Шош океан: Версияланы арасында башхалыкъ
Контент кетерилди Контент къошулгъанды
AvocatoBot (сюзюу | къошакъ) г r2.7.1) (робот тюрлендирди: ta:அமைதிப் பெருங்கடல் |
г r2.7.3) (робот тюрлендирди: yo:Òkun Pàsífíkì; косметические изменения |
||
Тизгин 147:
Шош океанны климаты [[кюн радиация]]ны эмда [[атмосфераны циркуляциясы]]ны зоналы джайылыууну, Азия континентни чакъ эткисини тамалында къуралады. Океанда Джерде болгъан бютеу [[климат зона]]ны айырырыгъа боллукъду. Шимал [[Орта климат|орта зонада]] къыш заманда бар аралыкъгъа [[Алеут депрессия|Басымны алеут минимуму]] саналады, джай ол алай эсленмейди. Къыбыларакъ Шимал-шошокеан [[антициклон]] орналгъанды. Экваторну узунлугъуна Экваториал [[Депрессия (метеорология)|депрессияны]] (тюшген басымны бёлгесин) айырыргъа боллукъду, ол къыбыласында Къыбыла-Шошокеан антициклон бла ауушунады. Андан ары къыбылагъа басым тюше барады, сора [[Антарктида]]ны башында мийик басымны бёлгесине алмашады. Барлыкъ аралыкъланы орналгъанларына кёре джеллени да ургъан джанлары белгиленеди. Шимал джарымтобну орта кенгликлеринде къыш — кючлю кюнбатыш джелле, джай — къарыусуз къыбыла джелле урадыла. Океанны шимал-кюнбатышында къыш заманда шимал эмда шимал-кюнчыгъыш [[муссон]] джелле урадыла, джай а уа ала къыбыла муссон джеллеге ауушунадыла. Полюсдагъы фронтлада къуралгъан циклонла, полюсну къатындагъы зоналада штормланы кёб болуууна чурум боладыла. Шимал джарымтобну [[субтропикле]]ри бла [[Тропика климат|тропиклеринде]] шимал-кюнчыгъыш [[пассат]]ла бийлик этедиле. [[Экваториал климат|Экватор зонада]] джылны узунуна [[Штиль (кюнню халы)|штиль]] болады. Къыбыла джарымтобну тропика эмда субтропика зоналарында къыбыла-кюнчыгъыш пассат бийлик этеди, джай къарыусузду, къыш эсе уа кюч алады. Тропикледе (асламысы бла джай) хыны тропика тайфунла джаратыладыла. Ала асламысы бла [[Филиппинле]]ден кюнчыгъыш джанында къураладыла, андан ала шимал-кюнбатыш бла шималгъа джол аладыла [[Тайвань]] бла [[Япония]]ны юсю бла ётюб [[Берингни тенгизи]]не джетерге къарыуларын тауусадыла. Тайфунланы башха бёлгеси Ара Американы джаныды. Къыбыла джарымтобну къыркъынчы кенгликлеринде дайым эмда кючлю кюнбатыш джелле бардыла. Къыбыла джарымтобну мийик кенгликлеринде джелле, Антарктида джанындагъы алаша басымда болуучу орта циклон циркуляцияны джорукъларына бойсунадыла<ref name="Физическая география материков и океанов1">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =521—526}}</ref>.
Климатны зоналыкъ юлешиниуюне океанны башындагъы хауа да бойсунады, алай кюнбатыш кесеги джылыракъды. Тропика эмда экваториал зоналада орта температурала 27,5
=== Гидрология режими ===
Тизгин 180:
==== Суу массала ====
Шош океанда юс, юс тюбюндеги, аралыкъ, терен эмда тюб сууланы айырадыла. Юс суу массаны 35—100 м къалынлыгъы барды, аны [[температура]]сы, тузлулугъу эмда къысыкълыгъы бирчаракъды. Бу суу масса океанны юсюнде джылыу ауушдуруу бла, джауумла бла кебиуню илишкиси бла эмда кючлю къатышыу бла белгиленеди. Бу шартла юс тюбюндеги суулагъа да байлмлыдыла, алай а юс сууладан азыракъ. Субтропикле бла сууукъ кенгликледе бу суу массала джыл джарымны юс суула, башха джарымда уа юс тюбюндеги суула боладыла. Бир къауум климат бёлгеледе аланы аралыкъ суула бла чеклери 220 м бла 600 м арасында болады. Юс тюбюндеги суула бек тузлудула эмда мийик къысыкълыдыла, температуралары тропикле бла субтропикледе 13—18
Орта эмда мийик кенгликлени аралыкъ суу массаларыны температурасы 3—5
== Флорасы бла фаунасы ==
Тизгин 227:
[[Файл:Ortelius - Maris Pacifici 1589.jpg|300px|left|thumb|Шош океанны хапарлауу.<br />[[Ортелий, Абрахам|Абрахам Ортелий]], 1589 джыл]]
[[Файл:Balboa.jpg|thumb|right|200px|[[Нуньес де Бальбоа, Васко|Нуньес де Бальбоа]]]]
