|
|Джагъаны къыйырыны узунлугъу =
|Эм терени = 11 022
|Орта теренлиги = 3976
|Суу джыйыууну майданы =
|Къошулгъан суула =
}}
'''Шош океан''' — [[Джер]] джюзюнде эм уллу майданы эмэмда теренглигитеренлиги болгъан [[океан]]ды. Кюнбатышында [[Евразия]] бла [[Австралия|Австралия]] континетле[[континет]]ле бла чекленеди, кюнчыгъышында — [[Шимал Америка|Шимал]] эм [[Къыбыла Америка|Къыбыла Америка]] бла, [[Антарктида|Антарктида]] абла уа къыбыласында чеклешедичекленеди.
Шош океан шималдан къыбылагъа 15,8 минг км чакълы бир узунлукъгъа иеди, кюнчыгъышдан кюнбатышха уа узунлугъу 19,5 минг км -ди. Тенгизлери бла бирге майданы — 179,7 млн км² -ди, орта теренлиги — 3984 м -ди, сууну къалынлыгъы — 723,7 млн км³ -ди (тенгизлени санамасакъ: 165,2 млн км², 4282 м эмэмда 707,6 млн км³). Шош океанны эмда бютеу [[Дуния океанныокеан]]ны эм терен джери — 11 022 м [[Мариан къырыкъ]]дады. Шош океанны юсю бла 180-чы [[меридиан]]да [[даталаны ауушуу сызы]] ётеди. ▼
▲Шош океан шималдан къыбылагъа 15,8 минг км чакълы бир узунлукъгъа иеди, кюнчыгъышдан кюнбатышха уа узунлугъу 19,5 минг км. Тенгизлери бла бирге майданы — 179,7 млн км², орта теренлиги — 3984 м, сууну къалынлыгъы — 723,7 млн км³ (тенгизлени санамасакъ: 165,2 млн км², 4282 м эм 707,6 млн км³). Шош океанны эмда бютеу Дуния океанны эм терен джери — 11 022 м [[Мариан къырыкъ]]дады. Шош океанны юсю бла 180-чы [[меридиан]]да [[даталаны ауушуу сызы]] ётеди.
== Этимологиясы ==
Океанны кёрген биринчи европачыгъаевропалыгъа испан [[конкистадор]] [[Нуньес де Бальбоа, Васко|Бальбоа]] саналады. [[1513 джылдаджыл]]да ол кесини джолдашлары бла [[Панама боюнчукъ]]ну ётюб танылмагъан океанны джагъасынджагъасына чыгъады. Къыбылагъа ачылгъан богъаздан чыкъгъанлары себебли океаннга ''Къыбыла тенгиз'' (исп. {{lang-es|[[:es:Mar del Sur|Mar del Sur]]}}) атны бередиле. [[1520 джылныджыл]]ны 28-чи ноябрында ачыкъ океаннга [[Магеллан, Фернан|Фернан Магеллан]] чыгъады. Ол океанны [[Отлу Джер (архипелаг)|Отлу Джерден]] башлаб [[Филиппинле|Филиппин айрыманлагъаайрымканлагъа]] дери 3 ай бла 20 кюннге ётеди. Джолоучулукъну заманында кюн иги болады., океан да шошошош, ол себебден Магеллан аннга ''Шош океан'' атны береди. [[1753 джылдаджыл]]да француз географ [[Бюаш, Жан-Николь|Ж. Н. Бюаш]] ([[фр.]] {{lang-fr|[[:fr:Jean-Nicolas Buache|Jean-Nicolas Buache]]}}) ''Уллу океан'' атны берейик дебберирге теджейди. Алай а бу ат дуния географияда[[география]]да алышмайды''<ref name="Географические названия мира">{{статья|автор=Поспелов Е. М.|заглавие = Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип. |место=М. |издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2001|страницы =191—192}}</ref>. [[Ингилиз тиллитил]]ли къраллада океанныокеаннга башха аты барды-— {{lang-en|Pacific Ocean}} дейдиле.
[[1917 джылгъаджыл]]гъа дери орус карталада башха ат да хайырланнганды - — ''Кюнчыгъыш океан'', аныбу аты да орус сияхатчыланы къралны кюнчыгъышындан океаннга чыгъыулары бла байламлыды<ref name="Географические названия мира"/>. ▼
▲1917 джылгъа дери орус карталада башха ат да хайырланнганды- ''Кюнчыгъыш океан'', аны аты да орус сияхатчыланы къралны кюнчыгъышындан океаннга чыгъыулары бла байламлыды<ref name="Географические названия мира"/>.
