|
'''Кофе''' — [[кофе терек]]ни къууурулгъан [[кофе бюртюк|бюртюклеринден]] хазырланнган ичгиди. [[Кофеин]]и болгъаны ючюн адамны чархына стимуляция этеди.
XIV ёмюрге дери кофе [[Эфиопия]]да кийик халда битгенди. Кечирек [[кофе терек]] [[Араб джарымайрымкан]]нга келтириледи. [[XVI ёмюрнюёмюр]]ню ахырында [[Европа|европачы]] саудюгерле кофены араб портлада сатыб алыб, [[Европа]]гъа ташыб башлайдыла. Хапаргъа кёре, XVII ёмюрню ортасында бир муслиман джолоучу джашыртын кофе бюртюклени Къыбыла Индиягъа[[Индия]]гъа элтеди. Андан [[XVII ёмюрнюёмюр]]ню ахырында [[Нидерландла|голланд]] саудюгерле джашыртын [[кофе терек]]ни [[Ява]] бла [[Суматра]]гъа чыгъарадыла. Аны бла кофени ёсдюрюуде араб монополияны ахыры болады. Кечирек, [[1706 джылдаджыл]]да голланд колонистле [[кофе терек]]ни джетегин [[Амдстердам]]дагъы ботаника бачхагъа джибередиле, ма ол терекден башланады бу ёсюмлюлюкню [[Джангы ДунияныДуния]]ны колонияларында тарихи. Талай джылдан француз патчах саугъагъа голландлыладан терекни джетегин алады, бир кесекден мокко кофени урлукъларын Йеменден[[Йемен]]ден Бурбон айрымканнга (бусагъатда — Реюньон, [[Мадкагаскар]]ны къатындады). Андан башланады ''Bourbon'' атлы арабика кофени тукъуму. [[1721 джыл]] [[Гвиана]] бла Мртиникада[[Мартиника]]да плантацияла орнатыладыла. [[1727 джыл]] -Бразилияда— [[Бразилия]]да, [[1730]] -Ямайкада— [[Ямайка]]да (''Blue Mountain'' атлы кофены тамалы салынады), [[1748 джыл—джыл]] Кубада— [[Куба]]да, [[1760]] — Гватемалда[[Гватемала]]да, [[1779]] — [[Коста-РикадаРика]]да, [[XIX ёмюрнюёмюр]]ню аллына ДждерниДжерни кофе плантацияла "«белибауу"» боладылаболады. Талай ёмюрню ичинде кофе эки джарымтобдададжарымтобда да сюйюсюйюб ичилген ичги болуб уллу хайыр бериб башлайды.
Табигъатда 70 тюрлю кофе терек барды -— гитче кёкенледен башлаб 10 метрлик[[метр]]лик мазаллы тереклеге дери.
[[Кофе терек]]ни эки баш ботаника тюрлюсю барды: арабика бла робуста, экинчиге бир-бирде конголез кофедакофе да дейдиле. Бу эки тюрлюге, чыгъарылгъан кофени 98% келеди (70 % — арабика, 30 % — робуста). Къалгъан тюрлюлери эм кёбю бла 2% бередиле. Эм бек джайылгъан, арабика кофе 600-ден 2000 метр мийикликде ёседи. Шекиллери ариу бюртюкле, зугулла боладыла, юслери сыйдамды. Робуста арабикадан дженгил битеди ёседи, ауруулагъадаауруулагъа да кючлюрекди, тенгиз дараджадан 0-600 метр мийилкидемийикликде битеди, асламысы бла — Африканы[[Африка]]ны, Индияны[[Индия]]ны эмда Индонезияны[[Индонезия]]ны тропик бёлгелериндеди. Бюртюкле тёгерекдиле, бети джаркъы-мордан боз-джашилге дери тюрленирге болады. Ароматы бла робуста сыйсызыракъгъа саналады. Алай а робустада кофеин арабикадан кёбдю, ол себебден бу тукъумну экспресс-къатышыулада хайырланыргъа бек сюедиле. Башха кофе тукъумла, сёз ючюн, либерика бла эксцельса -— индустриал магъаналары джокъду, уллу ёлчемде битдирилмейдиле. Алай а бир-бир тукъумла, сёз ючюн,Азияда [[Азия]]да битген [[Копи Лювак|«Копи Лювак»]] неда «Капе Аламид» атлы кофе дунияда эм багъалы кофеге саналады (бир чашка кофе ючюн талай джюз [[американ доллар]] бериледи), нек десенг — кофени тюз хазырлар ючюн биртюкле азыкъ сынджырны ётерге керекдиле, аны ичинде мусанганы неда азиялы пальма циветтаны ашхынлары бла ётерге керекдиле. Ол джаныурланы ичлеринден ётмесе бу кофени татыуу алай къолай болмайды. Кёб болмай Копи Лювак кофени он къатха учуз ушашы чыкъгъанды, аты «Monkey Coffee», Тайландагъы[[Тайланд]]дагъы [[Формоза тауланытаула]]ны сыртларында битген, эмда маймулланы ашхынларындан ётген кофеди.
== Тарих ==
|
