Ростовну алыб, Къобан регионнга джюрюуню бардырады. 12-чи августда Краснодар тюшеди. Алай а Кавказ таулада эмда Новороссийскде совет аскерле джауну тыядыла.
Ол заманнга фронтну ара кесегинде совет аскер башчылыкъ
[[Ленинградны блокадасы|Ленинградны блокадасында]] юзелмейдиле, алай совет аскерлени алгъа уруулары, немчалыланы шахарны штурм этгенден тыяды.
Тизгин 444:
1943 джылны аллында совет аскерле бютеу фронтда алгъа джюрюшню башлайдыла. [[Санкт-Петербург|Ленинградны]] блокадасы юзюлгенди, Курск дагъыда талай шахар къолгъа алыннгандыла. Февралда-мартда фельдмаршал [[Манштейн, Эрих фон|Манштейн]] дагъыда бир кере инициативаны къолгъа алыб, къыбылада совет аскерлени ызына ыхтыртады, алай а джетишимин андан ары ёсдюрелмейди.
1943 джылны июлунда немча аскер башчылыкъ ахыр кере кесине инициативаны, [[Курск сермешиу 1943|Курскны къатында сермешиуде]], алыргъа излейди, алай а кесин хорлатыб, аскер кючюда уллу заран алады. Бютеу фронта немча аскерле ызларына ыхтырылыб башлайдыла- ала
1943 джылны ахырында-1944 джылны биринчи джарымында сермешиулени асламы къыбыла фронтлада барады. Немчалыла Украинаны территориясындан кетедиле. Къызыл Аскер къыбылада 1941 джылны чеклерине чыгъыб, [[Румыния|Румыниягъа]] киреди.
Тизгин 450:
=== Африка бла Италияда ингилиз-американ десант ===
1942 джылны 8-чи ноябрында [[Марокко|Мароккода]] уллу ингилиз-американ десант тюшеди. Виши правительствону аскерлери уллу къаршчылыкъ этелмейдиле, ноябырнда ахырына 900 километрни ётюб
Ол заманда ингилиз аскер [[Ливия|Ливияда]] алгъа джюрюш этеди. Былайдагъы итальян-герман аскерле [[Эль-Аламейн|Эль-Аламейнни]] къатында тохтаялмай ызына ыхытырылыб Тунисге къайтадыла. 20-чы мартда бирлешген ингилиз-американ аскерле Тунисни ичине джюрюш этеди. Итальян-немча аскер башчылыкъ аскерлерин
1943 джылны 10-чу июлунда [[Бирликни кючлерини Сицилиягъа тюшюую|бирликни кючлери]]
1943 джылны сентябрында ингилиз-американ аскерле Аппенин джарымайрымканны къыбыласына киредиле. Бадольо мамырлыкъ кесаматха къол салыб, Италияны къазауатдан чыкъгъанын баямлайды. Алай а Гитлер Муссолинини тюрмеден кюч бла чыгъартады, эмда къралны шималында
[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] бла [[Уллу Британия|Уллу Британияны]] аскерлери 1943 джылны къачында шималгъа джюрюйдюле. 1-чи октябрда бирликни кючлери бла партизанла Неапольну азатлайдыла, 15-чи ноябргъа Болтурио сууда немча бетджанны къаушатыб шималгъа джолларын ачадыла. 1944 джылны январына бирликчиле Монте-Кассинодагъы немча бетджаннга («Къыш сыз») джетедиле. 1944 джылны январында, февралында эмда мартында ала юч кере немчалыланы бетджанларын алыб, [[Рим|Римге]] джол ачаргъа кюрешедиле, алай а хауаны аманлыгъы ючюн алгъа баралмай фронт шош болады. Аны бла бирге бирликчиле Римден къыбылада Анциода десант тюшюредиле, немчалыла не кючрешселеда хорлаялмайдыла. Майгъа хауа иги болгъанлай, 11-чи майда ингилиз-американ аскерле джангыдан алгъа урадыла ([[Монте-Кассинода сермешиу]]), бу джол немча аскерлени джакъларын къаушатыб Анциодагъы десант тюшген аскерле бла биригиб 4-чю июнда Римни азатлайдыла.