== Физика-география халы ==
=== Баш билгиле ===
[[Джер]] джюзюню 49,5 % алгъан, эмда [[Дуния океан]]ны суууну къалынлыгъынкъалынлыгъыны 53 % кесине джыйгъан, Шош океан планетабызда эм уллу океанды. Кюнчыгъышдан кюнбатышха дери19дери 19 минг км, шималдан къыбылагъа дери да 16 минг км узунлугъу барды. Аны суулары асламысы бла [[Къыбыла джарымтоб]]дадыла<ref name="Физическая география материков и океанов">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =516—521}}</ref>.
Кесини кюнчыгъыш къыйыры бла океан [[Шимал Америка]] бла [[Къыбыла Америка]]ны кюнбатыш джагъаларын джууады, кюнбатыш къыйыры уа [[Австралия (континент)|Австралия]] бла [[Евразия|Евразияны]]ны кюнчыгъыш джагъаларын, къыбылада эсе уа [[Антарктида|Антарктиданы]]ны джууады. [[Шимал бузлаучуБузлауукъ океан]] бла чекге [[Берингни ачыкъ богъазы]] саналады — [[Дежнёвну учу]]ндан башлаб [[Уэльсчи Принцни Учуучу]]на дери. [[Атлантика океан]] бла чек [[Горн (уч)|Горн учдан]] башлаб 68°04’ к.б. у. меридиан бла Къыбыла Америкадан эм къысха аралыкъ бла [[Антарктика джарымайрымкан]]нга дери Дрейкни ачыкъ богъазы бла [[Штернек учхауч]]ха дери тартылады<ref name="БРЭ Т.2">{{книга|заглавие =Большая Российская энциклопедия. Т. 2|место =М.|издательство =Большая Российская энциклопедия|год =2005|страницы =445}}</ref>. [[Индий океан]] бла чеги: Австралиядан къыбыларакъ [[Бассны ачыкъ богъазыныбогъазы]]ны кюнчыгъыш чеги бла [[Тасмания|Тасмания айрымканнга]] айрымканнга дери, андан ары 146°55’ к.ч.у. меридиан бла Антарктидагъа дери; Австралиядан шималыракъ- — [[Андаман тенгиз]] бла [[Малакка ачыкъ богъазныбогъаз]]ны арасы, андан ары [[Суматра]] айрымканны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла, [[Зонд ачыкъ айрымканбогъаз]] бла, [[Ява]] айрымканны къыбыла джагъасы бла, [[Бали тенгиз]] бла [[Саву тенгиз]]ни къыбыла къыйырлары бла, [[Арафур тенгиз]]ни шимал чегине дери, андан [[Джангы Гвинея]]ны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла [[Торресни ачыкъ богъазынабогъазы]]на дери<ref name="БРЭ Т.11">{{книга|заглавие =Большая Российская энциклопедия. Т. 11|место =М.|издательство =Большая Российская энциклопедия|год =2008|страницы =228}}</ref>.
{| class="standard" align="right" style="margin-left:15px"
|+Океанланы баш морфология халлары<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>
!Майданы<br />сууну <br />джюзю, млн км²
!Къалынлыгъы,<br />млн км³
!Орта <br />теренлизитеренлиги, <br />м
!Эм <br />терени, <br />м
|-
|[[Атлантика океан]]
===Тенгизлери ===
Шош океанны тенгизлерини, болгъазларыны эмда ачыкъ богъазларыны майданларыны ёлчеми 31,64 миллион км² чакълы бир болады (океанны бютеулей майданыны 18 % ), къалынлыгъы 73,15 миллион км³ чакълы бир (10 %). Тенгизлерини асламысы, океанны кюнбатыш къыйырында, Евразияны джагъаларындадыла: [[Берингни тенгизи|Берингни]], [[Охотск тенгиз|Охотск]], [[Япон тенгиз|Япон]], [[Ич Япон тенгигзтенгиз|Ич Япон]], [[Сары тенгиз|Сары]], [[Кюнчыгъыш-Къытай тенгиз|Кюнчыгъыш-Къытай]], [[Филиппин тенгиз|Филиппин]] тенгизле; [[Къыбыла-Кюнчыгъыш Азия]]ны айрымканларыны арасындагъы тенгизле : [[Къыбыла-Къытай тенгиз|Къыбыла-Къытай]], [[Ява тенгиз|Ява]], [[Сулу тенгиз|Сулу]], [[Сулавеси (тенгиз)|Сулавеси]], [[Бали тенгиз|Бали]], [[Флорес тенгиз|Флорес]], [[Саву тенгигзтенгиз|Саву]], [[Банда тенгиз|Банда]], [[Серам (тенгиз)|Серам]], [[Хальмахера тенгиз|Хальмахера]], [[Молукка тенгиз|Молукка]] тенгизтенгизле; Австралияны джагъасыны джаны бла: [[Джангы гвиней океан|Джангы гвиней]], [[Соломонну тенгизи|Соломонну]], [[Марджан тенгиз|КораллМарджан]], [[Фиджи тенгиз|Фиджи]], [[Тасман тенгиз|Тасман]]; [[Антарктида|Антарктиданы]]ны джанындагъыла (бир-бирде аланы [[Къыбыла океаннга]] санайдыла): [[Россну тенгизи|Россну]], [[Амундсенни тенгизи|Амундсенни]], [[Беллинсгаузенни тенгизи|Беллинсгаузенни]]. Шимал эм Къыбыла Америкаланы джагъалыра бла тенгизле болмаса да, алай а уллу богъазла бардыла: [[Аляска (богъаз)|Аляска]], [[Калифорния богъаз|Калифорния]], [[Панама богъаз|Панама]]<ref name="Атлас Океанов"/>.