Шош океанны кёрген биринчи европачыгъа испан конкистадор [[Бальбоа, Васко Нуньес де|Васко Нуньес де Бальбоа]] саналады, ол 1513 джылда Панама боюнчукъда бир тауну башындан «шумлукъда» къыбыла джанында джайылгъан океанны сууларын кёргенди, эмда ол заманда аннга Къыбыла Океан атны бергенди. 1520 джылны къачында португал тенгизчи [[Магеллан, Фернан|Фернан Магеллан]] Къыбыла Американы къыбыла джанындан тёгерегине айланнганды, [[Магелланны ачыкъ богъазы|ачыкъ богъазны]] ётгенден сора джангы суу кенгликлени кёргенди. Юч ай баргъан джолоучулукъда ол Филиппин айрымканлагъа джетеди, бир уллу джелге да тюбемейди, ол себебден болур, Магеллан океаннга Шош атны береди. Шош океанны [[Maris Pacifici|биринчи деталлы картасын]] 1589 джыл [[Ортелий]] басмалайды<ref name="Map Mogul">{{cite web|url=http://mapmogul.com/catalog/product_info.php+products_id+52|title=Ortelius, Abraham: SOLD Maris Pacifici|publisher=Map Mogul Ltd|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SV0XUv|archivedate=2012-02-02}}</ref>. 1642—1644 джыллада [[Тасман, Абел Янсзон|Тасманны]] башчылыгъы бла экспедиция Австралияны айры континент болгъанын ачыкълагъанды<ref name="География морских путей"
Океанны актив тинтиу [[XVIII ёмюр]]де башланады. Европаны алчы къраллары Шош океаннга илму-тинтиу экспедицияланы джибере башлайдыла, алагъа башчылыкъ этген белгили тенгиз тинтиучюле, саяхатчыла: ингилизли [[Кук, Джеймс|Джеймс Кук]] (Австралия бла Джангы Зеландияны тинтиу, Гавайланы ачыу), французла [[Бугенвиль, Луи Антуан де|Луи Антуан Бугенвиль]] (Океанияны айрымканларын тинтиу) эмда [[Лаперуз, Жан-Франсуа де|Жан-Франсуа Лаперуз]], итальянлы [[Маласпина, Алессандро|Алессандро Маласпина]] (Къыбыла эмда Шимал Америкаланы бютеу кюнбатыш джагъасыны карталарын этгенди). Океанны шимал кесегини тинтиуюнде орус тинтиучюле да юлюш къошхандыла, сёз ючюн, [[Дежнёв, Семён Иванович|С. И. Дежнёв]] (Евразия бла Шимал Американы арасындагъы ачыкъ богъаз), [[Беринг, Витус Ионассен|В. Беринг]] (океанны шимал джагъаларын тинтиу) эмда [[Чириков, Алексей Ильич|А. И. Чириков]] (Шимал Американы шимал-кюнбатыш джагъаларын тинтиу)<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://umeda.ru/study_pacific|title=Исследование Тихого океана|publisher=Путешествия и туризм|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SVqetB|archivedate=2012-02-02}}</ref>. 1803—1864 джыллада орус тенгизчиле 45 джер джюзюн аулагъан джолоучулукъ этгендиле, аны эсебинде орус аскер флот эмда саудюгерчи флот Балтикадан Шош океаннг джолну эмда океанда талай айрымканны ачханды. 1819—1821 джыллада [[Беллинсгаузен, Фаддей Фаддеевич|Ф. Ф. Беллинсгаузен]] бла [[Лазарев, Михаил Петрович|М. П. Лазарев]] башчылыкъ этген джер джюзюн аулагъа экспедиция Антарктида бла Къыбыла океанны 29 айрымканын ачханды<ref name="География морских путей"
1872—1876 джыллада «[[Челленджер (корвет)|Челленджер]]» деген ингилиз [[корвет]]де [[«Челленджерни» экспедициясы|биринчи илму океан экспедиция]] ётгенди<ref name="Челленджер">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=49&Itemid=52|title=Челленджер|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08}}</ref>, ол океанны суууну къурамыны, флорасыны эмда фаунасыны, тюбюню рельефини, грунтларыны юсюнден джангы билгиле алгъанды, океанны теренликлерини картасы къуралгъанды, терен суулада джюзген джаныуарланы биринчи коллекциясы джыйылгъанды. Шош океанны тинтиуде уллу юлюшюн «Планет» кемеде герман экспедиция (1906—1907) бла «Карнеги» (1928—1929) шхунада норвегчи [[Свердруп, Харальд Ульрик|X. У. Свердруп]] башчылыкъ этген американ океанография экспедиция этгенди. 1949 джылда «Витязь» деген совет илму-тинтиу кеме [[СССР-ни Илмула Академиясы]]ны байрагъы бла экспедиция бардыргъанды. 