|
[[FileФайл:A small cup of coffee.JPG|thumb|200px|<center>Джангы хазырланнган кофе]]
[[FileФайл:Turkishcoffee.jpg|thumb|200px|<center>Тюрк кофе]]
[[FileФайл:Cofe whith milk or 'russish kafe'.jpg|thumb|200px|<center>Сютлю кофе]]
'''Кофе''' — [[кофе терек]]ни къууурулгъан [[кофе бюртюк|бюртюклеринден]] хазырланнган ичкиди. [[Кофеин]]и болгъаны ючюн адамны чархына стимуляция этеди.
XIV ёмюрге дери кофе [[Эфиопия]]да кийик халда битгенди. Кечирек [[кофе терек]] [[Араб джарымайрымкан]]нга келтириледи. [[XVI ёмюр]]ню ахырында [[Европа|европачы]] саудюгерле кофены араб портлада сатыб алыб, [[Европа]]гъа ташыб башлайдыла. Хапаргъа кёре, XVII ёмюрню ортасында бир муслиман джолоучу джашыртын кофе бюртюклени Къыбыла [[Индия]]гъа элтеди. Андан [[XVII ёмюр]]ню ахырында [[Нидерландла|голланд]] саудюгерле джашыртын [[кофе терек]]ни [[Ява]] бла [[Суматра]]гъа чыгъарадыла. Аны бла кофени ёсдюрюуде араб монополияны ахыры болады. Кечирек, [[1706 джыл]]да голланд колонистле [[кофе терек]]ни джетегин [[Амдстердам]]дагъы ботаника бачхагъа джибередиле, ма ол терекден башланады бу ёсюмлюлюкню [[Джангы Дуния]]ны колонияларында тарихи. Талай джылдан француз патчах саугъагъа голландлыладан терекни джетегин алады, бир кесекден мокко кофени урлукъларын [[Йемен]]ден Бурбон айрымканнга (бусагъатда — Реюньон, [[Мадкагаскар]]ны къатындады). Андан башланады ''Bourbon'' атлы арабика кофени тукъуму. [[1721 джыл]] [[Гвиана]] бла [[Мартиника]]да плантацияла орнатыладыла. [[1727 джыл]] — [[Бразилия]]да, [[1730]] — [[Ямайка]]да (''Blue Mountain'' атлы кофены тамалы салынады), [[1748 джыл]] — [[Куба]]да, [[1760]] — [[Гватемала]]да, [[1779]] — [[Коста-Рика]]да, [[XIX ёмюр]]ню аллына Джерни кофе плантацияла «белибауу» болады. Талай ёмюрню ичинде кофе эки джарымтобда да сюйюб ичилген ички болуб уллу хайыр бериб башлайды.
Табигъатда 70 тюрлю кофе терек барды — гитче кёкенледен башлаб 10 [[метр]]лик мазаллы тереклеге дери.
[[Кофе терек]]ни эки баш ботаника тюрлюсю барды: арабика бла робуста, экинчиге бир-бирде конголез кофе да дейдиле. Бу эки тюрлюге, чыгъарылгъан кофени 98% келеди (70 % — арабика, 30 % — робуста). Къалгъан тюрлюлери эм кёбю бла 2% бередиле. Эм бек джайылгъан, арабика кофе 600-ден 2000 метр мийикликде ёседи. Шекиллери ариу бюртюкле, зугулла боладыла, юслери сыйдамды. Робуста арабикадан дженгил битеди, ауруулагъа да кючлюрекди, тенгиз дараджадан 0-600 метр мийикликде битеди, асламысы бла — [[Африка]]ны, [[Индия]]ны эмда [[Индонезия]]ны тропик бёлгелериндеди. Бюртюкле тёгерекдиле, бети джаркъы-мордан боз-джашилге дери тюрленирге болады. Ароматы бла робуста сыйсызыракъгъа саналады. Алай а робустада кофеин арабикадан кёбдю, ол себебден бу тукъумну экспресс-къатышыулада хайырланыргъа бек сюедиле. Башха кофе тукъумла, сёз ючюн, либерика бла эксцельса — индустриал магъаналары джокъду, уллу ёлчемде битдирилмейдиле. Алай а бир-бир тукъумла, сёз ючюн, [[Азия]]да битген [[Копи Лювак|«Копи Лювак»]] неда «Капе Аламид» атлы кофе дунияда эм багъалы кофеге саналады (бир чашка кофе ючюн талай джюз [[американ доллар]] бериледи), нек десенг — кофени тюз хазырлар ючюн биртюкле азыкъ сынджырны ётерге керекдиле, аны ичинде мусанганы неда азиялы пальма циветтаны ашхынлары бла ётерге керекдиле. Ол джаныурланы ичлеринден ётмесе бу кофени татыуу алай къолай болмайды. Кёб болмай Копи Лювак кофени он къатха учуз ушашы чыкъгъанды, аты «Monkey Coffee», [[Тайланд]]дагъы [[Формоза таула]]ны сыртларында битген, эмда маймулланы ашхынларындан ётген кофеди.
== Тарих ==
Бабас сынаб, бек сейирсиннгенди, сора кече дууаланы заманында джукъугъа кетген монахлагъа буйрукъ бериб ичиргенди. Кечирек монахла бу бюртюклени къууруб, тартыб ички этерге юренедиле. Этилген ички арыгъанлыкъны кетергенди, джангы кючле бергенди.