=== Айрымканлары ===
Шош океанны кенгликлеринде чачылгъан мингле бла айрымкан вулкан къусууну эсебинде къуралгъандыла. Бу айрымканланы бир къаууму [[марджан]]ла бла къуршаланнгандыла, сора дагъыда талай замандан суу тюбюне кетгендиле, ала кеслеринден сора [[атолл]]ланы тогъайларын къойгъандыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
Айрымканланы саны бла (10 минг чакълы бир) эмда айрымканланы бютеулей майданыны ёлчеми бла Шош океан океанланы ичинде биринчи орунну алады. Океанда Джерни уллугъууллулугъу бла Джерни экинчи эмда ючюню айрымканлары орналгъандыла: [[Джангы Гвинея]] (829,3 минг км²) эм [[Калимантан]] (735,7 минг км²); айрымканланы эм уллу къаууму: [[Уллу Зонд айрымканла]] (1485 минг км², аны ичинде эм уллу айрымканла: Калимантан, [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка (айрымкан)|Банка]]). Башха уллу айрымканла бла [[архипелаг]]ла: Джангы Гвинея айрымканла (Джангы Гвинея, [[Йос-Сударсо|Колепом]]), [[Японияны айрымканларыны тизими|Япон айрымканла]] ([[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]], [[Сикоку]]), [[Филиппинле|Филиппин айрымканла]] ([[Лусон]], [[Минданао (айрымкан)|Минданао]], [[Самар]], [[Негрос]], [[Палаван]], [[Панай]], [[Миндоро]]), [[Джынгы Зеландия]] ([[Къыбыла айрымкан (Джангы Зеландия)|Къыбыла]] эм [[Шимал айрыкман (Джангы Зеландия)|Шимал айрымканла]]), [[Гитче Зонд айрымканла]] ([[Тимор]], [[Сумбава]], [[Флорес (айрымкан)|Флорес]], [[Сумба (Индонезия)|Сумба]]), [[Сахалин]], [[Молукка айрымканла]] ([[Серам (айрымкан)|Серам]], [[Хальмахера (айрымкан)|Хальмахера]]), [[Бисмаркны айрымканы]] ([[Джангы Британия]], [[Джангы Ирландия (айрымкан)|Джангы Ирландия]]), [[Соломонну айрымканлары]] ([[Бугенвиль (айрымкан)|Бугенвиль]]), [[Алеут айрымканла]], [[Тайвань]], [[Хайнань]], [[Ванкувер (айрымкан)|Ванкувер]], [[Фиджи (архипелаг)|Фиджи айрымканла]] ([[Вити-Леву]]), [[Гавай айрымканла]] ([[Гавайла]]), [[Джангы Каледония]], [[Кадьяк архипелаг]], [[Курил айрымканла]], [[Джангы Гебридле]], [[Хайда-Гуаи]], [[Галапагос айрымканла]], [[Веллингтон (айрымкан)|Веллингтон]], [[Сыйылы Лаврентийни (островайрымкан)|Сыйлы Лаврентийни]], [[Рюкю айрымканла]], [[Риеско]], [[Нунивак]], [[Санта-Инес (айрымкан)|Санта-Инес]], [[Д‘Антркасто (айрымканла)|острова Д‘Антркасто айрымканла]], [[Самоа (архипелаг)|Самоа айрымканла]], [[Ревилья-Хихедо]], [[Палмер (архипелаг)|Палмер архипелаг]], [[Шантар айрымканла]], [[Магдалена (айрымкан|Магдалена]], [[Луизиада айрымканла|Луизиада архипелаг]], [[Линга архипелаг]], [[Луайоте|Луайоте айрымканла]], [[Карагинский]], [[Кларенс (айрымкан)|Кларенс]], [[Нельсон (айрымкан)|Нельсон]], [[Принсесс-Ройал]], [[Хановер (айрымкан)|Хановер]], [[Командор айрымканла]]<ref name="Атлас Океанов"/>.