1979 джылгъа дери бу кеме 65 илму рейс этгенди. Аны эсебинде Шош океанны рельефинде кёб «акъ тамгъа» ариуланнганды (сёз ючюн, Мариан чунгурну теренлиги ёлчеленнгенди). Ол заманлада тинтиуле талай къралны экспедициялары бла бардырылгъанды: Уллу Британия — «Челленджер II» (1950—1952), Швеция — «Альбатрос III» (1947—1948), Дания — «Галатея» (1950—1952), ала океанны юсюнден кёб джангы билги келтиргендиле<ref name="Исследования Мирового океана в 20 в.">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1009&Itemid=141|title=Исследования Мирового океана в 20 в.|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08}}</ref>. [[Халкъла арасы геофизика джыл]]ны (1957—1958) ичинде, халкъла арасы кючле (артыкъсыз да АБШ бла СССР) джангы тинтиуле бардыргъандыла, аны эсебинде Шош океанны джангы батиметрика эмда тенгиз навигация карталары этиледиле<ref name="Международный геофизический год">{{cite web|url=http://pochemy.net/?n=977|title=Международный геофизический год|publisher=Электронная энциклопедия Pochemy.net|accessdate=2012-02-08}}</ref>. 1968 джылдан башлаб «Гломар Челленджер» деген американ кемеде терен суу тюбю къазыула эмда башха биология тинтиуле бардырылгъандыла<ref name="Гломар Челленджер">{{cite web|url=http://www.seapeace.ru/oceanology/science/712.html|title=«Гломар Челленджер» и проект глубоководного бурения|publisher=Мир океана|accessdate=2012-02-08}}</ref>. 1960 джылны 23-чю январында адам биринчи эмда бусагъатха дери джангыз кере Дуния океанны эм терен джери Мариан къырыкъгъа тюшгенди. [[Триест (батискаф)|«Триест»]] атлы тинтиучю батискафда АБШ-ны АТК-ни лейтенатны [[Дон Уолш]] бла тинтиучю [[Жак Пикар]] тюшгендиле<ref name="Man at the Deepest Depth">{{cite web|url=http://oceanexplorer.noaa.gov/history/quotes/soundings/soundings.html|title=1960 — Man at the Deepest Depth|publisher=Ocean Explorer|accessdate=2012-02-08}}</ref>.
Тизгин 248:
== Экономика магъанасы ==
Бусагъатда Шош океанны джагъалары эмда айрымканлары бирча адамла бла хайырландырылмайдыла. Эм кёб адам джерлешген эмда [[индустрия]]л джанындан хайырланнган бёлгелеге АБШ-ны джагъасы ([[Лос-Анджелес]]ден [[Сан-Франциско]]гъа дери), Японияны эмда [[Къыбыла Корея]]ны джагъалары саналады. Австралия бла Джангы Зеландияны джашауларында да океанны магъанасы уллуду<ref name="Берега"
=== Чабакъчылыкъ эмда тенгиз санагъатла ===
Тизгин 254:
=== Улоу джоллары ===
Шош океанны юсю бла магъаналы тенгиз эмда хауа коммуникацияла ётедиле. Ала шошокеан бассейнни къралларын бир-бирлери бла байлайдыла, эмда башха къраллагъа транзит джол боладыла. Магъаналы океан джолла [[Канада]] бла [[АБШ]]-дан [[Тайвань|Тайвангъа]] барады. Шош океанны эм баш кеме ётген ачыкъ богъазлары: [[Берингни ачыкъ богъазы]], [[Татар ачыкъ богъаз]], [[Лаперузну ачыкъ богъазы]], [[Корей ачыкъ богъаз|Корей]], [[Тайвань ачыкъ богъаз|Тайвань]], [[Сингапур ачыкъ богъаз|Сингапур]], [[Малакка ачыкъ богъаз|Малакка]], [[Сангар ачыкъ богъаз]]ла, [[Бассны ачыкъ богъазы]], [[Торресни ачыкъ богъазы]], [[Кукну ачыкъ богъазы]], [[Магелланны ачыкъ богъазы]]. Шош океанны Антлантика океан бла [[Панама канал]] байлайды<ref name="География морских путей"
Шош океанны юсю бла хауа джюк ташыу да уллу магъананы тутады. Океанны юсю бла биринчи дайым авиарейс 1936 джыл Сан-Франциско (АБШ) — [[Гонолулу]] (Гавай айрымканла) — [[Манила]] (Филиппинле) маршрут бла этилгенди. Бусагъатда маршрутланы асламысы Шош океанны шимал эмда ара зоналарыны башы бла барады. Айрымканланы арасында ич авиаджолла да уллу магъананы джюрютедиле. 1902 джыл Уллу Британия океанны тюбю бла биринчи суу тюбю [[телеграф]] кабелни тартханды (узунлугъу — 12,55 минг км), ол [[Табуаэран|Фаннинг]] эмда Фиджи айрымканланы юсю бла барыб Канаданы, Джангы Зеландияны, Австралияны байлагъанды<ref name="БРЭ"
{|class="graytable" style="text-align:center"
Тизгин 286:
[[Категория:Шош Океан]]
[[Категория:Океанла]]
{{Link FA|hr}}
{{Link FA|tl}}
Тизгин 459 ⟶ 460:
[[xmf:წყჷნარი ოკიანე]]
[[yi:פאציפישער אקעאן]]
[[yo:
[[zh:太平洋]]
[[zh-classical:太平洋]]
| |||