Тизгин 461:
=== Германияны стратегия бомбалау ===
1943 джылны январында [[Касабланка конференция|Касаблана конференцияда]] Германия старатегия бомбалауну башларгъа оноу алынады. Нюзюрле аскер промышленностьну объектлерни бла уллу шахарла болургъа керекдиле. Операция
1943 джылны июлунда-августунда [[Гамбургну бомбалау|Гамбург бомбаланыды]]. Биринчи кёб самолет бла Германияны ичинде объектлеге учуу 17-чи августда [[Швайнфурт бла Регенсбургну бомбалау|Швайнфурт бла Регенсбургга экили рейд болады]]. Бобмбалаучу самолетла кеслерин къурутуучу самолетладан къоруулаялмагъанлары ючюн 20% чакълы бири тюшюрюледи. Быллай заран болургъа болмазлыгъын ангылаб P-51 Mustang къурутуучу самолетла келгинчи американ авиация учууну тохтады.
Тизгин 475:
=== Къазауатны ючюнчю кёзюуюнде конференция ===
Къазауатны фронтларында, артыкъсызда совет-герман фронтда болумну терк тюрлениую Бирликни эндиги джылгъа не этерлерини оноуун этерге керекли этеди. 1943 джылны ноябрында
== Къазауатны тёртюнчю кёзюую (июнь 1944 — май 1945) ==
=== Германияны Кюнбатыш фронту ===
1944 джылны 6-чы июнунда [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ-ны]], [[Уллу Британия|Уллу Британияны]] эм [[Канада|Канаданы]] бирлик кючлери талай аны эс бёлюб тарихни эм уллу десант операциясын башлайдыла, аскерле
Августда американ эм француз аскерле [[Франция|Францияны]] къыбыласына тюшедиле, Марсель, Тулон шахарланы азатлагъандан сора, 25-чи августда Парижге киредиле, француз партизанла бла бирге аны кючлейдиле.
Сентябрда бирликчи кючле [[Бельгия|Бельгиягъа]] джюрюшню башлайдыла. 1944 джылны ахырына немчалыла кёб къыйын салыб кюнбатышда фронтну шош этедиле. 16-чы декабрда немчалыла
1945 джылны февралында-мартында бирликчиле
Бирликни кючлери Германияны ичине джюрюшню тохтатмай бардыргъандыла, 25-чи апрелге Эльбада совет аскерле бла тюбешгендиле. 2-чи майгъа британ эмда канада аскерле Германияны шимал-кюнбатышын кючлеб Данияны чеклерине джетгендиле.
Тизгин 502:
=== Совет алгъа джюрюш ===
1944 джылны джайында Къызыл Аскер бютеу фронту узунлугъуна алгъа урады. Къачха немча аскерледен
Шималда совет аскерлени алгъа джюрюшлеринден сора [[Финляндия]] къазауатдан чыгъарыгъын билдиреди, алай а немча аскерле Финляндияны территориясындан кетерге унамайдыла, аны бла тюненеги «сауут къарнашла» бир-бирлери бла къазауат этерге керек боладыла. Августда къазауатдна [[Румыния]], сентябрда — [[Болгария]] чыгъады. Немчалыла аскерлерин [[Югославия]] бла [[Греция|Грециядан]] къоратыб башлайдыла, анда оноуну къолгъа халкъ-азатлау кючле аладыла.
Тизгин 510:
1945 джылны апрелини ахырында [[Берлин ючюн сермешиу]] башланады. Кеслерини хорланнганларын ангылаб, [[Гитлер, Адольф|Гитлер]] и [[Геббельс, Йозеф|Геббельс]] кеслерин ёлтюредиле. 8-чи майда герман ара шахар ючюн эки ыйыкъ ачы къазауатдан сора немча башчылыкъ капитуляцияны актына къол салады. Германия терт оккупацион зонагъа юлешинеди: совет, американ, британ эмда француз.