{|class="graytable" style="text-align:center"
|+
|-
|[[Южно-Курильск]]де кюнню батыуу
|[[Уллу барьер риф]]. Космосдан кёрюнюуюкёрюнюмю
|[[Калифорния|Калифорнияны]]ны джагъасында шторм
|[[Россну тенгизиндетенгизи]]нде бузлада контейнер ташыучу кеме
|}
=== Океанны къуралыууну тарихи ===
[[Мезозой|МезозойскуюМезозой эрада]] [[Пангея]]ны в [[Гондвана|Гондвана]] бла [[Лавразия|Лавразиягъа]]гъа юлешиннгенинде, аны тёгерегин алгъан [[Панталасса]] океан азайыб башлагъанды. Мезозойну ахырына, Гондвана бла Лавразия айрыладылаайырыладыла, аланы бирбири бирлеринденбиринден узакълашыулары бла бирге аланы араларында бусагъатдагъы Шош океан къурала башлайды. Шош океан алашалыкъны ичинде [[юра кёзюудекёзюу]]де тёрт океан тектоника плита къуралады: Шош-океан плита, КулнуКула плитасыплита, ФараллоннуФараллон плитасыплита эмда ФениксниФеникс плитасыплита. Шимал-кюнбатышдагъа КулнуКул плитасыплита Азия континентни кюнчыгъыш эмда къыбыла-кюнчыгъыш къыйырларыны тюбюне тая баргъанды. Шимал-Кюнбатышдагъы Фараллон плита эсе уа Алясканы, Чукотканы эмда Шимал Американы кюнбатыш джагъасыны тюбюне тая баргъанды. Къыбыла-Кюнчыгъышдагъы Феникс плита эсе уа Къыбыла Американы кюнбатыш къыйырыны тюбюне. [[Мел кёзюу|Мел заманда]] къыбыла-кюнчыгъыш Шош-океан плита ол заманда бир болгъан Австралия-Антакртида континентни кюнчыгъыш къыйырыны тюбюне тайгъанды. Аны эсебинде континетденконтинентден блокла айрылагъандылаайырылагъандыла, ала бусагъатдабусагъатдагъы Джангы-зеланд плато бла Лорд-Хау эм Норфолк суу тюбю мийикликле мийикликлени къурайдыла. Кеч мелде Австралия-Антарктида континентни чачылыуу башланады. Австралий плита айрылыбайырылыб экватор джанына тайыб башлайды. Аны бла бирге [[олигоцен]]де Шош-океан плита шимал-кюнбатыш таба тая башлагъанды. Кеч [[миоцен]]де ФараллоннуФараллон плитасыплита экиге юлешинеди: Кокос плита бла Наска плитагъа. КулнуКула плитасыплита, шимал-кюнбатышха тая барыб, Евразияны тюбюне бютеулей киреди<ref name="Дрейф материков и климаты Земли">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =142—191}}</ref>.
Тектоника плиталаны джюрюулери бюгюн да барады. Бу къымылдауну кегеинекегейине ара-океан рифле саналадыла. Бу зонаны кюнбатышында эм уллу шош-океан плита барды, ол да шимал-кюнбатышха таяды, джылгъа 6-10 см терклик бла шимал-кюнбатышха таяды, Евразия эмда Австралия плиталаны тюбюне аны кюнбатышда Филиппин плита тебереди. <ref name="Дрейф материков и климаты Земли1">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =10—15}}</ref>. ▼
▲Тектоника плиталаны джюрюулери бюгюн да барады. Бу къымылдауну кегеине ара-океан рифле саналадыла. Бу зонаны кюнбатышында эм уллу шош-океан плита барды, ол да шимал-кюнбатышха таяды, джылгъа 6-10 см терклик бла, Евразия эмда Австралия плиталаны тюбюне аны кюнбатышда Филиппин плита тебереди. <ref name="Дрейф материков и климаты Земли1">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =10—15}}</ref>.
=== Геология къурулушу эмда тюбюню рельефи===
[[Файл:Pacific elevation.jpg|300px|thumb|Шош океанны теренликлерини картасы]]
==== Континентлени суу тюбю къыйырлары ====
Континентлени суу тюбю къыйырлары Шош океанны 10% аладыла. [[Шельф]]ни рельефинде субаэрал реликт рельефли трансгессиятрансгрессия тюзле баш орун аладыла. Быллай формала Яваны шельфи бла Берингни тенгизитенгизини шельфинде бек эсленедиле. Корея шельф бла Кюнчыгъыш-Къытай тенгигзнитенгизни шельфинде рельфени тизим формалары бек джайылыбдыла. Ала агъымла бла къуралгъандыла. Экватор-тропика сууланы шельфлеринде тюрлю-тюрлю [[Марджан рифле|марджан къурулушла]] джайылыбдыла. Антарктика шельфни асламысы 200 метрден терендеди, башы таракъча бек чачакъды, суу тюбю мийикликле, алашалыкъла бла алмашадыла. Шимал Американы континеталконтинентал сырты суу тюбю каньонла бла джырылыбды. Уллу суу тюбю каньонла Берингни тенгизини тюбюнде да белгилидиле. <ref name="Физическая география материков и океанов" />.
