Джазма: Версияланы арасында башхалыкъ

Контент кетерилди Контент къошулгъанды
Тюзетиуню ачыкълауу джокъду
Тизгин 1:
{{Лингвистика}}'''Джазма'''  — билгилени джазыуну графикалыкъ системасыды, адам [[тил]]ни джашау шекиллерини бириди.
 
== Джазманы къуралыууну этаплары ==
Тизгин 13:
Джазманы къуралыууну эндиги этапы — суратланы (пиктограммаланы) тамалында джазмады. Адамла джаратылгъанларындан бери сурат салыб башлагъандыла. Алай а ал заманлада бу сурат салыу билги бериу амал халгъа келелмегнди. Пикторграфия джазманы магъанасы —
белгили бир затны сураты бла ангыламны бериудю. Сёз ючюн, «адам» деген ангылам адамны сураты бла берилирге болгъанды. Алай а заман бла суратла тынчыракъ, бошуракъ болуб, тамалында суратдан узакълаша баргъандыла. Пиктограммала кёб магъаналы бола башлагъандыла.
Джангы ангыламланы чыгъыуу бла эмда абстракт ангыны къуралыуу бла, пиктография джазманы бютеу излемлерин баджаралмагъанды. Алай бла идеография («ангыламланы джазмасы») къуралгъанды. Ол кёргюзюрге болмагъан ангыламланы белгилерге джарагъанды. Сёз ючюн, «сокъурлукъ», аны суратха салыргъа мадар болмагъанды, ол себебден бу ангыламны тамалы болгъан — кёзню сураты салыннганды. Ол себебден, кёзню сураты пиктограммада «кёз» магъананы тутханды, идеограммада уа «сокъурлукъ». Суратны туура эмда кёчген магъанасы болгъанды. (Реформатский А.  А.  Введение в языковедение, М.: Аспект Пресс, 2006.  — с.352  — 353)
 
* '''Иероглиф джазма'''
Тизгин 19:
 
* '''Бёлюм джазма'''
Аууз тил бла джазыу тилни джууукълашдырыуда, бёлюм джазыуну къуралыуу уллу атлам этдиргенди. Эм белгили бёлмебёлюм джазыулагъа керкме джазыула саналадыла ([[Буруннгу къаджар керкме джазыу|буруннгу къаджар]], [[Аккад_тил|аккад]] эмда башха [[Шумер тил|шумер джазма]]дан къуралгъан джазмала), кюнбатыш-семит ([[финикий джазма|финикий]], [[араб джазма|араб]] эмда [[Буруннгу мисир_джазма|буруннгу мисир иероглификада]] къуралгъан джазмала) эм [[кана|япон бёлмебёлюм системала]] ([[катакана]] бла [[хирагана]]). Финикий джазма, адам улуну джашауунда уллу роль алгъанды. Финикий джазмадан [[грек алфавит|грек джазма]] къуралгъанды, ол а уа [[латин алфавит|латиница]] бла [[кириллица]]гъа тамал болгъанды.
 
* '''Алфавит джазма'''
Финикий джазмагъа греклиле кёчгенлеринде, бёлмебёлюм джазма бла грек тилде болгъан ачыкъ тауушла берилмегендиле. Аны бла ачыкъланы кёргюзюрге белгиле къуралгъандыла. Аны бла джазма андан да универсал дараджагъа чыкъгъанды. Энди 30 чакълы бир белгини хайырландырыб, аууз тилни хар сёзюн кёргюзюрге мадар болгъанды. Алфавит джазма тынчлыгъы себебли дуниягъа дженгил джайылгъанды (бир-бир цивилизациялада бусагъатха дери кёчмегендиле).
 
== Адам тиллени джазма типлери ==
 
* '''[[Идеографиялыкъ джазма|Идеографиялыкъ]]''' ([[пиктографиялыкъ|пиктографиялыкъ]])  — джазма белги белгили бир магъана бла байламлыды
* '''Фоноидеографиялыкъ'''  — джазма белги тауушуна да, магъанасына да байламлыды
** '''[[Логографиялыкъ джазма|Логографиялыкъ]]'''  — джазма белги айгъакълы бир сёзню белгилейди
** '''Морфемалы'''  — джазма белги айгъакълы [[морфема]]ны белгилейди ( «[[Къытай джазма]]»)
* '''[[Фонетикалыкъ джазма|Фонетикалыкъ]]'''  — джазма белги айгъакълы бир таууш бла байламлыды
** '''[[БёлмеБёлюм джазма|бёлмебёлюм (силлабик)]]'''  — хар джазма белги бёлменибёлюмни белгилейди. Талай тюрлюсю барды:
 