14-15 майлады шимал [[Словения|Словенияда]] Экинчи дуния къазауатны [[Европа|Европада]] ахыр сермешиуу болгъанды, анда
=== Къазауатны Шош океан театры ===
[[Шош океан|Шош океанда]] къазауат бирликчиле ючюн бек иги баргъанды. 1944 джылны июнунда американлыла
== Къазауатны бешинчи кёзюую (май 1945 — сентябрь 1945) ==
=== Япония бла къазауатны бошалыуу ===
Европада къазауатны бошалыуундан сора антифашист коалицияны ахыр джауу [[Япония]] къалады. Бу заманнга Япониягъа 60-дан артыкъ кърал къазауат баямлагъанды. Алай а бу болумгъада къарамай японлула капитуляция этер акъыл этмейгендиле, хорламгъа дери къазауат этериклерин билдиргендиле. 1945 джылны июнунда японлула [[Индонезия|Индонезияны]], кечирекда Индокъытайны къоядыла. 1945 джылны 26-чы июлунда АБШ, Уллу Британия эмда Къытай японулулагъа ультиматум этгендиле, алай а ультиматум уналгъманды. 6-чы августда [[Хиросима|Хиросимагъа]], юч кюнденда [[Нагасаки|Нагасакиге]] [[атом бомба]] атылыб, эки шахар джер бла тенг этиледиле. 8-чи авгутда СССР Япониягъа къазауат ачады, 9-чу авгутда алгъа уруб [[Маньчжурия|Маньчжуриядагъы]]
== Оюмла бла багъала ==
Тизгин 533:
Экинчи дуния къазауат адам улуну джазыуунда уллу орун алгъанды. Аннга 62 кърал (дунияны адам санындан 80%) къошулгъанды. Къазауат 40 къралны территориясында бардырылгъанды. Сауутлу кючлеге 110 млн адам мобилизация этилгенди. Адам къурманны саны 50-55 млн адам чакълы бир болгъанды, аланы ичинде фронтлада 27 млн адам ёлгенди. Эм кёб адам къурман СССР, Къытай, Германия, Япония эмда Польша бергендиле.
Аскер джоюмла бла аскер заран 4 триллион доллар чакълы бир болгъанды.
Къазауатдан сора [[Кюнбатыш Европа|Кюнбатыш Европаны]] дуния политикада ауурлугъу азайгъанды. Дунияда эм баш къралла СССР бла АБШ болгъандыла. Уллу Британия бла Франция хорламларына къарамай къраыуларын тауусхандыла. Къазауат аланы эмда башха кюнбатыш европачы къралланы колониялыкъ империяланы тутар къарыулары болмагъанын ачыкъ кёргюзгенди. Африка бла Азияны къралларында колониялизмге къаршчы къозгъалыу кючленнгенди. Къазауатдан сора талай кърал бойсунмазлыкъларына ие болгъанды: [[Исландия]], [[Сирия]], [[Ливан]], [[Вьетнам]], [[Индонезия]]. [[Кюнчыгъыш Европа|Кюнчыгъыш Европада]] социалист режимла салыннгандыла. Экинчи дуния къазауатны эм баш эсеблерини бирида [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|БМО-ну]] къуралыуу болгъанды.
Бир-бир къраллада къазауатны заманында къуралгъан партизан къозгъалыула,къазауатдан сорада кюрешлерин бардырыргъа кюрешгедиле.
[[Фашизм|Фашист]] и [[Миллетчи-социализм|нацист]] идеологияла [[Нюрнберг процесс|Нюрнберг процессде]] адамгъа къаршчы саналгъандыла эмда джасакъланнгандыла. Кёб кюнбатыш къралда, антифашист кюрешге актив къошулгъаны ючюн, коммунист партия джанлыланы саны ёсгенди..
Тизгин 763:
[[id:Perang Dunia II]]
[[ilo:Maikadua a Sangalubongan a Gubat]]
[[io:Duesma
[[is:Seinni heimsstyrjöldin]]
[[it:Seconda guerra mondiale]]
|