[[Джангы ЗеландияныЗеландия]]ны суу тюбю къыйырлары кесини континеталконтинентал структурасына иеди. Аны майданы айрымканланы майданындан эсе он къатха асламды. Бу суу тюбю Джангы-зеланд плато эки джассы башлы мийиклик (Кэмпбел бла Чатам) бла аланы арларындаараларында Баунки алашалыкъдан къуралады.<ref name="Физическая география материков и океанов" />. ▼
▲Джангы Зеландияны суу тюбю къыйырлары кесини континетал структурасына иеди. Аны майданы айрымканланы майданындан эсе он къатха асламды. Бу суу тюбю Джангы-зеланд плато эки джассы башлы мийиклик (Кэмпбел бла Чатам) бла аланы арларында Баунки алашалыкъдан къуралады.<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
==== Аралыкъ зона ====
Шош океанны кюнбатыш къыйырында континентлени къыйырларындан океанны джатагъыны арасындагъы зона барды: [[Алеут къырыкъ]], [[Курил-Камчатка къырыкъ]], [[Япон къырыкъ]], Кюнчыгъыш-Къытай къырыкъ, [[Филиппин къырыкъ|Индонезий-Филиппин]], [[Мариан къырыкъ|Бонино-Мариан]] (океанны эм терен нохтасы — [[Мариан къырыкъ]] бла бирге, теренлиги 11 022 м), Меланезий, [[Тонга (къырыкъ)|Тонга-Кермадек]], [[Маккуори (къырыкъ)|Маккуори]] къырыкъладыла. Бу аралкъыаралыкъ бёлгеле кеслерине [[Къырыкъ (тенгиз)|терен къырыкъланы]], къыйыр тенгизлени кошадылакъошадыла. Кюнчыгъыш къыйыры бла быллай бёлгеле бардыла: [[Ара-американ къырыкъ]] эм [[ПеруоПеруан-Чилий къырыкъ]]. Ала къуру терен къырыкъладан къуралгъандыла, къырыкъланы узунлугъу бла уа Ара эмда Къыбыла Американы джаш таулары барадыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
Бютеу аралыкъ бёлгеледе [[вулканизм]] бла сейсмика джанындан тирилик айныбды, ала [[Шош-океан вулкан тогъай]]ны къурайдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
==== Орта-океан тау тизимле эмда океанны джатагъы ====
Шош океанны майданыны 11 % [[Орта-океан тау тизим|орта-океан тау тизимле]] аладыла: [[Къыбыла-Шошокеан кёлтюрюлюлукёлтюрюлюу]] бла [[Кюнбатыш-Шошокеан кёлтюрлюлюукёлтюрюлюу]]. Ала кенг, бек джырылмагъан мийикликледиле. Ёзек системасындан къабыргъа бутакъла кетедиле- — [[Чилий кёлтюрюлюу]] эмда [[Галапагос рифт зона]]. Шош океанны орта-океан тизимлерине [[ГорднуГорд тау тизимитизим]], [[Хуан-де-Фука тау тизим]] эмда [[Эксплорер тау тизим]] киредиле. Орта-океан тау тизимле сеймикасысейсмикасы мийик болгъан зоналадыла, рифт зоналада джангы чыкгъанчыкъгъан лавала да табылгъандыла, металлы агъымла уа гидротермала бла байламлыдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
Шош океанны кёлтюрюуледен къуралгъан системасы джатагъын эки тенг болмагъан кесекге юлешеди. Кюнчыгъыш кесеги сайыракъ, эмда къурулушу тынчыракъды. Былайда Чилий кёлтюрюуню (рифт зона) эмда [[Наска тау тизим|Наска]], [[Сала-и-Гомес тау тизим|Сала-и-Гомес]], [[Карнеги тизим|Карнеги]] эмда [[Кокос тау тизим|Кокос]] тау тизимлени айрыбайырыб чертирге боллукъду. Бу тау тизимле джатакъны кюнчыгъыш кесегин [[Гватемал къобу|Гватемал]], [[Панама къобу|Панама]], [[Перуан къобу|Перуан]] эмда [[Чилий къобу|Чилий]] къобулагъа юлешедиле. Аланы барысы да къыйын чачакълы дуппурлу эмда таулу рельефге иедиле. [[Галапагос айрымканла]]ны районунда рифт зонаны айрыдалаайырадыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