*** '''бёлмебёлюм джадзманы кеси'''  — бирча тунакылары бла башха ачыкълары болгъан бёлмелебёлюмле башха-башха белгиле бла белгиленедиле (сёз ючюн, япон [[кана]]);
*** '''[[абугида]]'''  — быллай бёлюмле тамал белгиге бир кесек тюрлениуле этилиб белгиленедиле (сёз ючюн, [[эфиоп джазма]]) эмда/неда къошакъ белгиле бла ([[индий джазма]])
** '''[[Консонанта джазма|консонанта]]''' ([[квазиалфавит джазма|квазиалфавит]])  — джазмада джангыз [[тунакыла]] белгиленедиле. Айныуларында быллай системалагъа кёбюсюне ачыкъ тауушланы белгилеген система къошулады
** '''[[Консонанта-вокал джазма]]'''  — харифле [[ачыкъла]]ныда, [[тунакыла]]ныда белгилейдиле; джазыуда «бир [[графема]] (джазыу белги) -бир [[фонема]]» джорукъ сакъланыучанды.
 
'''[[Алфавит]]''' деб белгилени стандарт тизиу джоругъу болгъан фонеткиалыкъ джазмалагъа айтадыла. Алфавитни белгилерине [[хариф]] дейдиле.
Тизгин 43:
 
'''«[[Иероглиф|иероглиф джазма]]»''' ангыламны белгили айгъакъ магъанасы джокъду.
* Бурурнгу-мисир иероглифи джазма, башха системаладан къатышы болгъан, бёлмебёлюм джазма болгъанды.
* Буруннгу-къытай иероглиф джазма логографиялыкъ, бусагъатдагъы къытай джазма уа   — морфемалыды.
 
== Джазманы баш тюрлюлери ==
Тизгин 64:
* [[Элам тил|Элам иероглифика]]
* [[Лувий тил|Лувий иероглифика ]]
* [[Крит джазма]] бла андан джаратылгъанла  — [[Сызлы джазма А]], [[Сызлы джазма Б]], [[Кипр-миной джазма]], [[Кипр джазма]]
 
=== Семит (таууш) джазма бла андан къуралгъанла (грек джазманы тышында) ===
Тизгин 84:
** Сирий джазма (серто, эстрангело, несториан э.б.)
** [[Араб алфавит]]
*** [[Джави]]  — [[Малайзия]] бла [[Индонезия]]
** [[Уйгур джазма]]
*** [[Монгол джазма]]
Тизгин 117:
* [[Агван джазма]]
 
=== [[Индий джазма]] (бёлмелибёлюмли) ===
 
* [[Кхароштхи]]
Тизгин 139:
 
* [[Къытай джазма]]
* [[Япон тил|Япон бёлмебёлюм джазма]]
** [[Хирагана]]
** [[Катакана]]
Тизгин 146:
* [[Тангут джазма]]
* [[Чжуан джазма]]
* Корей джазма ([[Хангыль]])  — тыш къарамы бла къытай джазмагъа ушайды, ичи уа харифли джазмады.
 
=== Башха джазмала ===
Тизгин 173:
* [[Бете (джазма) | Бете]]
* [[Ваи (джазма)|Ваи]] (1820 джылладан бу заманнга дери)
* [[Кпелле]] (1930  — 1940 джылла)
* [[Лома]] (1930  — 1940 джылла) [[Либерия|Либерияда]]
* [[Кикакуи]], неда менде ([[менде (тил)|менде тил]] ючюн) (1921—1940 джаллада) [[Сьерра-Леоне]]де
* [[Бамум (джазма)|бамум]] (1896—1950 джыллада) [[Камерун]]да
Тизгин 184:
 
* [[Черокини джазмасы]]
* [[Канада бёлмебёлюм джазма]] ([[кри (тил)|кри]], [[эскимос тилле|эскимос]], [[оджибве (тил)|оджибве]] э.б.)
 
=== Болмагъан тиллени джазмалары ===
Тизгин 203:
* Дирингер Д. Алфавит. М., 1963.
* Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М., 1963.
* Истрин В.  А.  Возникновение и развитие письма. М., 1965.
* Реформатский А.  А.  Введение в языкознание. М., 2006
* Фридрих И. История письма. М., 2004.
* [http://ec-dejavu.ru/w/Writing.html Брейар Ж. Болезнь письма] // Семиотика безумия. Сб. статей.  — Париж-Москва, 2005, с. 64-72
 
== Джибериуле ==