[[FileФайл:CoffeePalestineStereo.jpg|thumb|200px|<center>Палестинада кофехана, 1900]]
Эфиопла Араб [[джарымайрымкан]]дан [[XI ёмюр]]де къысталгъандыла. Аннга дери оноуну къолда тутхан эфионладан [[араблыла]] кёб адетни юреннгендиле, аны ичиндеда кофе ичиу. Аллында араблыла кофени бусагътдан бир тюрлю мадарла бла хазырлагъандыла. Чий кофе бюртюклени эзиб, мал джау бла эмда сют бла къатышдыргъандыла. Къатышдан тобчукъла этиб, биргелерине джолгъа алгъандыла, джол ауур тийсе къарыу алыр мурат бла.
[[XII ёмюр]]ге чий кофе бюртюкледен ички этиб башлагъандыла, талай джюзджылдан а уа [[кофе терек]]ни бюртюклерин кебдириб, къуууруб, тартыб, къайнагъан суу къошуб ичиб башлагъандыла. Араблыла кофеге тюрлю-тюрлю къошакълада атхандыла, сёз ючюн [[имбирь]] бла [[корица]]ны. Кофеге сют къошуу адетда араблыладан чыкъгъанды.
* [[1475]] джыл [[Стабмул]]да биринчи кофе сатыучу тюкен ачылгъанды, атыда «Кива Хан» болгъанды. [[Стамбул]] [[1564]] джыл биринчи кофеханада ачылгъанды.<ref>[http://cookbook.rin.ru/cookbook/coffee/537.html История потребления кофе]</ref>
* Европада кофени джаыйылуу Венада 1683 джыл башланнганды, эмда украин шляхтич [[Юрий-Франц Кульчицкий]] бла байламлыды. Тюрклюле Венаны къуршоулаб алыргъа джетген заманда, бу украинли тюрк кийимлени кийиб, джауланы юсю бла ётюб, болушлукъ алыб келеди. 1684 джылда Кульчинскийге сыйылы веначы атны бередиле, саугъагъа уа тюрклюледен къалгъан 300 машок кофе бюртюкню тилейди. 1684 джылны 13-чю августунда Кульчинский Венада биринчи кофехананы ачады. Тюрк кофени европачыланы татыуларына келишдирир ючюн аннга шекер бла сют къошханды, алай бла бютеу Европагъа белгили «вена кофе» чыгъады.Талай джылдан эрменли Прокоп Парижде биринчи кофехананы ачады, бир кесекден бютеу Европа кофеге башын атадыла.
* В [[Россия]]да кофени адетни [[Пётр I]] зор бла киргизгенди.
* В [[XVIII ёмюр]]де европачыла кофе терекни джетегин бютеу дунияны тропик къралларына джайгъандыла. Бусагъатда эм кёб кофе[[Бразилия|Бразилияда]], [[Колумбия|Колумбияда]], [[Вьетнам]]да, [[Индонезия|Индонезияда]], [[Мексика|Мексикада]], [[Индия|Индияда]] эмда [[Эфиопия|Эфиопияда]] битдириледи.
[[FileФайл:Carte Coffea robusta arabic.svg|thumb|200px|<center>Кофе ёсдюрюлген джерле]]
* [[1899 джыл]] швейцар химик Макс Моргенталлер [[эритилиучю кофе]]ни къурагъанды. Эритилиучю кофе XX ёмюрню 40-чы джылларында джайылыб башлагъанды.
== Ёсдюрюую ==
[[FileФайл:Kahvipensas.Coffea Arabica.800px.jpg|left|200px|thumb|<center>Джетек]]
[[FileФайл:Coffea arabica flowers.JPG|left|thumb|200px|Арабиканы гоккалары]]
[[FileФайл:Coffee Fermentation Bins.jpg|thumb|200px|[[Ферментация]]]]
[[Файл:Coffee Drying on concrete Patio.jpg|thumb|200px|Кебдириу]]
[[FileФайл:Roasted coffee beans.jpg|thumb|200px|<center>Къууурулгъан кофе бюртюкле]]
Биринчи урлукъланы джарыкъ бла джылыуну джетер халда баджарылгъан джерде орнатадыла. Джыл джарым чакълы бирден джетеклени, алыб ашау берилген сабанлагъа орнатыладыла.
Андан сора бюртюкле дагъыда бир кере ариуланадыла, механика элек бла ёлчемлерине кёре айрыладыла. Андан сора вибрация этген тебсиде ауурлугъуна кёреда айрыладыла. Андан сора кофе элкетрон сепапарторгъа ашырылады, анда къара эмда джашил бюртюкле айрыладыла. Андан къалгъаны складха келиб джангыдан машоклагъа джыйылады. Машоклагъа бюртюклени ёлчемлерине кёре, агъачларына кёре къуюладыла.
Алгъаракъ хар машокдан алыннган сынамны къуурадыла, тартадыла эмда талай стаканнга юлешиб саладыла. Къайнагъан сууну къошуб стаканны ичиндегин къатышдырадыла, сора уста дегустатор хар пробадан ийисни багъасын береди. Сууумагъа къоюб, къашыкъ бла кофени ауузуна алады, сора эрлай тюкюреди, алай бла бютеу стаканланы сынайды. Андан сора багъа береди: багъала «джумушакъдан» (татлы) «къатыгъа» дери (ачы, йод татыуу болгъан)багъа бериледи.
== Кофени хазырлау ==
4 тюрлю къуууруу амалны айырадыла. Эм аз къууурулгъаннга скандинав атны бергендиле, къараракъ болса-вена, андадана къарангыракъгъа- франуз къуууруу, эм бек къууурулгъаннга уа итальян къууурулуу дейдиле.
Европа кофе адетде эм къара къууурулгъан кофени [[эспрессо]] ючюн хайырланадыла, азыракоъ къууурулгъанны уа [[френч-пресс]]де кофе ючюн аладыла.
=== Тартыу ===
[[uz:Qahva]]
[[vec:Cafè]]
[[vep:Kofe]]
[[vi:Cà phê]]
[[vls:Kaffie]]
| 