Шошокеан кёлтюрюуледен кюнбатыш джанындагъы кесеги Шош океанны джатагъыны 3/4 чакълы бирбири болады. Онла бла мийиклик эмда тау тизим, океанны джатагъын кёб чунгургъа, къобугъа юлешеди. Эм магъаналы тау тизимле джарым тогъай шекелли кёлтюрюу система къурайдыла. Биринчи аллай джарым тогъайны [[Гавай тау тизим]] къурайды, анны бла параллель джарым тогъайны [[Картографланы таулары]], [[Маркус-Неккер]], [[Лайн айрымканланыайрымканла]] ны суу тюбю тау тизимлери къурайдыла, джарым тогъай [[Туамоту|Туамоту айрымканланы]] суу тюбю тамалында бошалады. Аны ызындан келген джарым тогъай [[Маршаллны айрымканлары]]ны, [[Кирибати]]ни, [[Тувалу]]ну эм [[Самоа]]ны суу тюбю тамалларындан къуралады. Тёртюнчю джарым тогъайгъа [[Каролин айрымканла]]ны эмда суу тюбю [[Капингамаранги мийикликни]] алады. Бешинчи джарым тогъай Каролин айрымканланы къыбыла къауумларындан къуралады. <ref name="Физическая география материков и океанов" />. ▼
Гавай айрымканла бла Самоа архипелагда бусагъатда да лава къусадылакъусады. Шош океанны джатагъында 10 минг чакълы бир тау барды, асламысы бла вулкан тамалы блатамаллыладыла. Аланы ичинде кёб [[гайот]] барды. Бир къауум гайотланы башлары 2—2,5 минг м теренликдедиле, орта терекнликтеренлик эсе уа 1,3 минг метрди. Шош океанны ара эмда кюнбатыш кесеклеринде айрымканларыны асламысыасламысыеы марджан тамалы барды. Вулкандан къуралгъан айрымканла да марджан къурулушла бла къуршалайдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />. ▼▲Шошокеан кёлтюрюуледен кюнбатыш джанындагъы кесеги Шош океанны джатагъыны 3/4 чакълы бир болады. Онла бла мийиклик эмда тау тизим, океанны джатагъын кёб чунгургъа, къобугъа юлешеди. Эм магъаналы тау тизимле джарым тогъай шекелли кёлтюрюу система къурайдыла. Биринчи аллай джарым тогъайны [[Гавай тау тизим]] къурайды, анны бла параллель джарым тогъайны [[Картографланы таулары]], [[Маркус-Неккер]], [[Лайн айрымканланы]] суу тау тизимлери къурайдыла, джарым тогъай [[Туамоту|Туамоту айрымканланы]] суу тюбю тамалында бошалады. Аны ызындан келген джарым тогъай [[Маршаллны айрымканлары]]ны, [[Кирибати]]ни, [[Тувалу]]ну эм [[Самоа]]ны суу тюбю тамалларындан къуралады. Тёртюнчю джарым тогъайгъа [[Каролин айрымканла]]ны эмда суу тюбю [[Капингамаранги мийикликни]] алады. Бешинчи джарым тогъай Каролин айрымканланы къыбыла къауумларындан къуралады. <ref name="Физическая география материков и океанов" />.
▲Гавай айрымканла бла Самоа архипелагда бусагъатда да лава къусадыла. Шош океанны джатагъында 10 минг чакълы бир тау барды, асламысы бла вулкан тамалы бла. Аланы ичинде кёб [[гайот]] барды. Бир къауум гайотланы башлары 2—2,5 минг м теренликдедиле, орта терекнлик эсе уа 1,3 минг метрди. Шош океанны ара эмда кюнбатыш кесеклеринде айрымканларыны асламысы марджан тамалы барды. Вулкандан къуралгъан айрымканла да марджан къурулушла бла къуршалайдыла<ref name="Физическая география материков и океанов" />.
==== Океанны тюбюндеги топуракъ джатакъла ====
Азияны уллу суулары, сёз ючюн, — [[Амур]], [[Хуанхэ]], [[Янцзы]], [[Меконг]] эмда башхала ШошоШош океаннга джыл сайын 1767 миллионовмиллион тонна къалау келтиредиле. Бу [[аллювий]] бютеулей къыйыр тенгизле бла богъазланы акваторияларында къалады. Американы эм уллу суулары — [[Юкон (суу)|Юкон]], [[Колорадо (суу)|Колорадо]], [[Колумбия (суу)|Колумбия]], [[Фрейзер (суу)|Фрейзер]], [[Гуаякиль]] эмда башхала джыл сайын 380 миллион тонн наносовтонна къалау келтиредиле, эмда 70—80 % ачыкъ океаннга кетеди<ref name="Берега">{{книга|автор =Каплин П. А., Леонтьев О. К., Лукьянова С. А., Никифоров Л. Г.|заглавие =Берега|место =М.|издательство =Мысль|год =1991|страницы =355—356}}</ref>.
