Адабият: Версияланы арасында башхалыкъ

Контент кетерилди Контент къошулгъанды
Ernác (сюзюу | къошакъ)
Тюзетиуню ачыкълауу джокъду
Тизгин 3:
 
== Ангыламны юсюнден ==
Кёбюсюне адабият деб [[суратлай адабият]]ха айтадыла, ол демек [[санат]]ны бир тюрлюсюне. Алай а бусагъатдагъы ангыламны бюгюнден узакъ къалгъан заманланы культурасына хайырланнган терсирекди. Буруннгу [[илму]] трактатла бла [[дин]]-[[мифология]]лыкъ чыгъармала, сёз ючюн, [[Гесиод]]ни «Теогониясы» неда [[Тит Лукреций Кар|Лукрецийни]] «Затланы табигъатларыны юсюнден» чыгъармасы, ол заманладагъылагъа кёре, сёз ючюн, [[эпос]] поэмаладан ([[Гомер]]ни «Илиадасы» неда [[Публий Вергилий Марон|Вергилия]] «Энеидасы») суратлау адабият бла суратлаусуз адабият деб бири-биринден айырылмагъанды. Башха кёзюулени суратлау адабиятын, дин, философия, илму, публицистика адабиятладан айырыб, биз бусагъатдагъы къарамларыбызны, озгъан заманлагъа кёчюребиз, ол кёчюрюу хаманда тюз болмайды, бир-бирлелде уа къоркъуулу огъунады.
 
Кёбюсюне адабият деб [[суратлайсуратлау адабият]]ха айтадыла, ол демек [[санат]]ны бир тюрлюсюнетюрлюсюдю. Алай а бусагъатдагъы ангыламны бюгюнден узакъ къалгъан заманланы культурасына хайырланнган терсирекди. Буруннгу [[илму]] трактатла бла [[дин]]-[[мифология]]лыкъ чыгъармала, сёз ючюн, [[Гесиод]]нину «Теогониясы» неда [[Тит Лукреций Кар|Лукрецийни]] «Затланы табигъатларыны юсюнден» чыгъармасы, ол заманладагъылагъа кёре, сёз ючюн, [[эпос]] поэмаладан ([[Гомер]]ни «Илиадасы» неда [[Публий Вергилий Марон|ВергилияВергилийни]] «Энеидасы») суратлау адабият бла суратлаусуз адабият деб бири-биринден айырылмагъанды. Башха кёзюулени суратлау адабиятын, дин, философия, илму, публицистика адабиятладан айырыб, биз бусагъатдагъы къарамларыбызны, озгъан заманлагъа кёчюребиз, ол кёчюрюу хаманда тюз болмайды, бир-бирлелде уа къоркъуулу огъунады.
Алай болсада, адабиятда, бютеу миллет культуралада эмда адам тарихни узунлугъунда хар биринеда келишген талай ышаны барды.
 
Алай болсадаболса да, адабиятда, бютеу миллет культуралада эмда адам тарихни узунлугъунда хар биринедабирине да келишген талай ышаны барды.
* Адабиятха бютеу [[автор]] текстле киредиле (аноним болсада, неда талай адам чыгъаргъан боласада). Текстни автору болгъаны былайда юристлик къарам бла магъаналы тюлдю ([[автор хакъла]]), магъаналы болгъан текстни айгъакъ автору болуб, ол текстни ахырына джетдириуюдю: автор ахыр нохтаны салады, андан башлаб, текст кесича джашаб башлайды.
* Биринчи ышанына байламлы экинчи ышан чыгъады: адабиятха джазмылгъан текстле киредиле, аууздан атылгъанла кирмейдиле. Аууз чыгъармачылыкъ тарихде джазма чыгъармачылыкъны аллы бла келгенди, джазылгъанда башхалыгъы уа -бегитилмегенлиги. Бир адамдан бир адамгъа кёче, тюрлене барыргъа болгъанды.
* Адабиятха адам тилден сёзледен къуралгъан текстле киредиле, сёз компоненти музыкадан, неда кёрюнюй компонентден айырылалмагъан чыгъармала адабият тюлдюле. [[Джыр]] неда [[опера]] кеслерича адабиятха кирмейдиле. Алай а джырдан назму айрылыб кеси болса, адабиятды.
 