{|class="graytable" style="text-align:center"
|width="25%"|[[Файл:Saomai and Bopha 09 aug 2006 0205Z.jpg|center|500x165px]]
|-
|[[Камчатка]]. <br />[[Авачинск бухта]]
|Вулканны къусууу, <br />[[Савайи]] айрымкан ([[Самоа]]) в 1905 годуджылда
|Шош-океан [[тайфун]]ланы джюрюуюню схемасы <br />в 1980—2005 годыджыллада
|[[Саомай]] (онгда) эмда Бопха тропик циклонла, <br />8 августаавгуст 2006 годаджыл
|}
=== Климаты ===
Шош океанны климаты [[кюн радиация]]ны эмда [[атмосфераны циркуляциясы]]ны зоналы джайылыууну, Азия конинентни чакъ эткисини тамалында къуралады. Океанда Джерде болгъан бютеу [[климат зона]]ны айрырыгъа боллукъду. Шимал [[Орта климат|орта зонада]] къыш заманда бар аралыкъгъа [[Алеут депрессия|Басымны алеут минимуму]] саналады, джай ол алай эсленмейди. Къыбыларакъ Шимал-шошокеан [[антициклон]] орналгъанды. Экваторну узунлгъуна Экваторлукъ [[Депрессия (метеорология)|депрессия]]ны (тюшген басымды бёлгесин) айрыргъа боллукъду, ол къыбыласында Къыбыла-Шошокеан антициклон бла ауушунады. Андан ары къыбылагъа басым тюше барады, сора [[Антарктида|Антарктиданы]] башында мийик басымны бёлгесине алмашады. БАрлыкъ аралыкъланы орналгъанларына кёре джеллени да ургъан джанлары белгиленеди. Шимал джарымтобну орта кенгликлеринде къыш кючлю кюнбатыш джелле, джай къарыусуз къыбыла джелле урадыла. Океанны шимал-кюнбатышында къыш заманда шимал эмда шимал-кюнчыгъыш [[муссон]] джелле урадыла, джай а уа ала къыбыла муссон джеллеге ауушунадыла. Полюсдагъы фронтлада къуралгъан циклонла, полюсну къатыдагъы зоналада штормланы кёб болуууна чурум боладыла. Шимал джарымтобну [[субтропикле]]ри бла [[Тропикалыкъ климат|тропиклеринде]] шимал-кюнчыгъыш [[пассат]]ла бийлик этедиле. [[Экваторлукъ климат|Экватор зонада]] джылны узунуна [[Штиль (кюнню халы)|штиль]] болады. Къыбыла джарымтобну тропикалыкъ эмда субтропикалыкъ зоналарында къыбыла-кюнчыгъыш пассат бийлик этеди, джай къарыусузду, къыш эсе уа кюч алады.Тропикледе (асламысы бла джай) хыны тропика тайфунла джаратыладыла. Ала асламысы бла[[Филиппинле]]ден кюнчыгъыш джанында къураладыла, андан ала шимал-кюнбатыш бла шималгъа джол аладыла [[Тайвань]] бла [[Япония|Японияны]] юсю бла ётюб [[Берингни тенгизи]]не джетерге къарыуларын тауусадыла. Тайфунланы башха бёлгеси Ара Американы джаныды. Къыбыла джарымтобну къыркъынчы кенгликлеринде дайым эмда кючлю кюнбатыш джелле бардыла. Къыбыла джарымтобну мийик кенгликлеринде джелле, Антарктида джанындагъы алаша басымда болуучу орталыкъ циклоннукъ циркуляцияны джорукъларына бойсунадыла.<ref name="Физическая география материков и океанов1">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =521—526}}</ref>. ▼
▲Шош океанны климаты [[кюн радиация]]ны эмда [[атмосфераны циркуляциясы]]ны зоналы джайылыууну, Азия конинентниконтинентни чакъ эткисини тамалында къуралады. Океанда Джерде болгъан бютеу [[климат зона]]ны айрырыгъаайырырыгъа боллукъду. Шимал [[Орта климат|орта зонада]] къыш заманда бар аралыкъгъа [[Алеут депрессия|Басымны алеут минимуму]] саналады, джай ол алай эсленмейди. Къыбыларакъ Шимал-шошокеан [[антициклон]] орналгъанды. Экваторну узунлгъунаузунлугъуна ЭкваторлукъЭкваториал [[Депрессия (метеорология)|депрессия]]ны (тюшген басымдыбасымны бёлгесин) айрыргъаайырыргъа боллукъду, ол къыбыласында Къыбыла-Шошокеан антициклон бла ауушунады. Андан ары къыбылагъа басым тюше барады, сора [[Антарктида |Антарктиданы]] ны башында мийик басымны бёлгесине алмашады. БАрлыкъБарлыкъ аралыкъланы орналгъанларына кёре джеллени да ургъан джанлары белгиленеди. Шимал джарымтобну орта кенгликлеринде къыш — кючлю кюнбатыш джелле, джай — къарыусуз къыбыла джелле урадыла. Океанны шимал-кюнбатышында къыш заманда шимал эмда шимал-кюнчыгъыш [[муссон]] джелле урадыла, джай а уа ала къыбыла муссон джеллеге ауушунадыла. Полюсдагъы фронтлада къуралгъан циклонла, полюсну къатыдагъыкъатындагъы зоналада штормланы кёб болуууна чурум боладыла. Шимал джарымтобну [[субтропикле]]ри бла [[Тропикалыкъ климат|тропиклеринде]] шимал-кюнчыгъыш [[пассат]]ла бийлик этедиле. [[ ЭкваторлукъЭкваториал климат|Экватор зонада]] джылны узунуна [[Штиль (кюнню халы)|штиль]] болады. Къыбыла джарымтобну тропикалыкътропика эмда субтропикалыкъсубтропика зоналарында къыбыла-кюнчыгъыш пассат бийлик этеди, джай къарыусузду, къыш эсе уа кюч алады.Тропикледе (асламысы бла джай) хыны тропика тайфунла джаратыладыла. Ала асламысы бла [[Филиппинле]]ден кюнчыгъыш джанында къураладыла, андан ала шимал-кюнбатыш бла шималгъа джол аладыла [[Тайвань]] бла [[Япония|Японияны]] юсю бла ётюб [[Берингни тенгизи]]не джетерге къарыуларын тауусадыла. Тайфунланы башха бёлгеси Ара Американы джаныды. Къыбыла джарымтобну къыркъынчы кенгликлеринде дайым эмда кючлю кюнбатыш джелле бардыла. Къыбыла джарымтобну мийик кенгликлеринде джелле, Антарктида джанындагъы алаша басымда болуучу орталыкъорта циклоннукъциклон циркуляцияны джорукъларына бойсунадыла.<ref name="Физическая география материков и океанов1">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =521—526}}</ref>.
Климатны зоналыкъ юлешиниуюне океанны башындагъы хауа да бойсунады, алай кюнбатыш кесеги джылыракъды. Троикалыкъ эмда экваторлукъ зоналада орта температурала 27,5 °C - 25,5 °C арасындады. Джай 25 °C изготерма шималгъа кенгереди, океанны кюнбатыш кесегинде бу кенгериу уллуду, кюнчыгъыш кесегинде уа алай эсленирча болмайды. Океанны къыйырсыз джюзюню башы бла бара хауа мылылыкъ бла толады. Экваторну эки джанында, джауумланы максимуму болгъан эки бёлге барады, ала 2000 мм изогиета бла чекленедиле, экваторну юсю бла уа къургъагъыракъ зона барады. Шош океанда шимал пассатла бла къыбыла пассатланы бир-бирлерине тийген зона джокъду. Бир-бири бла тийишмеген, къургъагъыракъ экватор бла айры болгъан эки зона къуралады. <ref name="Физическая география материков и океанов1" />. ▼
▲Климатны зоналыкъ юлешиниуюне океанны башындагъы хауа да бойсунады, алай кюнбатыш кесеги джылыракъды. ТроикалыкъТропика эмда экваторлукъэкваториал зоналада орта температурала 27,5 °C -— 25,5 °C арасындады. Джай 25 °C изготермаизотерма шималгъа кенгереди, океанны кюнбатыш кесегинде бу кенгериу уллуду, кюнчыгъыш кесегинде уа алай эсленирча болмайды. Океанны къыйырсыз джюзюню башы бла бара хауа мылылыкъ бла толады. Экваторну эки джанында, джауумланы максимуму болгъан эки бёлге барады, ала 2000 мм изогиета бла чекленедиле, экваторну юсю бла уа къургъагъыракъ зона барады. Шош океанда шимал пассатла бла къыбыла пассатланы бир-бирлерине тийген зона джокъду. Бир-бири бла тийишмеген, къургъагъыракъ экватор бла айры болгъан эки зона къуралады. <ref name="Физическая география материков и океанов1" />.
=== Гидрология режими ===
[[Файл:North Pacific Subtropical Convergence Zone.jpg|300px|thumb|Шошокеан агъымла]]
| 