* Адабиятха бютеу [[автор]] текстле киредиле (аноним болсадаболса да, неда талай адам чыгъаргъан боласадаболаса да). Текстни автору болгъаны былайда юристлик къарам бла магъаналы тюлдю ([[автор хакъла]]), магъаналы болгъан текстни айгъакъ автору болуб, ол текстни ахырына джетдириуюдю: автор ахыр нохтаны салады, андан башлаб, текст кесича джашаб башлайды.
Башында белгиленнген юч ышаннга келишмеген, алай а адабият саналгъан буруннгу текстле бардыла, -сёз ючюн, «[[Илиада]]» бла «[[Одиссея]]»: алимле айтханнга кёре бу эки поемани авторуна [[Гомер]]ни санаргъа боллукъ тюлдю, эмда ол чырт болмагъанды автор, бу текстле буруннгу грек фольклорда келедиле, Гомер джангыз аны айтхан эмда къагъытха джазгъан болгъанды.
* Биринчи ышанына байламлы экинчи ышан чыгъады: адабиятха джазмылгъанджазылгъан текстле киредиле, аууздан атылгъанлаайтылгъанла кирмейдиле. Аууз чыгъармачылыкъ тарихде джазма чыгъармачылыкъны аллы бла келгенди, джазылгъандаджазылгъандан башхалыгъы уа -бегитилмегенлиги. Бир адамдан бир адамгъа кёче, тюрлене барыргъа болгъанды.
* Адабиятха адам тилден сёзледен къуралгъан текстле киредиле, сёз компоненти музыкадан, неда кёрюнюйкёрюнюу компонентден айырылалмагъан чыгъармала адабият тюлдюле. [[Джыр]] неда [[опера]] кеслерича адабиятха кирмейдиле. Алай а джырдан назму айрылыбайырылыб кеси болса, адабиятды.
 
Башында белгиленнген юч ышаннга келишмеген, алай а адабиятадабиятха саналгъан буруннгу текстле бардыла, -сёз ючюн, «[[Илиада]]» бла «[[Одиссея]]»: алимле айтханнга кёре бу эки поеманипоэманы авторуна [[Гомер]]ни санаргъа боллукъ тюлдю, эмда ол чырт болмагъанды автор, бу текстле буруннгу грек фольклордафольклордан келедиле, Гомер джангыз аны айтхан эмда къагъытха джазгъан болгъанды.
 
Энтда бир ышан къошаргъа тыйыншлыды, бу ышан адабиятны структурасы бла тюл, функциялары бла байламлыды.
 
* Адабиятха социал магъаналары болгъан, неда ол магъана болургъа нюзюр салгъан текстле киредиле. Ол демеклик энчи неда къуллукъ джазышыу, энчи кюнлюкле, школ сочиненияла адабият тюлдюле. Алай а заман озуб, джазгъан адам бла байламлы бу ышан ишлмезгеишлемезге боллукъду, сёз ючюн джазыучуланы неда алимлени джазышыулары, кюнлюклери суратлау неда илму адабият болуб къалыргъа боладыла.
 
== Адабиятны тюрлюлери ==
 
Адабиятны тюрлюлери текстни магъанасы бла неда аланы хайырланыулары бла айрыладылаайырыладыла, ол себебден бирлешген классифация этген къыйынды. Бир-бир чыгъармала талай тюрлюден ышанлагъа иедиле, бир-бир чыгъармала джазылгъан сагъатда бир къауумгъа, джылла озуб а уа бирбашха къауумгъа киредиле.
 
=== [[Суратлау адабият]] ===
 
Суратлау адабият — адам тилде[[тил]]де джазылгъан сёзледен къуралгъан [[санат]]ны тюрлюсюдю. Суратлау адабиятны энчилиги аны бир джанындан санатны тюрлюлери бла, башха джанындан а уа сёз текстни башха тюрлюлери бла байламлыгъыды. Аны тышында суратлау адабият, санатны башха тюрлюлери кибик автор чыгъармаланы бирикдиреди, [[фольклор]]дан башхалыгъыдабашхалыгъы да буду.
 
=== [[Имлу адабият|Илму эмда илму-популяр адабият]] ===
 
Тизгин 28 ⟶ 32:
Болушлукъ ичи болгъан адабиятды, толуракъ билгиле алыргъа джарайды. Билги адабиятны баш тюрлюлери:
 
* [[Сёзлюк]]ле, билгини бу билимни сферасына джарашдырылады, кёбючюнекёбюсюне [[алфавит]] джорукъ бла къуралады;
* [[Билгилик]]ле, информация башха джорукъла бла тизиледи, бу билимни кесини структурасына кёре болуучанды (сёз ючюн, аурууланы ышанларына кёре [[медицина]] билгилик);
* [[Энциклопедия]]ла, билимни бу сферасында эм кёб билгиси болгъан джыйымладыла
 
=== [[Окъуу адабият]] ===
 
Окъуу адабият, билги адабият кибик билимле бла байламлыды. Алай а хайырланыуу бираз башхады : билимлени системалыкъ эмда бир-бири ызындан тизиб окъугъан билим алырча бериудю. Сёз ючюн школ китабла.
 
=== [[Техника адабият]] ===
 
Техника адабият- [[техника]] бла [[чыгъарыу]]гъа байламлы адабиятды (инструкцияла, каталогла, патентле эмда башхала).
 
 
{{викигёзен|Literature}}
 
[[Категория:Адабият]]